FYBA History SEME-II HISTORY OF MODERN INDIA SOCIETY & ECONOMY (Marathi Version)-munotes

Page 1

11
meeceeefpekeÀ Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUer:
megOeejCee Je Hegve©ppeerJeve Yeeie -1
(De) ye´ecnes meceepe, Dee³e& meceepe DeeefCe jeceke=ÀÒekeÀjCee®eer j®evee
1.0 GefÎäs
1.1 ÒemleeJevee
1.2 ye´ecnes meceepe
1.2.1 jepee jececeesnve je@ ³e
1.2.2 Deelceer³e meYee
1.2.3 ye´ecnes meceepee®eer mLeeHevee
1.2.4 ye´ecnes meceepee®eer lelJes
1.2.5 Oeeefce&keÀ megOeejCee
1. SkesÀMJejJeeoe®ee Òemeej
2. cetefle&Hetpesuee efJejesOe
1.2.6 meeceeefpekeÀ keÀe³e&
1. meleer ÒeLes®es G®®eeìve
2. yenge fJeJeeneme efJejesOe
3. Deefveä meeceeefpekeÀ ÒeLeebvee efJejesOe
4. MeslekeÀN³eebvee Heeefþbyee efouee
5. Je=ÊeHe$e mJeeleb$³e
1.2.7 Mew#eefCekeÀ keÀe³e&
1. HeeM®eel³e eqMe#eCe He×leeruee ®eeuevee
2. efm$e³eeb®³ee efMe#eCeeme Heeefþbyee
3. meeefneql³ekeÀ keÀe³e&
1.3 Dee³e& meceepe
1.3.1 ÒemleeJevee
1.3.2 mJeeceer o³eevebo mejmJeleer
1.3.3 JesoebkeÀ[s ®euee
1.3.4 Dee³e& meceepee®eer mLeeHeveemunotes.in

Page 2

21.3.5 Dee³e& meceepee®eer lelJes
1.3.6 Oeeefce&keÀ keÀe³e&
1. cetefle&Hetpesme efJejesOe
2. SkesÀMJejJeeo
3.MegodOeer ®eUJeU
4. Hegjesefnle Jeiee&me efJejesOe
5. keÀce&keÀeb[eme efJejesOe
1.3.7 meeceeefpekeÀ keÀe³e&
1. peeefleJ³eJemLesuee efJejesOe
2. meceeveles®eer efMekeÀJeCetkeÀ
3. yeeueefJeJeeneme efJejesOe
4. efJeOeJee HegveefJe&Jeeneme Òeeslmeenve
5. mJe osMeer ®eUJeU
6. jeä^er³e peeie=leer
7. DeveeLeie=ns
1.3.8 Mew#eefCekeÀ keÀe³e&
1. o³eevebo DeBiuees -JewefokeÀ ceneefJeÐeeue³e
2. ieg©kegÀue
3. efm$e³eeb®³ee efMe#eCeeme Òeeslmeenve
1.4 jeceke=À1.4.1 jeceke=À1.4.2 mJeeceer ef JeJeskeÀevebo
1.4.3 efJeMJeOece&Heefj1.4.4 jeceke=À1.4.5 jeceke=À1.4.6 jeceke=À1. meceepemesJee
2. meeceeefpekeÀ megOeejCee
3. efnbogÊJeJeeo
4. jeä^Òesce peeie=l eer
1.5 meejebMe
1.6 ÒeMve
1.7 meboYe& met®eermunotes.in

Page 3

31.0 GefÎäs
1. meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUer®³ee SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yetceer®es %eeve nesCes.
2. jepee jececeesnve je@³e ¿eeb®es peerJeve Je keÀeceefiejer ye´ecnes meceepeeÜejs mHeä keÀjCes.
3. mJeeceer o³eevebo mejmJeleeR®es peerJeve Je keÀeceefiejer Dee³e& meceepeeÜejs efceUefJeCes.
4. mJeeceer efJeJeskeÀeveboeb®es Yeejleeleerue Je Yeejleeyeensjerue keÀe³e& mecepetve IesCes.
1.1 ÒemleeJevee
SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®ee HetJee&Oe& n e DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeeleerue Oeeefce&keÀ Je
meeceeefpekeÀ ÒeyeesOevee®ee Gjeä^ebvee ÒeyeesOevee®eer ÒesjCee efoueer, les DeeOegefvekeÀ efJe®eejÒeJeen Yeejleele SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee
DeejbYeeHeemetve Jeent ueeieues. l³eeHetJeea DeþjeJ³ee MelekeÀele Yeejleer³e meceepe peCet DebOekeÀej³egieeletve peele
neslee. yegeqOomJeeleb$³e HetCe&HeCes ue³eeuee peeTve l³ee®eer peeiee HejbHejeJeeoeves Iesleueer nesleer. ³eecegUs
meceepeeleerue ieefleMeeruelee, efJekeÀmeveMeeruelee, me=peveMeeruelee veenerMeer nesTve meceepepeerJeveeJej
De%eevee®eer, ieeflenerveles®eer, nleyeueHeCee®eer íe³ee Hemejueer nesleer. meceepee®ee veweflekeÀ keÀCee®e cees[uee
neslee.
SsefleneefmekeÀ ³eesiee³eesie Demee keÀer DeMee DeJeveleer®³ee DebOekeÀej³egieeletve Jeeì®eeue keÀjerle
Demeuesu³ee, keÀeueyee¿e ceO³e³egieerve peerJeveefveÿebvee ef®ekeÀìtve yemeuesu³ee ieeflenerve Yeejleer³e meceepeeuee
Hegjesieeceer efJe®eejebveer Hegä Pe euesu³ee, Dee¬eÀcekeÀ HeeM®eel³ee mebmke=Àleer®es ÒeefleefveefOelJe keÀjCeeN³ee efye´efìMe
meÊesMeer meecevee keÀjeJee ueeieuee. ³eeb®es mebefceÞe HeefjCeece osMeeJej Peeues. DeeOegefvekeÀ yeueMeeueer MekeÌleerHeg{s
Yeejle nleyeue þjuee DeeefCe jepekeÀer³e mJeeleb$³e IeeueJetve yemeuee lej, l³ee®e DeeOegefvekeÀ MekeÌleer®³ee
mebHekeÀe&ves DeeOegefvekeÀles®es Jeejs osMeele Jeent ueeieues DeeefCe meJee¥ieerCe Hegve©lLeevee®eer, ÒeyeesOevee®eer Òeef¬eÀ³ee
meg© Peeueer. ceeveJeer peerJeveekeÀ[s HeenC³ee®ee veJe e yegef×efveÿ Meem$eer³e ¢efäkeÀesve meceepeele Òeme=le
nesT ueeieuee. DebOeÞe×s®eer peeiee efJeJeskeÀeves Je leke&Àefveÿsves Iesleueer.
ÒeyeesOevee®eer Òeef¬eÀ³ee SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee DeejbYeer Yeejleele meg© nesC³eeme ÒeecegK³eeves
oesve ieesä er keÀejCeerYetle Peeu³ee. Heefnueer cenlJee®eer yeeye cnCepes yeueMeeueer efye´efìMe jep³ekeÀl³ee¥®³ee
mebHekeÀe&le Deeuesu³ee keÀener megyeg× Yeejleer³eebvee l³eeb®³ee YeeweflekeÀ efJekeÀemee®es iecekeÀ O³eeveele Deeues Je l³ee
leguevesle Yeejleer³e meceepee®eer DeJeveleer p³eebvee ÒekeÀcejieU veenerMeer keÀjeJe³ee®eer Demesue, lej l³ee meceepeele HeeM®eel³e efJe®eejeb®es veJes jkeÌle Deeslee³euee
Heeefnpes, efnlekeÀejkeÀ DeMee HeeM®eel³e efJe®eejÒeCeeueer®ee Je Meem$eer³e ¢efäkeÀesvee®ee DebefiekeÀej keÀ©ve®e
Yeejleer³e meceepee®es Hegve©ppeerJeve keÀjlee ³esF&ue DeMeer l³eeb®eer OeejCee yevet ueeieueer. ³ee OeejCesuee
yeUkeÀìer DemeCeejer ogmejer cenÊJee®eer yeeye cnCepes ef¸emleer efceMeveN³ eeb®³ee keÀe³ee&®ee keÀener megpeeCe
Yeejleer³eebJej Peeuesuee HeefjCeece. efceMeveN³eebveer meg© kesÀuesu³ee MeeUebletve efMe#eCe IesCeeN³ee Yeejleer³e
le©Ceebvee GoejceleJeeoer, Hegjesieeceer efJe®eejÒeCeeueer®es yeeUkeÀ[t Fbûepeer efMe#eCee®³ee ceeO³ece eletve efceUt
ueeieues DeeefCe ³ee efJe®eejÒeCeeueerle l³eebvee Yeejleer³e meceepee®³ee Hegve©lLeevee®eer ieg©efkeÀuueer meeHe[ueer.
keÀener veJeefMe#eerle Yeejleer³e le©Ce HeeM®eel³e efJe®eej ÒeJeenele FlekesÀ JeenJetve iesues keÀer DeeHeues les meJe&®e
nerve Je l³eep³e ceeveC³ee®eer DeeefCe HeeM®eel³eeb®es meJe&®e Þesÿ ceevetve l³eeb®es DebOeevegkeÀjCe keÀjC³ee®eer
ÒeJe=Êeer l³eeb®³eele efvecee&Ce Peeueer. ne ieì Yeejleer³e meceepeÒeJeeneyeensj HesÀkeÀuee iesuee. Yeejleer³emunotes.in

Page 4

4meceepee®es vesle=lJe l³eeuee k eÀjlee Deeues veener. ³eeGueì keÀener veJeefMeef#ele Yeejleer³e HeeM®eel³e
efJe®eejmejCeerves ÒeYeeefJele Peeues Demeues lejer l³eeb®³eele ©peuesueer Yeejleer³elJee®eer yeerpe veä Peeueer
veenerle. Gueì efceMeveN³eebveer efnbot Oecee&Jej Gieejuesu³ee ìerkeÀem$eecegUs l³eeb®³eeleerue efJeJeskeÀ peeie=le
Peeuee DeeefCe HeeM®eel³eeb®ee Meem$eer³e, ef®eefkeÀlmekeÀ Je Hegjesieeceer ¢efäkeÀesve mJeerkeÀe©ve Yeejleer³e
meceepeJ³eJemLes®ee, Oece&J³eJemLes®ee DeY³eeme keÀ©ve, l³eele efMejuesu³ee Deefveä ®eeueerefjle er, ©{er,
keÀce&keÀeb[ otj keÀ©ve, cetU Oece&lelJeebJej ®e{uesueer IeelekeÀ DebOeÞe×s®eer Hegìs HeÀe[tve ìeketÀve KeN³ee
Oece&lelJeeb®eer ueeskeÀebvee DeesUKe HeìJetve osTve DeeefCe HeeM®eel³e eqJe®eej ÒeCeeueerleerue ®eebieu³ee Je
GHekeÀejkeÀ lesJe{îee®e ieesäer ûee¿e keÀ©ve l³ee DeeOeejs efvejesieer, ieefleceeve, efJekeÀmeveMeerue meceepe GYee
keÀjC³ee®eer efvekeÀ[ l³eebvee peeCeJet ueeieueer. ³ee efJe®eejÒeCeeueerves Òesefjle Peeuesu³ee keÀener meceepeefYecegKe
veJeefMeef#ele Yeejleer³eebveer efYeVe ceeO ³eceebÜejs DeeHeues efJe®eej Òemegle keÀjC³eeme ÒeejbYe kesÀuee l³eebveer®e
Yeejleele Oeeefce&keÀ, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ ÒeyeesOevee®ee ÒeejbYe kesÀuee. les Yeejleer³e meceepee®³ee
meJee¥ieerCe Hegve©ppeerJevee®es ÒeCesles Je ÒeJele&keÀ þjues.e fye´efìMeeb®eer meÊee ÒeLece yebieeueceO³es efmLej
Peeu³eecegUs DeeefCe lesLes®e ÒeLece Fbûepeer efMe#eCeeuee ÒeejbYe Peeu³eecegUs ÒeyeesOeve ³egiee®ee GyebieeueceO³es®e Peeuee DeeefCe l³eeveblej ³ee efJe®eejÒeCeeueer®ee ÒeeogYee&Je Flej Òeebl eelener Peeuee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUeR®eer SsefleneefmekeÀ HeeMJe&Yetceer mHeä keÀje.
1.2 ye´ecnes meceepe
DeeHeu³ee efJe®eejmejCeerÜejs Je Òel³e#e keÀe³ee&®³ee ceeO³eceeletve Yeejleer³e meceepeeuee HejbHejs®³ee
efJeUK³eeletve cegkeÌle keÀ©ve DeeOegefvekeÀ keÀeUele DeeCeC³ee®es, meceepeele yegef×ÒeeceeC³eJeeoer efJe®eejeb®ee
ÒeYeeJe efvecee&Ce keÀjC³ee®es Heefnues Je cenÊJeHetCe& keÀe³e& jepee jececeesnve je@³e ¿eebveer kesÀues. l³ebeveer
Yeejleer³eeb®³ee meJee¥ieerCe Òeieleer®eer Je ÒeyeesOevee®eer Òeef¬eÀ³ee meg© kesÀueer, l³eecegUs l³eebvee Yeejleer³e
ÒeyeesOevee®es ÒesefYeejleeleerue Oeeefce&ke À Je meeceeefpekeÀ megOeejCee ®eUJeUeR®es les DeeÐeÒeJele&keÀ Demeu³eecegUs l³eebvee
`Yeejleer³e ÒeyeesOevee®es pevekeÀ' Demesner cnìues peeles.
Yeejlee®³ee ÒeyeesOevekeÀe³ee&le ye´ecnes meceepeeves cenlJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[ueer. ef¸eM®eve
Oecee&® ³ee ÒeYeeJeeves efnbot Oecee&Heemetve otj iesuesu³eebveer ye´ecnes meceepee®ee DeeÞe³e Iesleuee. Oeeefce&keÀ
#es$eeleerue ye´ecnes meceepee®es cenlJe l³eeves efnbot Oecee&leerue Òee®eerve HejbHeje efìkeÀJetve þsJeu³ee ¿eele vemetve
efnbot Oecee&leerue l³ee p³e ieesäeR®ee l³eeie kesÀuee ¿eele Deens. Yeejleeleerue Oeeefce&keÀ megOeejCee #es$eeleerue
DeûeCeer jepee jececeesnve je@³e meeceeefpekeÀ megOeejCeebceO³esner Meg¬eÀleeN³eeÒeceeCes ®eceketÀve Gþues.munotes.in

Page 5

51.2.1 jepee jececeesnve je@³e (1772 -1833)
jepee jece ceesnve je@³e ns `DeeOegefvekeÀ Yeejlee®es pevekeÀ' cnCetve DeesUKeues peeleele. efo.22 ces
1772 jespeer yebieeueceOeerue ngieUer efpeu¿eeleerue jeOeeveiej ³esLes SkeÀe mebHeVe ye´ecnCe kegÀìgbyeele l³ee®ee
pevce Peeuee. l³eeb®es Je[erue jecekeÀeblees je@³e DeeefCe ceelee lewefjCeerosJeer ³eebveer jececeesnve ³eebvee ÒeeLeefcekeÀ
yebieeueer MeeUe ¿ee HeejbHeeefjkeÀ HeeþMeeUsle efMe#eCe IesC³eemeeþer HeeþefJeues. l³eebveer Keepeieerefjl³ee
ceewueJeerkeÀ[tve HeeefMe&³eve Je DejsefyekeÀ YeeYee³esLeerue DeY³eemeeveblej les yeveejme ³esLes iesues Je lesLes jentve, l³eebveer mebmke =Àle Jee[d:ce³e, keÀe³eoe Je
lelJe%eeve DeeefCe efJeMesOece&Þe×eb®³ee meboYee&le Jeef[ueebMeer Peeuesu³ee celeYesoeJe©ve l³eebveer Iej mees[ues DeeefCe efleyesì ³esLe s
peeTve yeew× Oecee&®ee DeY³eeme kesÀuee.
1805 ceO³es jepee jececeesnve je@³e ns F&mì Fbef[³ee kebÀHeveerle cenmetue DeefOekeÀejer pee@ve
efoiyeer ³eeb®es mene³³ekeÀ cnCetve ©pet Peeues. veblej l³eebvee `efoJeeCe' cnCetve ye{leer efceUeueer. one JemesJesveblej les mesJeeefveJe=Êe Peeues DeeefCe yebieeue®³ee peveles®³ee mesJesceO³es mJele:uee PeesketÀve efoues. ceesieue
mece´eì ogmeje DekeÀyej ³eebveer jececeesnve je@³e ³eebvee jepee ner HeoJeer l³ee®³ee cenÊJeHetCe& mesJesyeÎue yeneue
kesÀueer. l ³eeveblej l³eebvee jepee jececeesnve je@³e Demes mebyeesOeues peeT ueeieues. 27 meHìWyej 1833
jespeer Fbiue[ceOeerue efye´mìe@ue ³esLes DeuHeMee DeepeejHeCeecegUs l³eeb®es efveOeve Peeues.
1.2.2 Deelceer³e meYee
jepee jececeesnve je@³e ³eebvee efnbot Oece e&mebyebOeer DeefleMe³e DeeojYeeJe neslee. efnbotvee DeeHeuee Oece&
KeN³ee DeLee&ves Gceieuesuee veener Demes l³eebvee Jeeìle nesles.leLeeefHe les efnotb®³ee cetefle&Hetpee, keÀce&keÀeb[,
Deefveä ÒeLee (Goe. meleerÒeLee, yeeueefJeJeen) ³eeb®³eeefJe©× nesle s. l³eeb®ee m$eer Heg©efJeMJeeme neslee. DeMee efJe®eejebvee Heeefþbyee DemeCeeN³eebveer SkeÀ$e ³esTve 1814ceO³es keÀesuekeÀÊee ³esLes
Deelceer³e meYee ³ee veeJee®eer mebIeìvee mLeeHeve kesÀueer. Deelceer³e meYee cnCepes efce$eeb®ee meceep en e s ³ e .
1.2.3 ye´ecnes meceepee®eer mLeeHevee
19J³ee MelekeÀele yebieeue®³ee HegveªppeerJeveeuee keÀejCeerYetle þjuesueer ye´ecnes meceepe ner
meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ ®eUJeU meg© kesÀueer. ye´ecnes cnCepes pees ye´cne®eer cnCepes efJeMJeeleerue meJe &Þesÿ
MekeÌleer®eer DeejeOevee keÀjlees lees nes³e DeeefCe meceepe cnCepes ueeskeÀeb®ee mecegoe³e nes³e. ¿ee mebIeìvesceeHe&Àle
l³eebveer meJe& Oecee&leerue efJeefJeOe mecegoe³eeb®es Sske̳e eqvecee&Ce keÀjC³ee®ee Je l³eebvee DeeHeCe meJe& SkeÀe®e
HejcesMJ eje®eer ueskeÀjs Deenesle, ³ee®eer peeCeerJe keÀ©ve osC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.
jepee jececeesnve je@³e Je l³eeb®es Deveg³ee³eer ns ef¸eM®eve ®e®e&ceOeerue ÒeeLe&vesuee GHeefmLele jenle
Demele. jepee jececeesnve je@³e ³eeb®³ee keÀener Deveg³ee³eebvee DeeHe uesmJele:®es ÒeeLe&veemLeU DemeeJes Demes
Jeeìle nesles. MesJeìer l³eebveer jecekeÀceue yeemet ³eeb®³eekeÀ[tve SkeÀ Fceejle Yee[îeeves IesTve lesLes ÒeeLe&vee
mLeU megª kesÀues. keÀesuekeÀlee ³esLes 20 Dee@iemì 1828 jespeer meg© Peeuesu³ee Je meeJe&peefve keÀefjl³ee
23 peevesJeejer 1830 jespeer GodOeeìve Peeuesu³ee ¿ee ÒeeLe&vee mLeUeuee `ye´ecnes meYee' Demes veeJe efoues
Je veblej l³ee®es®e `ye´ecnes meceepe' Demes veecekeÀjCe keÀjC³eele Deeues.munotes.in

Page 6

6ye´ecnes meceepee®es meYeemeo ns Òel³eskeÀ MeefveJeejer Ske À$e Yesìle Demele Je Oeeefce&keÀ ®e®ee& DeeefCe
Jesoeleerue mlees$eeb®es iee³eve (HeþCe) keÀjerle Demele. l³eeb®ee SkeÀe®e osJeeJej efJeMJeeme neslee Je l³eecegUs les
SkeÀe®e osJee®eer ÒeeLe&vee keÀjerle ye´ecnes meceepeeves efJeMJeyebOeglJee®eer YeeJevee peesHeemeueer Je peele, HebLe,
JebMe, jeä^er³elJe ³eeJej DeeOeejerle YesoYeeJeeJej efJeMJeeme þsJeuee veener. HetJeea®³ee Delceer³e meYee Je
veblej®³ee ye´ecnes meceepeeceeHe&Àle l³eebvee Oeeefce&keÀ oebefYekeÀHeCee GIe[ keÀjeJe³ee®ee neslee DeeefCe efnbot
meceepeeJejerue ef¸e½eve Oecee&®³ee ÒeYeeJeeme DeìkeÀeJe keÀjeJe³ee®ee neslee.
1.2.4 ye´ecnes meceepee®eer lelJes
1. peiee®eer efveefce&leer keÀjCeeje Je l³ee®es DeefmlelJe keÀe³ece þsJeCeeje F&MJej SkeÀ®e Demetve, l³ee®eer
MekeÌleer, MeneCeHeCe, Òesce Je HeeefJe$³e Dece³ee&o Deens.
2. ceeveJeer Deelcee ne DeefJeveeMeer Demetve lees (melele) MeeMJele Òeieleer keÀjC³ee®eer #ecelee DemeCeeje Je
DeeHeu³ee keÀcee&meeþer F&MJejeme peyeeyeoej DemeCeeje Demee Demelees.
3. F&MJejeefMeJee³e Flej keÀesCel³eener efveefce&le Jemlet®eer (ceeveJeemen) Hetpee keÀª ve³es. F&MJej mJele:
nesTve Òel³e#eele ceeveJeer Deelc³eele DeJelejlees DeeefCe cnCetve®e Deelcee DeeefCe F&MJej ³eeb®³eeceO³es
keÀesCel³eener osJeotle Je Oece&ûebLeeb®eer ceO³emLeer DeeJeM³ekeÀ veener.
4. mel³e ne®e ye´ecnes®ee SkeÀcesJe Oece& Deens. Jeso Jee Dev³e keÀesCelesner Oece&ûebLe ns De®etkeÀ Jee
Kee$eeruee³ekeÀ veenerle. meJe& Oeceeb&®es GHeosMe Je Oece&ûebLe ns Deelc³ee®³ee owJeer ÒekeÀìerkeÀjCeeMeer
SkeÀªHe nesle Demeu³eecegUs l³ee®ee Deeoj (mev ceeve) keÀjeJee.
5. Òesce Je Þe×sves F&MJeje®eer jespe Hetpee keÀjeJeer.
6. F&MJeje®³ee ¢äerves meJe& ceeveJe meceeve Deensle DeeefCe l³eecegUs peele, JeCe& efkebÀJee efuebie ³eeJej
DeeOeejerle ieì Demet ve³esle.
7. cetefle&Hetpee ³e%eele ÒeeC³eeb®ee y eUer osCes, keÀce&keÀeb[ ³eebvee Oecee&le mLeeve veener.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1)ye´ecnes meceepee®³ee mLeeHeves®ee Je lelJeeb®ee Dee{eJee I³ee.
1.2.5 Oeeefce&keÀ megOeejCee
jepee jececeesnve je@³e ³eebveer Ie[Jetve DeeCeuesu³ee keÀener cenlJee®³ee Oeeefce&keÀ megOeejCee
Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1) SkesÀMJejJeeoe®ee Òemeej :
Fmueece, ef¸eM®eve Je GHeefvejececeesnve je@³e ³eebveer SkesÀMJejJeeoe®ee HegjmkeÀej kesÀuee. SkesÀMJ ejJeeo cnCepes®e SkeÀe®e osJee®³ee
DeefmlelJeeJejerue efJeMJeeme nes³e. l³eebveer DeefleMe³e ÒeKejHeCes cetefle&Hetpee, keÀce&keÀeb[, yeUer Je yengosJeJeeo
³eebvee efJejesOe kesÀuee. 1809 ceO³es je@³e ³eebveer `SkesÀMJejJeeoîeeb®eer osCeieer' ³ee veeJee®es HeefMe&³eve
Yee

Page 7

7HebLe, Oece& F. yeeyeer ue#eele ve Ieslee meJee¥®ee meceeJesMe Demeuesu³ee efJeMJeyebOeglJee®³ee mebkeÀuHevesJej
efJeMJeeme þsJeuee.
2. cetefle&Hetpesuee efJejesOe :
osJeeJej efJeMJeeme DemeCeejs DeveskeÀ ueeskeÀ osJee®³ee cetleea Jee osJee®³ee HeÀesìes®eer Hetpee keÀjleele.
cee$e jepee jececeesnve je@³e ³eebveer osJe efvejekeÀej Demeu³eeves cetefle&Hetpesuee efJejesOe kesÀue e. efnbot Oecee&®es SkeÀ
ÒekeÀeb[ Hebef[le ³ee veel³eeves je@³e ³eeb®eer cetefle&Hetpee ner efnbot Oecee¥le veblej Deeuesueer mebkeÀuHevee Demetve, leer
KeN³ee efnbot Oecee&®ee Yeeie vemeu³ee®eer Kee$eer Peeueer nesleer DeeefCe cnCetve®e l³eebveer cetefle& Hetpee ÒeLee l³eep³e
þjefJeueer. Hejceevebo (ceesþ megKe) efceUefJeC³ee®es GÊece meeOeve cnCepes MegodOe Deelceef®ebleve DeeefCe
meJe&Þesÿ MekeÌleer®eer DeejeOevee nes³e. osJeeHe³e¥le Heesnes®eC³eemeeþer Deentleer Je efvejLe&keÀ keÀce&keÀeb[ ³ee®eer
iejpe veener DeeefCe les yeewodefOekeÀ HeeleUer efvecve DemeCeeN³eeb®³eekeÀ[tve®e kesÀues peeleele. je@³e ³eeb®³ee celes
meefnHetpee Deens.
1.2.6 meeceeefpekeÀ keÀe³e&
Yeejleer³e meceepeele l³eeJesUer DeefmlelJeele Demeuesu³ee Deefveä ÒeLeebefJeje@³e meceeOeeveer veJnles. Oecee&®³ee veeJeeKeeueer DeveskeÀ Deefveä ÒeLeebvee ceev³elee nesleer. peeefleYeso,
DemHe=M³elee Heeu eve, yentefJeJeen, ngb[eHe×leer, meleerÒeLee, efJeOeJeeefJeJeeneme ÒeefleyebOe ¿ee Deefve<ì ÒeLee
meceepeele DeefmlelJeele nesl³ee. ce=le Heleer®³ee ef®elesJej meleer peeleevee j[Ceejer DeeHeueer Jeefnveer l³eebveer
Heeefnueer nesleer. ³ee Ieìves®ee l³eeb® ³ee meeceeefpekeÀ efJe®eejebJej ceesþe ÒeYeeJe He[uee. jepee jececeesnve je@³e
³eeb®es meeceeefpekeÀ keÀe³e& Heg{erueÒeceeCes Deens.
1. meleer ÒeLes®es G®®eeìve
Heleer®³ee efveOeveeveblej Debl³emebmkeÀeje®³eeJesUer ef®elesJej Heleeryejesyej Helveeruee efpeJeble
peeUC³ee®³ee ÒeLesuee meleerÒeLee Demes cnCeleele. jepee jececeesnve ³eeb®³ee celes efJeJeene®³ee JesU®³ee
nescekegbÀ[eleerue pJeeuee DeeefCe Debl³ebmebmkeÀeje®³ee JesU®³ee ef®eÊesJejerue pJeeuee ³eele HeÀejmee HeÀjkeÀ
veJnlee, keÀejCe Jeef[ueeb®³ee Je³eemeceeve DemeCeeN³ee Je=× Heg©DeuHeeJeOeerle ce=l³et HeeJeCeeN³ee Heleer®³ee ef®elesJej®e efle®esner Dee³eg<³e mebHegäele ³esle Demes. veJeN³ee®³ee
ce=l³etyejesyej®e efle®es owJe ¿ee ÒeLescegUs yeebOeues iesues nesles. 1818ceO³es l³eeb®eer YeeJepe³e DeuekeÀcebpejer
(Leesjues yebOet peieceesnve ³eeb®eer Helveer) ner meleer iesueer ³ee Ieìves®es je@³e ns mee#eeroej nesles. les DeeHeu³ee
YeeJepe³eer®es ceve JeUefJeC³eele DeHe³eMeer þjues nesles. efle®es efpe Jeble Mejerj Heleer®³ee ce=le Mejerjeyejesyej
yeebOetve Debl³emebmkeÀejemeeþer ef®elesJej þsJeC³eele Deeues. l³eeJesUer ef®elesJeªve Gþtve megìkeÀe keÀ©ve
IesC³ee®ee efle®ee Òe³elve meYeesJeleeueer GY³ee Demeuesu³ee meveeleveer ueeskeÀebveer efJejesOe kesÀ u³eeves ³eMemJeer
nesT MekeÀuee veener. ¿ee ueeskeÀebveer `cenemeleer, `cenemeleer Demee Iees¿ee og:Keo Ieìves®ee ceesþe OekeÌkeÀe yemeuee Je l³ee®e JesUer ner DeceeveJeer meleerÒeLee veä nesF&He³e¥le
efJeÞeeblee rv eI e s C ³ e e ® e e r l³eebveer MeHeLe Iesleueer.
jepee jececeesnve je@³e ³eebveer meleerÒeLee yebo keÀjC³eeme efye´efìMe DeefOekeÀeN³eebvee ÒeJe=Êe
keÀjC³eemeeþer KetHe keÀä Iesleues. cee$e ner Oeeefce&keÀ yeeye Demeu³eeves efye´efìMe DeefOekeÀeN³eebveer uees keÀeb®³ee
Oeeefce&keÀ ÞeodOesceO³es ÒeLece nmle#esHe kesÀuee veener. l³eecegUs l³ee JesUs®es ieJnve&j pevejue Dee@HeÀ Fbef[³ee
uee@[& efJeu³ece yeWefìkeÀ Je l³eeb®³ee keÀeweqvmeueuee efnbot Oece&ûebLeebveer meleerÒeLesuee ceev³elee efouesueer veener nsmunotes.in

Page 8

8HeìJetve osC³eemeeþer je@³evee KetHe keÀ<ì I³eeJes ueeieues. l³eebveer efye´efìMe DeefOekeÀeN³eebvee ns HeìJetve efoues keÀer
ce=le Heleer®³ee ceeueceÊesceO³es mJeejm³e DemeCeeN³ee ueesYeer veelesJeeF&keÀeb®³eekeÀ[tve ¿ee ÒeLes®es meceLe&ve kesÀues
peeles. je pee jececeesnve je@³e ³eebveer Del³eble leUceUerves ne cegodoe ceeb[u³eecegUs®e MesJeìer 1829 ceO³es
meleer yeboer keÀe³eoe mebcele Peeuee.
2. yengefJeJeeneme efJejesOe
jepee jececeesnve je@³e ³eebveer yengefJeJeeneuee DeeefCe efJeJeenemeeþer cegueeR®³ee efJe¬eÀer keÀjC³eeuee
efJejesOe kesÀuee. keÀefveä peeleer®³ee cegueeRveer G®®e peeleer®³ee Heg©kegÀueerveJeeo ÒeLesuee je@³e ³eebveer veeHemebleer oMe&efJeueer. DeveskeÀ cegueeRMeer efJeJeen keÀjCes ne keÀene r ueeskeÀeb®ee
Oeboe®e yeveuee neslee. Heleer ne ogmeN³ee cegueerMeer efJeJeen keÀjC³eemeeþer Heefnu³ee Helveeruee mees[tve osle Demes
JeDeMeeJesUer ¿ee le©Ce cegueeR®es (Helveer) YeefJeleJ³e ns efHelee efkebÀJee YeeT ³eeb®³eeJej DeJeuebyetve
DemeeJe³ee®e s. efnbot Oece&ûebLeele efJeefMeä HeefjefmLeleerle®e Heg©Demeu³ee®es GuuesKe Deensle, ns jepee jececeesnve je@³e ³eebveer efveo&Meveeme DeeCetve efoues. DeMee ÒekeÀejs
l³eebveer yengefJeJeeneme efJejesOe kesÀue e.
3. Deefveä meeceeefpekeÀ ÒeLeebvee efJejesOe :
jepee jececeesnve je@³e ns peeefleYeso, DemHe=M³elee Heeueve, yengefJeJeen, yeeueefJeJeen Je meleerÒeLee
³eeb®³eeefJe©× nesles. l³eebveer efJeOeJee HegveefJe&Jeen, Deeblejpeeleer³e efJeJeen, Deeblejpeeleer ³e Yeespeve meceejbYe
³eebvee Heeefþbyee efouee. efJeefJeOe peeleeR®³ee ueeskeÀebveer SkeÀ$e ³eeJes Demes l³eebvee Jeeìle nesles. DeMee He×leerves
l³eebveer meveeleve Jeeoîeeb®ee meecevee kesÀuee.
4. MeslekeÀN³eebvee Heeefþbyee efouee
jepee jececeesnve je @³e ns mJele: ceesþs Þeerceble peceerveoej nesles. Hejbleg les keÀeceieej Je MeslekeÀjer
³eeb®eer efveo&³eer efHeUJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee peceerveoejeb®³ee efJe©× nesles. peceerveoejebveer ceveele ³esF&ue
l³eeÒeceeCes kegÀUeb®³eekeÀ[tve Jee{erJe Keb[emeeþer ceeieCeer keÀª ve³es, ³eemeeþer Meemeveeves o#e DemeeJes Demes
l³eebvee Jeeìle nesles. MeslekeÀjer Je peceerve ceeuekeÀ ³eeb®³eele meewno& mebyebOe DemeeJesle Demesner l³eebvee Jeeìle
nesles. efye´efìMe MeemeveekeÀ[s jepee jececeesnve je@³e ³eebveer Mesleke ÀN³eeb®³ee kegÀUeb®³ee nkeÌkeÀeb®es mejb#eCe
keÀe³eoîeeves Peeues Heeefnpes DeMeer ceeieCeer kesÀueer.
5. Je=ÊeHe$e mJeeleb$³e
Je=ÊeHe$eeb®³ee yeeyeleerle l³eeJesUer Deepe®³ee FlekeÀer peeie=leer Peeuesueer veJnleer. meJe& Je=Êes ner
kesÀJeU Fbûepeer ceO ³es®e íeHeueer peele nesleer. jepee jececeesnve je@³e ³eebveer `efcejlegue -DeKeyej' ³ee veeJee®es
HeefMe&³eve YeekesÀues. keÀesCeleerner yeeleceer Òeefme× keÀjC³eeHetJeea Yeejleer³eebvee efye´efìMe mejkeÀej®eer HetJe& HejJeeveieer I³eeJeer
ueeiele Demes. cegkeÌle Je=ÊeHe$es ner mJeeleb$³ee®es Kejs j#ekeÀ Deensle, Demes l³eebvee Jeeìle nesles. l³eebveer
Flejeb®³ee ceoleerves 1823 ceO³es efye´efìMe me jkeÀejkeÀ[s oeJee oeKeue kesÀuee DeeefCe l³eele l³eebveer Je=ÊeHe$e
mJeeleb$³ee®³eeyeeyeleerle peesjoejHeCes yeepet ceeb[ueer. ³ee oeJ³eele l³eebveer jep³ekeÀlex Je Òepee ¿ee oesIeebveener
Je=ÊeHe$ee®ee mevceeve keÀjeJee ns mHeä kesÀues. l³ee®ee®e HeefjCee ce cnCetve mej ®eeume& cesìdkeÀeHeÀ ¿ee ÒeYeejer
ieJnve&j pevejueveer 1835 Je=ÊeHe$eeJejerue yebOeves keÀe{tve ìekeÀueer.munotes.in

Page 9

91.2.7 Mew#eefCekeÀ keÀe³e&
jepee jececeesnve je@³e ns efJeodJeeve nesles Je DeveskeÀ YeeefMe#eCeeves les KetHe ÒeYeeefJele Peeues nesles. Òee®eerve keÀeUeÒeceeCes mebmke=ÀleceO³es efoues peeCeejs efMe#eCe ns
ueeskeÀebvee De%eevee®³ee DebOeejele {keÀuesue Demes l³eebvee Jeeìle nesles DeeefCe cnCetve®e l³eebvee Fbûepeer
efMe#eCe DeeJeM³ekeÀ Deens Demes Jeeìles. l³eeb®es Mew#eefCekeÀ keÀe³e& Heg{erueÒeceeCes.
1. HeeM®eel³e eqMe#eCe He×leeruee ®eeuevee :
jepee jececeesnve je@³e ³eebvee Demes Jeeìle nesles keÀer HeÀkeÌle HeeM®eel³e eqMe#eCe HeodOeleer®e
Yeejleer³e meceepee®³ee mecem³ee mees[Jet Meke sÀue. mebmke=Àle, HeefMe&³eve, DejsefyekeÀ YeeDeeoj neslee, Hejbleg l³eeb®eer DeMeer þece YetefcekeÀe nesleer keÀer, HeÀkeÌle Fbûepeer YeeDeeHeu³ee osMeele Òel³e#eele keÀe³e Ie[le Deens Je peiee®³ee Flej Yeeiee ble keÀe³e Ie[le Deens ns mecepet
MekesÀue ner l³eeb®eer Godefoäs meeO³e keÀjC³eemeeþer l³eebveer mJele:®eer `DeBiuees efnbot mketÀue ³ee veeJee®eer
MeeUe 1822 ceO³es meg© kesÀueer Je lesLes HeeM®eel³e Je Yeejleer³e efMe#eCeele megmebJeeo meeOeC³ee®³ee ¢äe rves
ieefCele, lelJe%eeve, jmee³eveMeem$e, p³eeseflekesÀues. l³eebveer MeemeveekeÀ[s efMe#eCee®³ee petv³ee mebmke=Àle DeO³e³eve HeodOeleerSsJepeer veJeerve HeeM®eel³e
DeO³e³eve HeodOeleerme GÊespeve osC³ee®ee Deeûen Oejuee keÀejCe ner HeodOeleer DeefOekeÀ GoejceleJeeoer Je
ÒeyeesOevekeÀejer Deens. cee®e& 1835 ceO³es uee@[& efJeu³ece yeWefìkeÀ ³eebveer je@³e ³ee®³ee mJeHveeb®eer Hetleea
keÀjCeeN³ee HeeM®eel³e efMe#eCe He×leer®ee HegjmkeÀej keÀjC eejer Òeefme× efMe#eCe meveo peenerj kesÀueer.
2. efm$e³eeb®³ee efMe#eCeeme Heeefþbyee :
HeejbHeejerkeÀ Yeejleer³e meceepeele efm$e³eeb®³ee efMe#eCeeuee yeboer nesleer. efMe#eCeemeeþer efm$e³eebvee
Òeeslmeenve efoues peele veJnles. jepee jececeesnve je@³e veer cee$e efm$e³eeb®³ee efMe#eCeeuee Heeefþbyee efouee.
3. meeefneql³ekeÀ keÀe³e& :
F.me. 1815 Je 1820®³ee ojc³eeve jececeesnve je@³e ³eebveer yebieeueer Yeemeeefnl³e ke=Àleer Je FbûepeerceOeerue 10 meeefnl³e ke=Àleer HetCe& kesÀu³ee . efnbot Oece&ûebLe ns yengleebMeer
mebmke=ÀleceO³es®e nesles Je l³eecegUs les meeceev³e ceeCemeebvee ve mecepeCeejs Jee l³eeb®³eeceeHe&Àle ve Heesn®eCeejs
nesles. cnCetve ¿ee Oece&ûebLee®es l³eebveer Fbûepeer, yebieeueer Je efnboer Yeel³eebveer Jesoeblemeej mebef#eHle DevegJeeo Demes veeJe efoues. 1820 ceO³es l³eebveer o efÒemeHìme Dee@HeÀ efpePeme,
`o ieeF&[ ìt Heerme DeB[ n@Heervesme' ne ûebLe ÒekeÀeefMele kesÀuee. les yebieeueer ieoîee®es ner keÀlex nesles. ³eeHet Jeea
yebieeueer meeefnl³e ns kesÀJeU HebkeÌleermJeªHeele nesles.
yebieeueceOeerue efnbotceO³es mJeOece&peeie=leer keÀjC³ee®es Je yebieeueceO³es yeewef×keÀ, veweflekeÀ,
DeeO³eeeqlcekeÀ Je Jew®eeefjkeÀ peeie=leer efvecee&Ce keÀjC³ee®es ceneve keÀe³e& jepee jececeesnve je@³e ¿eebveer kesÀues.
efveefêmle He[uesu³ee ³ee efnbot meceepeele veJeefJe®eejeb®es ®ewlev³e efvecee&Ce keÀ©ve veJepeeie=leer efvecee&Ce
keÀjC³ee®es Hejcees®®e Þes³e jepee jececeesnve je@³e ¿eebvee®e efoues Heeefnpes. `DeeOegefvekeÀ efnbogmLe eve®ee
efvecee&lee ¿ee®e Meyoeble DeeHeu³eeuee jepee jececeesnve je@³e ¿eeb®eer LeesjJeer meebieeJeer ueeieles. Yeejleele
Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ megOeejCeeb®³ee ®eUJeUeR®es yeerpeejesHeCe keÀjC³ee®es Þes³e ye´ecnes meceepeeuee®e ÐeeJes
ueeieles.munotes.in

Page 10

10DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
1)ye´ecnes meceepee®eer keÀeceefiejer mHeä keÀje.
1.3 Dee³e& meceepe
1.3.1 ÒemleeJevee
Dee³e& meceepee®eer mLeeHevee mJeeceer o³eevebo mejmJeleer ¿eebveer kesÀueer. 19J³ee MelekeÀe®³ee
GÊejeOee&le p³ee Oeeefce&keÀ J e meeceeefpekeÀ megOeejCee ®eUJeUeRveer Yeejlee®es ue#e JesOeues l³eeble Dee³e&
meceepee®es mLeeve cenlJeHetCe& Deens. meeceeefpekeÀ megOeejCeebyejesyej®e mJeosMe Je mJeOece& ³ee efJeDeefmcelesuee mebpeerJeveer osC³ee®es keÀe³e& Dee³e& meceepeev es kesÀues. HeeefM®ecel³eeb®ee Oece&, Dee®eej, efJe®eej Je
%eeve ns®e kesÀJeU meJe&Þesÿ vemetve Deece®³ee Òee®eerve mebmke=ÀleerceO³esner MeeMJele ceeveJeer cetu³eeb®es cenlJe
eqJeMeo keÀjCeejs Decej leÊJe%eeve Deens, ³ee®eer Yeejleer³eebvee cenleer HeìJet veosC³ee®es keÀe³e& meceepeeves
kesÀues. Deefveä meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ HejbHejebJej DeeIeele keÀjleevee®e l³eebveer Dee³e& meceepee®³ee
ceeO³eceeletve efnbot Oecee&®es Hegve©ppeerJeve Je meeceeefpekeÀ megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³ee®es keÀe³e& kesÀue s.
1.3.2 mJeeceer o³eevebo mejmJeleer (1824 -1883)
mJeeceer o³eevebo mejmJeleer ns SkeÀ cenlJee®es efnbot efJeodJeeve, megOeejkeÀ Je Dee³e& meceepee®es
mebmLeeHekeÀ nesles. les Yeejleer³e meceepee®³ee Feflenemeeleerue SkeÀ ¬eÀebleerkeÀejkeÀ meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ
megOeejkeÀ nesles. l³eeb®es cetU veeJe cegUeMebkeÀj efleJeejer Demes nesles. l³eeb®ee pevce iegpejeleceOeerue ceesjJeer
mebmLeeveeleerue ìbkeÀeje ³esLes 12 HesÀye´gJeejer 1824 jespeer Peeuee. keÀjmevepeer ueeuepeer efleJeejer Je
³eMeesoeyeeF& nsl³eeb®es efHelee Je ceelee DeefleMe³e Oeeefce&keÀ Je meveeleveer efnbot nesles. cegUeMebkeÀj ³eebveer
Jeef[ueeb®³ee DeefOekeÀejeefJe©× yeb[ keÀ©ve efnbot®³ee HeejbHeeefjkeÀ ÞeodOee Je osJee®³ee (F&MJeje®³ee)
DeefmlelJeeyeodoue ÒeMve efJe®eejC³eeme meg©J eele kesÀueer. l³eebvee yengosJeleeJeeo Je cetefle&Hetpee ceev³e veJnleer.
l³eebveer SkeÀe ceneefMeJeje$eer®³ee efoJeMeer osJee®³ee cetefle&meceesj þsJeuesu³ee YesìJemlet osJeeves mJeerkeÀeju³ee keÀer
veener ³ee®es efvejer#eCe kesÀues. l³eeb®es meJe& kegÀì bgyeer³e ns iee{ efveêsle nesles Je l³eeJesUer Gboerj YesìeroeKeue
þsJeuesu³ee DeVeHeoeLee¥®es Ye#eCe keÀjerle Demeuesues l³eebveer Heeefnues. l³eecegUs l³eebvee cetefle&ceO³es
meJe&MekeÌleerceeve osJe Demelees ner keÀuHevee keÀener Heìueer veener. l³eeceg Us l³eebvee Demee ÒeMve He[uee keÀer,
pees osJe mJele:®³ee YesìeroeKeue Deeuesu³ee DeVeHeoeLee&®es j#eCe keÀª MekeÀle veener lees ceeveJee®es keÀe³e
j#eCe keÀª MekesÀue? lesJne DeMee Demene³e osJee®eer Hetpee keÀª ve³es, Demes l³eebveer l³eeb®³ee
Jeef[ueeb ®³eemeceesj ÒeefleHeeove kesÀues. ³ee Ieìvesves efvejeMe nesTve l³eeb®ee cetefle&HetpesJejerue efJeMJeeme G[uee.
l³eeveblej Dee³eg<³eYej l³eebveer keÀesCel³eener Oeeefce&keÀ efJeOeerceO³es menYeeieer nesC³eeme vekeÀej efouee.
l³eeb®³ee DeeJe[l³ee ueneve y eefnCeer®ee Je³ee®³ee 14J³ee Jel³eeb®³ee ®eguele Deepeesyeebveer l³eebvee ce=l³eg®ee Keje DeLe& mecepeeJetve IesC³eeme Yeeie Hee[ues. efJeJeeneHeemetve
megìkeÀe keÀ©ve IesC³eemeeþer Je peerJevee®ee Keje DeLe& mec epeeJetve IesC³eemeeþer l³eebveer 1846 ceO³es Iej
mees[ues. l³eebveer veblej efYe#eskeÀN³eeb®³ee íeJeCeerle oeKeue nesTve ye´cn®e³e&Je´lee®eer MeHeLe Iesleueer Je l³eebveermunotes.in

Page 11

11l³ee®es ueewefkeÀkeÀ peie Je veeJe mees[tve osTve Meg× ®ewlev³e ns veeJe OeejCe kes Àues. HetCee&vebo mejmJeleer ³eebveer
l³eebvee efveOee&efjle efJeOeer Je mebmkeÀejevegmeej mebv³eeme oer#ee efoueer Je o³eevebo Demes l³eeb®es veeceeefYeceeve
kesÀues, lemes®e ³ee veeJeeyejesyej mejmJeleer ns Meer10GHeJeiee¥HewkeÀer SkeÀ yeveues. l³eebvee l³eeb®³ee veeJeeHetJeer& DeeojeLeea mJeeceer ner GHeeOeer JeeHejC³eemener
HejJeeveieer efoueer. l³eeveblej 15 Je%eevee ®³ee MeesOeele efHeÀjle jeefnues. efHeÀjle efHeÀjle MesJeìer les ceLegjsuee Deeues Je SkeÀ DebOe meeOet
efJejpeevebo ³eeb®es efMe<³e yeveues Je l³eeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer l³eebveer Jesoeb®ee DeY³eeme kesÀuee.
Jesoeb®ee DeY³eeme HetCe& kesÀu³eeveblej l ³eeb®es ieg© efJejpeevebo ³eebveer l³eebvee ieg©oef#eCee cnCetve
Jesoeb®es %eeve meJe& meceepeele HemejefJeC³eemebyebOeer®eer Dee%ee kesÀueer. ner Dee%ee efMejmeeJeboîe ceevetve o³eevebo
³eebveer mebHetCe& osMee®ee ÒeJeeme kesÀuee Je DeefleMe³e pJeueble De Meer J³eeK³eeves osTve l³eele l³eebveer
peeefleJ³eJemLee, cetefle&Hetpee Je yeeueefJeJeene®³ee efJejesOeele ÒeKej efveveJes DeekeÀueve Peeues l³ee®³ee mene³³eeves l³eebveer Oece&ceele¥[ Je Oece&ieg©bvee DeeJne vesosC³eeme meg©Jeele
kesÀueer. l³eeb®eer J³eeK³eeves (ÒeJe®eves) SskeÀC³eemeeþer ueeskeÀ ceesþîee mebK³esves ³esle Demele. FlekesÀ®e veJns lej
DeveskeÀ jepeebveer l³eebvee J³eeK³eeve osC³eemeeþer efvecebef$ele kesÀues.
1.3.3 JesoebkeÀ[s ®euee
o³eevebo m ejmJeleer ns HeeM®eel³e eqMe#eCeecegUs lemes®e SkesÀMJejJeeoer ef¸eM®eve Je Fmueece
Oecee&cegUs ÒeYeeefJele Peeues veenerle. l³eeb®³ee ¢äerves Jeso ns®e mel³e Je meJe&Þesÿ %eevee®es m$eesle Deensle.
l³eebveer l³eeb®³ee `mel³eeLe& ÒekeÀeMe ³ee ûebLeele Jesoeb®ee DeLe& mHeä kesÀuee Deens.
JewefokeÀ Oece& ne®e Keje Oece& Demetve, JewefokeÀ meceepe ne meJe& ÒekeÀej®³ee Deefveä ÒeLeebHeemetve
cegkeÌle neslee Demes l³eeb®es cele yeveues. ¿ee meceepeele peeefleJ³eJemLeener veJnleer Je DemHe=M³eleener veJnleer
DeeefCe efm$e³eebvee meceeve opee& neslee. JewefokeÀ Oecee&®es cenlJe l³eebvee Heìues nesles cnCetve®e l³eebveer
DeeO³eeeflcekeÀ Je veweflekeÀ peerJevee®³ee Òeieleermeeþer JesoebkeÀ[s Hejle ®euee DeMeer nekeÀ ³ee ûebLeeÜejs efoueer.
Jesoeleerue %eevee®ee Òeme ej keÀjC³eemeeþer, efnbot Oecee&le megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Je Deefveä
meeceeefpekeÀ ÒeLeeb®es efvecet&ueve keÀjC³eemeeþer l³eebveer Dee³e& meceepee®eer mLeeHevee kesÀueer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)mJeeceer o³eevebo mejmJeleer ³eeb®³ee e fJe1.3.4 Dee³e& meceepee®eer mLeeHevee :
o³eevebo mejmJeleer ns JewefokeÀ Oecee&®es SkeÀe DeLee&ves Oece&³ees×s þjues. l³eebveer Jesoebvee ÒeceeCe
ceeveues. JesokeÀeueerve meceepeJ³eJemLes®eer HegvemLee&He vee keÀjC³eemeeþer 10 SefÒeue 1875 jespeer o³eevebo
mejmJeleeRveer Dee³e& meceepee®eer cegbyeF&le mLeeHevee kesÀueer. Dee³e& meceepe ner efnbotOece& megOeejCee ®eUJeU
nesleer. l³ee®ee DeLe& DeeojCeer³e J³ekeÌleeR®ee meceepe Demee neslees. DeeHeu³ee Dee³eg< ³eeleerue cenlJee®es O³es³emunotes.in

Page 12

12HetCe& keÀjC³eemeeþer l³eebveer DeeHeues GJe&efjle Dee³eg<³e Dee³e& meceepee®³ee JesieJesieȳee efþkeÀeCeer MeeKee meg©
keÀjC³eemeeþer Ke®eea Ieeleues. Dee³e&meceepee®³ee ceeO³eceeletve l³eebveer meceleeefOeÿerle meceepee®ee Hee ³ee
Ieeleuee. Dee³e& meceepeeves cetefle&Hetpee, HeMetyeUer, HetJe&peHetpee, Hegjesefnle Jeie&, peeefleJ³eJemLee, DemHe=M³elee,
yeeueefJeJeen, yengosJeleeJeeo, meleerÒeLee Fl³eeoeRvee JewefokeÀ ceev³elee veener cnCetve leerJe´ Meyoeble efvekesÀuee.
1.3.5 Dee³e& meceepee®eer lelJes :
Dee³e& meeceepee®eer Keeueerue one ceeie&oMe&keÀ lelJes Deensle.
1) osJe ne®e meJe& ÒekeÀej®³ee ³eLeeLe& %eevee®ee ÒeeLeefcekeÀ m$eesle Deens.
2) osJe ne meJe& mel³e, meJe&%eeveer, meJe&MekeÌleerceeve, Decel³e&, efJeMJe efvecee&lee Demetve, lees SkeÀìe®e
Hetpesmeeþer (DeejeOevesmeeþer) Hee$e Deens.
3) Jeso ns ³eLeeLe& %eevee®es ûebLe Deensle.
4) Dee³ee¥veer vesnceer mel³e mJeerkeÀejC³eemeeþer Je Demel³ee®ee l³eeie keÀjC³eemeeþer efme× Demeues
Heeefnpes.
5) yejesyej keÀ e³e Je ®etkeÀer®es keÀe³e Deens ³ee®eer Kee$eer keÀ©ve Iesleu³eeJej®e (Jee efJeMueskesÀu³eeJej®e) meJe& ÒekeÀej®³ee ke=Àleer keÀjeJ³eele.
6) peiee®³ee YeeweflekeÀ, DeeO³eeqlcekeÀ Je meeceeefpekeÀ GVeleerme ®eeuevee osCes ns Dee³e& meceepee®es ÒecegKe
O³es³e Deens.
7) meJe& J³ekeÌleerMeer Òesceeves Je v³ee³eeves Jeeieues Heeefnpes.
8) De%eevee®ee veeMe keÀ©ve %eeveJe=×er kesÀueer Heeefnpes.
9) Òel³eskeÀeves mJele:yejesyej®e Flejeb®³eener Yeu³eeb®ee efJe®eej kesÀuee Heeefnpes.
10) J³eeqkeÌleiele GVe leerSsJepeer mebHetCe& ceeveJe peeleer®³ee GVeleerme ÒeeOeev³e efoues Heeefnpes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)Dee³e& meceepee®eer leÊJes efuene.
1.3.6 Oeeefce&keÀ keÀe³e&
efnbot Oecee&le Òe®eefuele Demeuesu³ee mebYe´ce DeJemLes®eer o³eevebo mejmJeleer ³eebvee keÀuHevee nesleer.
cnCetve®e efnbot Oece& megOeejCesmeeþer JewefokeÀ Oecee&®³ee Hegve©ppeerJevee®ee HegjmkeÀej l³eebveer kesÀuee. mJeeceer
o³eeveboebveer kesÀuesu³ee Oece&megOeejCee Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1. cetefle&Hetpesme efJejesO e:
Dee³e& meceepeeves meveeleveJeeoer ye´ecnCe mecegoe³eeefJe©× ue{e osTve JesoebceO³es keÀesþsner
cetefle&HetpesmebyebOeer GuuesKe Jee HegjeJee vemeu³ee®ee efJe®eej ÒemLeeefHele kesÀuee. osJe ne meJe&$e Demelees l³eeuee
kegÀueHeele efkebÀJee Hebef[leeb®e er ogkeÀeves Demeuesu³ee cebefojele yebefomle keÀª vekeÀe Demes cele ceeb[ues.
l³ee®eÒeceeCes o³eevebo mejmJeleer ³eebveer efnbot Oecee&leerue yengosJeleeJeeo Je cetefle&Hetpee ¿ee Þe×ebJejner nuueemunotes.in

Page 13

13®e{efJeuee. l³eebveer HeMegyeUer Je vejyeUeruee ÒeKej efJ ejesOe kesÀuee DeeefCe efvejLe&keÀ efJeOeer mebmkeÀeje®ee
efOekeÌkeÀej kesÀuee. l³eebveer 1886 ceO³es `YeieJele Keeveoeveced' ¿ee veeJee®ee ûebLe ÒekeÀeefMele kesÀuee.
l³eeb®³ee efueKeeCeele l³eebveer peeefnjefjl³ee cetefle&Hetpes®ee efveDeesPejlee lejer HegjeJee Deens keÀe les oeKeJee Demes Hebef[leebvee Oee[meeves megveeJeues. efnbot Oecee&®eer
Hegjesefnlee®³ee keÀ®eeìîeeletve megìkeÀe keÀjC³ee®eer l³eeb®eer F®íe nesleer.
2. SkesÀMJejJeeo :
Jesoebleerue GuuesKeeÒeceeCes osJe SkeÀ®e Deens ³eeJej l³eeb®ee HetCe& efJeMJeeme neslee. efJeDeiveer ns JesieJesieUs osJe vemetve les SkeÀe®e osJee®eer JesieJesieUer veeJes Deensle Demes meebietve l³eebveer l³ee SkeÀe®e
osJee®es efvejefvejeUs Hewue t ÒekeÀì keÀ©ve oeKeefJeues. JewefokeÀ Oece& ne Keje Oece& Demeu³ee®ee Òe®eej kesÀuee Je
DeeHeu³ee Deveg³ee³eebvee JesoeÒeceeCes JeeieC³ee®ee meuuee efouee.
3. MegodOeer ®eUJeU :
Fmueece Je ef¸eM®eve Oecee¥®eer DeeJneves HejleefJeCes ns Dee³e& meceepee®³e eDeveskeÀ Godefo<ìebHewkeÀer
SkeÀ Godefoä nesles. DeveskeÀ efnbogveer ef¸eM®eve Je Fmueece Oece& mJeerkeÀejuee neslee. MegodOeerkeÀjCe efJeOeer
keÀ©ve l³eebveer npeejes Oecee¥leefjle efnbotvee Hejle efnbot Oecee&®³ee ÒeJeenele DeeCeues.
4. Hegjesefnle Je iee&me efJejesOe :
Dee³e& meceepeeves cetefle&Hetpesuee, keÀce&keÀeb[ebvee Je peeefleJ³eJemLesle Òe®eefuele Demeuesu³ee Hegjesefnle
Jeiee&uee efJejesOe kesÀuee DeeefCe DeeHeu³ee mJeeLee&meeþer meveeleveJeeoer efnbot Oece&ieg©bveer efMekeÀJeuesu³ee efnbot
Oecee¥®³ee ueeskeÀefÒe³e mJeªHeeueener efJejesOe kesÀuee. J³ekeÌleer Je osJe ³eeb®³eele ceO³emLeer keÀjC³eemeeþer
Hegjesefnle Jeiee&®ee iejpe lej veener®e lemes®e ne Jeie& efnbot Oecee&®ee DeefYej#ekeÀner veener Demes l³eebveer
ÒeefleHeeove kesÀues. mJele:® ³ee HeÀe³eoîeemeeþer meeceev³e ceeCemeeb®eer efHeUJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee De%eeveer Je
mJeeLeea Hegjesefnle Jeiee&®³ee efJejesOeer les nesles.
5. keÀce&keÀeb[eme efJejesOe :
cetefle&Hetpee, DeJeleej keÀuHevee, leerLe&³ee$ee, keÀce&keÀeb[ F. ieesäer Jewefoke ÀOecee&le vemeu³ee®eer
efMekeÀJeCe o³eeveboebveer efoueer. l³eebveer leke&ÀyegodOeer®³ee keÀmeesìerJej ve Glejuesu³ee Þe×e Je ®eeueerefjleer
veekeÀeju³ee. cnCetve®e Jesoeb®eer ceev³elee vemeCeeN³ee meJe& ieesäer mees[tve osC³eemebyebOeer®ee meuuee l³eebve er
ueeskeÀebvee efouee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)Dee³e& meceepee®³ee Oeeefce&keÀ keÀe³ee¥®es JeCe&ve keÀje.munotes.in

Page 14

141.3.7 meeceeefpekeÀ keÀe³e&
mJeeceer o³eevebo mejmJeleer ns kesÀJeU Oece&megOeejkeÀ veJnles lej meceepe megOeejkeÀner nesles.
l³eeb®³ee keÀeUele yeeueefJeJeen, efJeOeJeeefJeJeen yeboer, DemHe=M³eleeHeeueve Fl³eeoer ÒeLee meceepeele
DeefmlelJeele nesl³ee. Dee³e& meceepeeves meceepeeleerue ³ee ÒekeÀej®³ee Deefveä ÒeLeeb®es efvecet&ueve keÀjC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee DeeefCe lemes®e me ceepe keÀu³eeCeemener ®eeuevee efoueer. o³eevebo mejmJeleer ³eeb®es meeceeefpekeÀ
keÀe³e& Heg{erueÒeceeCes.
1. peeefleJ³eJemLesuee efJejesOe
JeCe&J³eJemLee ner DeevegJeebefMekeÀ Deens ns cele mJeeceerpeeRveer veekeÀejues. l³eebvee peeefleJ³eJemLee
ceev³e veJnleer. l³eebveer ns efme× keÀªve oeKeefJeues keÀer, Jesoeb®³eeceO³es DemHe=M³eles®ee GuuesKe veener.
keÀesCeleerner J³ekeÌleer ner pevceeves ueneve Deiej ceesþer vemeles lej leer DeeHeu³ee keÀle=lJeeves DeeHeues mLeeve
efveef½ele keÀjles. l³eebveer DemHe=M³eles®³ee efJe©× ®eUJeU megª kesÀueer. l³eebveer Deeblejpeeleer³e efJeJeenemeeþer
Òeeslmeenve efoues.
2. meceeveles®eer efMekeÀJeCetkeÀ
mJeeceer o³eevebo mejmJeleer ³eebveer meJe& ueeskeÀ pevceeves meceeve®e Deensle, pevceeves keÀesCeerner
ye´ecnCe, #eef$e³e, JewM³e Jee Megê vemelees lej pees J³eJemee³e J³ekeleer efveJe[les l³eeJej les DeJeuebyetve Demeles,
efMeJee³e JeCe& ns SkeÀceskeÀebvee HetjkeÀ Demetve keÀesCeerner Þesÿ Deiej keÀefveÿ veener Demee GHeosMe kesÀuee.
l³eebveer Dee³e& meceepee®³ee meJe& meom³eebvee meceeveles®eer JeeieCetkeÀ efoueer. peele Je HebLe ³eeJej DeeOeejerle
YesoYeeJe l³eebveer kesÀuee veener.
3. yeeueefJeJeeneme efJejesOe
mJeeleb$³eHetJe&keÀeUele yeeueefJeJeene®eer ÒeLee meeceev³e nesleer. mJeeceer o³eevebo ³eebveer efnbot
meceepeeuee Demeuesu³ee ³ee ÒeLes®³ee efJejesOeele YetefcekeÀe Iesleueer Je lemee Òe®eejner kesÀuee. Deepener osMee®³ee
keÀener Yeeieele ner ÒeLee Òe®eefuele Deens. ner ÒeLee yebo JneJeer Demes o³eevebo ³eebveer ÒeefleHeeove kesÀues. Dee³e&
meceepeeves efJ eJeene®eer Je³eesce³ee&oe efveef½ele keÀjleevee cegueebmeeþer 25JeDemeeJes Demes mHeä kesÀues.
4. efJeOeJee HegveefJe&Jeeneme Òeeslmeenve
mJeeceer o³eevebo mejmJeleeRveer efJeOeJee HegveefJe&Jeeneuee Òeeslmeenve efoues. efJeOeJee HegveefJe&Jeene®es
meceLe&ve keÀjleevee®e l³eebveer ueeskeÀebvee jeveìer Je meveeleveer `meleerÒeLee yebo keÀje Demes Deeûeneves
meebefieleues. mekeÌleer®³ee efJeOeJeeJemLesletve efJeOeJeeb®eer megìkeÀe JneJeer ³eemeeþer®e mJeeceer o³eevebo mejmJ eleer
³eebveer efJeOeJee HegveefJe&Jeene®es meceLe&ve kesÀues. l³eebveer efJeOeJeeb®³eemeeþer efve³eesie He×leer meg®eJeueer.
5. mJeosMeer ®eUJeU
mJeeceer o³eevebo mejmJeleer ns mJeosMeee®es Del³eble keÀ[Jes meceLe&keÀ nesles DeeefCe cnCetve l³eebveer
osMeele GlHeeefole Peeuesu³ee Jemletb®ee®e JeeHej keÀjeJee, Demee Deeûen Oejuee. lemes®e l³eebveer HejosMeele
GlHeeefole Peeuesu³ee JemletbJej yeefnMeemeve J³eJemLes®esner meceLe&keÀ nesles.munotes.in

Page 15

156. jeä^er³e peeie=leer
Yeejleeleerue efye´efìMe jepeJeìerves osMee®³ee keÀu³eeCee®³ee ¢äerves keÀener®e ³eesieoeve efouesues
veener ne efJe®eej ueeskeÀeb®³ee ieUer GlejefJeC³ee®ee mJeeceer o³eevebo ³eebveer Òe³elve kesÀuee. efye´efìMe
jepeJeìerv es Flej keÀesCeenerHes#ee efye´efìMeeb®ee®e DeefOekeÀ HeÀe³eoe Peeuesuee Deens Demes efJe®eej ceeb[tve Dee³e&
meceepeeves ueeskeÀeb®³eeceO³es jeä^YeeJevee peeie=le keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. Dee³e& meceepeeves ceesþs
efJe®eejJeble Je vesles Goe. ueeuee u epeHeleje³e, mJeeceer ÞeodOeevebo, efyeHeerve®ebê Hee@ue, cegbMeer jeceevebo
Fl³eeoer jeä^er³e ®eUJeUeruee efoues. ¿ee jeä^er³e peeie=leercegUs ueeskeÀebvee mebIeefìle nesTve mJeeleb$³eemeeþer
ue{e osCes Meke̳e Peeues.
7. DeveeLeie=ns
Dee³e& meceepeeves Heefnues DeveeLeie=n HebpeeyeceOeerue efHeÀjespeHetj ³esLes meg© kesÀues Je l³eeveblej
mebHetCe& osMeYejele DeveeLeie=neb®eer meeKeUer GYeer kesÀueer. Dee³e& meceepeeves efJeOeJee Je HeefjJ³ekeÌl³ee
³eeb®³eemeeþerner ie=ns efvecee&Ce kesÀueer. lesLes l³eeb ®³ee efveJeemeeyejesyej®e l³eebvee SKeeoîee GHe³egkeÌle
J³eJemee³ee®es ÒeefMe#eCe osC³ee®eer DeeefCe meg³eesi³e pees[eroejeyejesyej l³eeb®es efJeJeen keÀ©ve osC³ee®eer
J³eJemLee keÀjC³eele Deeueer nesleer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)Dee³e& meceepee®e s meeceeefpekeÀ keÀe³e& efuene.
1.3.8 Mew#eefCekeÀ keÀe³e&
1. o³eevebo DeBiuees -JewefokeÀ ceneefJeÐeeue³e
mJeeceer o³eevebo mejmJeleer ³eeb®³ee mce=efleÒeerl³eLe& (mcejCeeLe&) l³eeb®³ee Deveg³ee³eebveer osMeYej
MeeUe, ceneefJeÐeeue³es, Jemeeflei e=ns mLeeHeve kesÀueer. 1 peguew 1886 jespeer ueeuee nbmejepe ³eeb®³ee
Òe³elveeves Heefnues o³eevebo De@iuees -JesefokeÀ ceneefJeoîeeue³e, ueenesj ³esLes mLeeHeve kesÀues. ³ee
ceneefJeoîeeue³eeceO³es Yeejleer³e mebmke=Àleer®³ee mebjef#ele ceeie&oMe&veeKeeue er HeeM®eel³e Je Jew%eeefvekeÀ efMe#eCe
efoues peele nesles. efnbot meeefnl³e, DeefYepeele mebmke=Àleer DeeefCe Jeso ³eeb®³ee DeY³eemeeuee Òeeslmeenve osCes,
l³eele megOeejCee keÀjCes DeeefCe l³ee®eer keÀe³e&Jeener keÀjCes ner ¿ee ceneefJeoîeeue³ee®eer Òec egKe GefÎäs nesleer.
2. ieg©kegÀue
Òee®eerve Dee³e& He×leer®es efMe#eCe osC³eemeeþer Dee³e& meceepeeves ceesþîee mebK³esves ieg©kegÀueeb®eer
mLeeHevee kesÀueer. nefjÜejpeJeUerue keÀebûeer ³esLes DeefleMe³e Òeefme×er HeeJeuesues ieg©kegÀue ueeuee cegvMeerj ece
³eebveer mLeeHeve kesÀues. ³esLes Je³ee®³ee DeeþJ³ee JeIesleuesu³ee efJeoîeeL³ee¥vee efMe#eCe HetCe& keÀjC³eemeeþer ieg©kegÀueele 16 JekeÀjC³eemeeþer ieg©ke gÀueele 16 JeDe%eeOeejkeÀHeCee, keÀejCeeefMeJee³e efJeoîeeL³ee¥vee DeO³e³evee®³ee ÒeoerIe& keÀeueeJeOeerle Iejer mees[ues peele
vemes. keÀebûeer ieg©kegÀue ns JesoeO³e³evee®es S keÀ keWÀê cnCetve efJekeÀefmele Peeues nesles.munotes.in

Page 16

163. efm$e³eeb®³ee efMe#eCeeme Òeeslmeenve
o³eevebo mejmJeleer ³eebveer efJeefJeOe J³eeK³eeveeÜejs efm$e³eeb®³ee efMe#eCeeuee Òeeslmeenve efoues.
JesokeÀeUele efm$e³eebvee meceeveles®eer JeeieCetkeÀ efoueer peel en e s l e e r .J e l³eebvee efMe#eCe®e efm$e³eebveener efoues
peeJes Demes l³eebveer ÒeefleHeeefole kesÀues. l³eebveer efm$e³eeb®³eemeeþer ueDee³e& meceepeeves cegueer®³ee efMe#eCeemeeþer Hebpeeyeele DeveskeÀ MeeUe Je ceneefJeoîeeue³es meg© kesÀueer.
efnbot meceepeele efvecee&Ce Peeuesuee v³etveieb[ DeeHeu³ee efMekeÀJeCegkeÀerÜejs otj keÀ©ve ³ee meceepeele
veJeer ®eslevee peeieefJeC³ee®es leÜle®e meceepee®eer Deeqmcelee peeie=le keÀjC³ee®es keÀe³e& Dee³e& meceepeeves kesÀues.
³ee meceepeeves meceepeesVeleer®eer ÒesjCee Òee®eerve JewefokeÀ Oecee&le®e MeesOeueer. Òee®eerve Yeejleer³e mebmke=Àleer Je
JewefokeÀ JeCee&Þece Oece& ³eeb®es ÞesÿlJe ÒeefleHeeove keÀ©ve Yeejleer³e mebmke=Àleer®³ee ceneve HejbHejs®eer DeeHeu³ee
ueeskeÀebvee peeCeerJe keÀ©ve efoueer. ceeveJemesJes®ee veJee DeeoMe& l³eebveer Yeejleer³eebHeg{s þsJeuee. Yeejleer³e
meceepeeleerue meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ peerJeveeleerue Deefveä ©{er Je HejbHejebJej ÒeKejHeCes ìerkeÀe keÀ©ve
JewefokeÀ Oecee&®³ee Þesÿ lJee®³ee efJe®eejebÜejs Yeejleer³e meceepee®eer Deeqmcelee peeie=le keÀjC³ee®es, Oeeefce&keÀ Je
meeceeefpekeÀ megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³ee®es, efMe#eCee®ee Òe®eej -Òemeej keÀjC³ee®es Je jeä^eefYeceevee®eer
peeCeerJe meceepeele efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e & Dee³e& meceepeeves kesÀues.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)Dee³e& meceepeeves kesÀuesu³ee Mew#eefCekeÀ keÀe³ee&®ee Dee{eJee I³ee.
1.4 jeceke=ÀYeejleer³e meceepee®es Hegve©ppeerJeve keÀjC³eemeeþer Òee®eerve Yeejleer³e Oece&lelJe ebHeemetve ÒesjCee
IesCeeN³ee p³ee mebmLee SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le Yeejleele pevceeuee Deeu³ee, l³eele Dee³e&
meceepeeFlekesÀ®e jeceke=ÀefJe®eejmejCeer®ee meb³e esiejeceke=Àjeceke=À1.4.1 jeceke=Àjeceke=ÀF.me.1836ceO³es SkeÀe ye´ecnCe kegÀìgbyeele Peeuee. ueneveHeCeeHeemetve les F&MJeje®³ee YekeÌleerceO³es leuueerve
Demele. l³eebveer keÀesCel³eener ÒekeÀej®es efMe#eCe I esleues veJnles. Je³ee®³ee melejeJ³ee JekeÀuekeÀʳeeuee iesues DeeefCe keÀeefueceeles®es GHeemekeÀ yeveues. l³eeveblej keÀuekeÀʳeevepeerkeÀ®³ee oef#eCesMJej
keÀeueer cebefoje®es les Hegpeejer yeveues DeeefCe lesLetve®e l³eeb®³ee DeeO³eeeq lcekeÀ peerJeveeuee ÒeejbYe Peeuee.
jeceke=ÀDeeefCe ef¸eM®eve Oecee¥®esner Deblejbie peeCetve Iesleues. l³eecegUs®e meJe& Oecee¥®eer leÊJes meceeve Dee nsle Je mel³emunotes.in

Page 17

17meJe&®e Oecee&le Deens DeMeer l³eeb®eer OeejCee yeveueer. ceeveJeles®eer mesJee ner®e F&MJeje®eer mesJee nes³e Demee
l³eeb®ee efJeMJeeme neslee.
1.4.2 mJeeceer efJeJeskeÀevebo
mJeeceer efJeJeskeÀevebo jeceke=ÀefJe®eejeb®ee Òemeej l³eeb®es efMe<³e mJeeceer efJeJeskeÀeveboebveer peieYej kesÀuee. efJeJeskeÀeveboe®es cetU veeJe vejWêveeLe
oÊe nesles. l³eeb®ee pevce F..me 1863 ceO³es keÀuekeÀl³eeleerue SkeÀ Þeerceble kegÀìgbyeel eP e e u e e .F . m e .
1884 ceO³es les HeoJeerOej Peeues. pee@ve mìgDeì& efceue, ¿etce, mHesvmej, nsiesue, [eJeeave Fl³eeoer
HeeM®eel³e lelJeJesl³eeb®³ee meeefnl³ee®ee l³eebveer meKeesue DeY³eeme kesÀuee neslee. mJeeceer efJeJeskeÀevebo ns SkeÀ
ceneve leÊJe%eevee r, jeä^Jeeoer DeeefCe megOeejkeÀ nesles. meg©Jeeleeruee les ye´ecnes meceepeekeÀ[s DeekeÀefPeeues. F.me. 1883ceO³es l³eeb®eer mJeeceer jeceke=ÀDeeu³eecegUs efJeJeskeÀeveboe®³ee Dee³eg<³eeuee JesieUs®e JeUCe ueeieues. jeceke=Àvesceues DeeefCe DeeHeues keÀe³e& Heg{s ®eeueefJeC³ee®eer peyeeyeoejerner l³eeb®³eeJej meesHeJeueer. efJeJeskeÀeveboebveer
jeceke=À³esLes SkeÀe He[ke̳ee Iejele SkeÀ ceþ mLeeHeve kesÀuee.
1.4.3 efJeMJeOece&HeefjF.me. 1893 meeueer DecesefjkesÀleerue efMekeÀeiees ³esLes Yejuesu³ee efJeMJeOece&HeefjOecee&®es Òeefleefve Oeer ³ee veel³eeves mJeeceer efJeJeskeÀevebo GHeefmLele jeefnues. ``ceeP³ee DecesefjkesÀleerue yebOet DeeefCe
YeefieveeRvees ³ee Meyoebveer l³eebveer DeeHeu³ee YeeOece&lelJeeb®es, DeÜwle lelJe%e evee®es efJeMeoerkeÀjCe DeeHeu³ee ÒeYeeJeer JeeCeerves DeefleMe³e HeefjCeecekeÀejkeÀjerl³ee
keÀ©ve meJe& meYee ceb$ecegiOe kesÀueer. efnbot®³ee DeÜwle lelJe%eevee®³ee DeeOeejs®e peieeuee efJeMJeOecee&®eer ÒeeHleer
keÀ©ve Ieslee ³esF&ue Demes þeceHeCes Òeef leHeeove keÀ©ve peieeleerue meJe& Oecee¥le efnbot Oecee&®es mLeeve
JewefMeäHetCe& Demeu³ee®es cele l³eebveer Þeesl³eeb®³ee ceveeJej þmeefJeues. p³ee efnbot Oecee&efJeOeceexHeosMekeÀ eflejmkeÀejeves yeesuele lees®e Oece& peiee®³ee G×eje®ee ceeie& oeKeefJeCeeje Oece& Deens Demes
þemetve meebietve l³eebveer efpe%eemet HeeM®eel³eeb®eer ceves efnbot Oecee&keÀ[s DeekeÀefueeskeÀ l³eeb®es efMe<³e Peeues. DecesefjkesÀleerue Je=ÊeHe$eebveer l³eeb®ee `Oece&meYes leerue cenveer³e J³ekeÌleer cnCetve
ieewjJe kesÀuee. efMekeÀeiees ³esLes efJeJeskeÀeveboebveer efnbogOecee&®eer efJepe³eHeleekeÀe HeÀ[keÀefJeu³eecegUs ef¸e½eve
efceMeveN³eeb®³ee DeKeb[ Je yesueieece ìerkesÀcegUs efvecee&Ce Peeuesuee v³etveieb[ veenermee ne sTve Yeejleer³eebceO³es
mJeOecee&efJeefJeéeOece&Heefjl³eebveer v³et³ee@ke&À ³esLes Jesoeble meesmee³eìer®eer mLeeHevee kesÀue er.l³eeb®eer ³eesieeJejerue HegmlekesÀ DecesefjkeÀe Je
³egjesHeceO³es ueeskeÀefÒe³e Peeueer. DecesjerkesÀletve les He@efjme, ueb[ve Je Flej Menjer iesues. ³ee ÒeJeemeele l³eebveer
efþkeÀefþkeÀeCeer J³eeK³eeves osTve jeceke=ÀefJeÐeeHeerþebveer l³eebvee lelJe%eeve Je Oece& efMekeÀefJeC³eemeeþer Hee®eejCe kesÀues. ÒeJeemekeÀeUele l³eeb®eer SkeÀ
Dee³eefjMe ceefnuee Þeerceleer ceeiee&jsì veesyesue ³eeb®³eeMeer Yesì Peeueer. l³ee Heg{s efJeJeskeÀ eveboe®³ee efMe<³ee
yeveu³ee. l³ee®e Heg{s efmemìj efveJesefolee cnCetve Yeejleele Òeefme×erme Deeu³ee. `Òeyeg× Yeejle DeeefCe
`GodyeesOeve ¿ee oesve efve³elekeÀeefuekeÀeceeHe&Àle l³eebveer efnogOecee&®ee Òemeej kesÀuee. HejosMeele DeHeej keÀerleea
DeeefCe keÀener efMe<³e efceUJetve les mJeosMeer Hejleues lesJne DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee ³ee ÒeefleYeemebHeVe
ÒeefleefveOeer®es Yeejleer³eebveer DeHeej Glmeeneves mJeeiele kesÀues.munotes.in

Page 18

181.4.4 jeceke=ÀHeeM®eel³e peiee®ee oewje keÀ©ve Hejl e Deeu³eeveblej efJeJeskeÀeveboebveer 5 ces 1897 jespeer
Yeejleele jeceke=ÀHeg{erueÒeceeCes :
1. meJe& Oece& meceeve Deensle, meJe& Oecee¥®eer leÊJes mel³e Deen sle. meJe& Oecee&le mel³eemeer efMekeÀJeCe
Demeu³eecegUs J³ekeÌleerves Oecee¥lej keÀ© ve³es.
2. mJele:®³ee Oecee&®eer keÀeme Oe©ve®e ceveg<³eeuee F&MJejÒeeHleer nesT MekeÀles. Oece& ne cees#e ÒeeHleer®ee
ceeie& Deens DeeefCe cees#eÒeeHleer ner DeelceevegY etleer®eer DeJemLee Deens.
3. Deelcee F&MJeje®ee DebMe Demetve F&MJej efveieg&Ce, efvejekeÀej Je meJe& MeefkeÌleceeve DeeefCe meJe&J³eeHeer Deens.
4. pevemesJee ner®e F&MJejmesJee Deens.
5. jeceke=À6. Deelcee Je Hejceelcee ³eeb®³ee Sske̳ee®ee DevegYeJe IesTve pemee Deelcemee#eelkeÀej neslees lemee®e
cetleer&Hetpes®³ee ceeiee&vesner Deelcemee#eelkeÀej neslees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1)mJeeceer efJeJeskeÀevebo eJej ìerHe efuene.
1.4.5 jeceke=ÀDeeHeu³ee YeeOece& ³eeb®ee peesjoej HegjmkeÀej kesÀuee Je ceveg<³ee®³ee DeeO³eeeqlcekeÀ GVeleerJej Yej efouee. Òel ³eskeÀ
Yeejleer³e ceeCemeeves HeefjÞece keÀ©ve efnbogmLeeveeleerue oeefjêîe otj keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Heeefnpes Demes
mJeeceerpeeR®es cele nesles. mJeeceerpeer ÒeKej jeä^Jeeoer nesles. Òel³eskeÀ Yeejleer³eeves DeeHeu³ee ceele=Yetceer®eer
YekeÌleerYee Jeeves Hetpee keÀ©ve efle®eer GVeleer keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Heeefnpes Demes l³eebvee Jeeìle Demes.
efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve ³eeb®eer keÀeme Oeju³eeefMeJee³e efnbogmLeeve®ee G×ej nesCes Meke̳e veener Demes
efJeJeskeÀeveboeb®es þece cele nesles. e fJeJeskeÀeveboeb®³ee efMekeÀJeCegkeÀerle pegveer DeeO³eeeqlcekeÀ cetu³es DeeefCe
DeeOegefvekeÀ veJeceleJeeo ³eeb®ee megboj efceueeHeÀ neslee.
meceepemesJee, DemHe=M³elee efvece&tueve, m$eer³eeb®ee GodOeej, Meg×erkeÀjCe, Yeejleer³e mebmke=Àleer®es
mebJeOe &ve veweflekeÀlee DeeefCe jeä^Jeeoe®eer peeCeerJe ³eemeeþer jeceke=À1.4.6 jeceke=À1. meceepemesJee
jeceke=ÀmesJeeYeeJeer mebmLeeÒeceeCes efJeJeskeÀeveboebveer DeveskeÀ mesJeeYeeJeer mebmLee mLeeHeve keÀ©ve meceepemesJee Ie[Jetve
DeeCeueer. YetkebÀHe, ceneHetj, og

Page 19

19efceMevev es O³es³e ceeveues. FlekesÀ®e veener lej oJeeKeeves, MeeUe, ceneefJeÐeeue³es, ûebLeeue³es, Jemeefleie=ns,
DeveeLe yeeefuekeÀeÞece Fl³eeoeR®eer DeveskeÀ efþkeÀeCeer mLeeHevee kesÀueer. Deepener jeceke=ÀmeceepemesJes®es keÀe³e& DeefJejleHeCes ®eeuet Deens.
2. meeceeefpekeÀ megOeejCee
mJeeceer efJeJeskeÀeveboebveer peeleerHe×leer DeeefCe DemHe=M³elesJej peesjoej Òenej kesÀues. efm$e³eeb®ee
opee& megOeejC³eemeeþer Òe³elve kesÀues. ÞeercebleekeÀ[tve ieefjyeeb®³ee nesle Demeuesu³ee efHeUJeCetkeÀe ryeeyele efnbot
Oecee&ves ceewve jeKeCes ¿eeyeÎuener l³eebveer Keso J³ekeÌle kesÀuee. GHeeMeer ceeCemeeuee Oecee&®es %eeve efMekeÀJeCes ne
osJee®ee DeeefCe ceeveJeles®ee DeHeceeve Deens Demes l³eeb®es ÒeefleHeeove nesles. Keje Oece& cnCepes ceeveJeleeJeeo
Deens, Demee mebosMe l³eebveer Yeejleer³e meceepeeuee efouee. F&MJeje®ee DebMe Òel³eskeÀ ceeveJeele Demeu³eecegUs
meceepeele jentve efoveogyeȳeeb®eer, oefjêerveeje³eCeeb®eer mesJee keÀjCes ne®e Keje Oece& nes³e DeMeer efMekeÀJeCe
l³eebveer efoueer. Yeejle er³emeceepeeleerue yengmebK³e oefuele Jeiee&®³ee MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ, veweflekeÀ
GVeleerJejner l³eebveer Yej efouee.
3. efnbogÊJeJeeo
Yeejleer³e DeeO³eeeqlcekeÀlee DeeefCe lelJe%eeve peieele meJe&Þesÿ Deens ³eeJej efJeJeskeÀeveboeb®ee
efJeMJeeme n eslee. DeeOegefvekeÀ Jesoeblee®eer keÀuHevee l³eebveer ueeskeÀefÒe³e kesÀueer. Jesoebleerue leÊJe%eeve l³eebveer
megmHeäHeCes peieemeceesj ceeb[ues Je Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee Deble:keÀjCeele Oew³e&, efveYe&³elee Je DeelceefJeMJeeme
efvecee&Ce kesÀuee. efn botOece&keÀuHevee HeeM®eel³eeb®³ee Oece&keÀuHevesHes#ee Jee mebmke=ÀleerHes#ee jefleYejner keÀceer
veener, ns l³eebveer meesoenjCe HeìJetve efoues. l³eecegUs efnbot Oecee&efJeleLeeefHe efnbot Oecee&leerue oesGjeMeer yeeUietve vesnceer keÀe³e&jle Jne³euee nJes Demes efJeJeskeÀevebo vesnceer meebiele. efJeJeskeÀeveboeb®³ee
keÀe³ee&cegUs efnbot meceepeeleerue meveeleveer DeeefCe megOeejk eÀ ³eeb®ee mecevJe³e meeOeuee iesuee. SkeÀe G®®e
mLeeveeJe©ve YeeweflekeÀ O³es³e ieeþC³eemeeþer HeewJee&l³e DeeefCe Hee½eel³e peie pees[C³ee®es keÀe³e& jeceke=ÀefceMeveves kesÀues.
4. jeä^Òesce peeie=leer
jeä^euee Deeuesues oewye&u³e veä keÀ©ve Yeejle er³eeble jeä^Jeeoe®eer YeeJevee peeie=le
keÀjC³eeJejner l³eebveer Yej efouee. Oece& Je meceepe megOeejCesFlekesÀ®e jeä^euee jepekeÀer³e ¢äîee yeUkeÀìer
DeeCeC³ee®es cenlJe ÒeefleHeeove keÀ©ve l³eebveer jeä^Jeeoe®eer oer#ee meceepeeuee efoueer. Oeeefce&keÀ Je
meeceeefpekeÀ megOeejCee ns meeO³e vemetve ÒeyeU jeä^e®eer Hee³eeYejCeer keÀjC³ee®es les meeOeve Deens ³ee®eerner
peeCeerJe l³eebveer Yeejleer³eebvee DeeHeu³ee YeeF.me.1902 ceO³es mJeeceer efJeJesk eÀeveboeveer meceeOeer Iesleueer Je l³eecegUs jeceke=ÀveJns lej Yeejlee®es Deleesveele vegkeÀmeeve Peeues. efJeJeskeÀeveboeb®³ee HeM®eele l³eeb®³ee Deveg³ee³eebveer Je
menkeÀeN³eebveer l³eeb®es Je´le efveÿsves Heg{s ®eeueefJeues. jeceke=À efJeMesHeeM®eel³e uesKekeÀevesner `Òee®eerve Yeejleer³e mebmke=Àleer®eer Je veJepeele Yeejleer³e jeä^Jeeoe® eerHeeM®eel³eebvee
ÒeYeeJeerHeCes peeCeerJe keÀ©ve osCeeje Heefnuee efnbot Demes ieewjJeHej Godieej l³eeb®³eemebyebOeer keÀe{uesues
Deensle.munotes.in

Page 20

20DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)jeceke=À1.5 mee jebMe
19J³ee MelekeÀele ogmeN³ee oMekeÀele jepee jececeesnve je@³e ¿eebveer Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ
ÒeyeesOevee®³ee keÀe³ee&®ee ÞeerieCesMee kesÀu³eeHeemetve DeveskeÀ megpeeCe, Òeyeg× Yeejleer³eebveer osMee®³ee efYeVe
Yeeieele, efYeVe ieìeble, efYeVe mebÒeoe³eele J³eeqkeÌleiele Deiej mebIeefìlejerl³ee ns keÀe³e& vesìeves ®eeueefJeues.
meceepemegOeejCes®es keÀe³e& keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®eer mHetÀleeamLeeves JesieJesieUer nesleer. ye´ecnes meceepee®³ee
ÒecegKeeuee ner mHetÀleea HeeefM®eceel³e efJe®eej J e peerJeve ÒeCeeueerletve efceUeueer, lej Dee³e& meceepe, jeceke=ÀefceMeve ³eeb®³ee ÒecegKeebvee Òee®eerve Yeejleer³e mebmke=Àleerves®e Yeejlee®³ee Hegve©ppeerJeveemeeþer DeeJeM³ekeÀ
Demeuesueer ÒesjCee efoueer. ³ee efvejefvejeȳee mebmLeeb®eer mHeÀefl e&mLeeves JesieJesieUer Demeueer lejer Yeejleer³e
meceepeeleerue Deefveä HejbHeje, ®ewlev³enervelee otj keÀ©ve ³ee meceepeeuee ÒeieleerMeerue Je ieleerMeerue
yeveefJeC³ee®es meceeve GefÎä l³eeb®³eemeceesj nesles. efye´efìMe meÊes®³ee mLeeHevescegUs Yeejlee r³emeceepeele
efvecee&Ce Peeuesuee v³etveieb[ otj keÀ©ve meceepeeuee veJeer peerJeve¢äer osC³ee®es Je ³ee meceepeele
DeelceefJeMJeeme efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e& ³ee ®eUJeUeRveer kesÀues.
1.6 ÒeMve
1) 19J³ee MelekeÀeleerue meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUerleerue jepee jececeesnve je@³e ¿eeb®³ee
YetefcekesÀ®es Hejer#eCe keÀje.
2) 19J³ee MelekeÀeleerue meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUerleerue mJeeceer o³eevebo mejmJeleer Je
Dee³e& meceepee®³ee ³eesieoeveeJej ÒekeÀeMePeesle ìekeÀ e.
3) mJeeceer efJeJeskeÀeveboeb®³ee peerJeve Je keÀeceefiejeR®es JeCe&ve keÀje.
1.7 meboYe& ûebLe
1) Dee®ee³e& Oevebpe³e, Yeejlee®ee Fefleneme (1761 -1971), Þeer meeF&veeLe ÒekeÀeMeve, veeieHetj,
2009.
2) keÀesueejkeÀj, Me.iees. Yeejlee®ee Fefleneme (1 707 -1950), Þeer cebiesMe ÒekeÀeMeve,
veeieHetj,1995.
3) ûeesJej yeer.Sue.Je.yesunskeÀj Sve.kesÀ.DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, Sme.®ebo DeeefCe kebÀHeveer
efue.,veJeer efouueer,2003.
4) Hebef[le megOeekeÀj efJe.,DeJee&®eerve Yeejlee®ee Fefleneme (18 00-1964), Òee®eer ÒekeÀeMeve,
cegbyeF&,1994.munotes.in

Page 21

215) efYe[s iepeeveve, DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, Deefve©× HeeqyueefMebie neTme, HegCes,2000.
6) peeOeJe Jemeble, DeeOegefvekeÀ cenejeä^eleerue HeefjJele&vee®ee Fefleneme, efJeÐee ÒekeÀeMeve, veeieHetj,
1998.
7) JekeÌkeÀeCeer efve.Dee. DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, Þeer. cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj,1994.
8) JewÐe megceve Je keÀesþskeÀj Meeblee, DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857 -1920), Þeer. meeF&veeLe
ÒekeÀeMeve, veeieHetj,2015.
9) Mene peer.yeer.Yeecejs Deej.Heer.DeeefCe HeJeej Sce.[er., DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1757 les
1950) ÒeMeeble HeeqyuekesÀMevme, peUieeJe, 2014.

munotes.in

Page 22

222
meeceeefpekeÀ Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUer:
megOeejCee Je Hegve©ppeerJeve –Yeeie -2
(ye) mel³eMeesOekeÀ meceepe, Deueerie{ ®eUJeU DeeefCe efmebie meYee ®eUJeU
(keÀ) megOeejCee ®eUJeUer®ee ÒeYeeJe
ÒekeÀjCee®eer j®evee :
2.0 GefÎäs
2.1 mel³eMeesOekeÀ meceepe
2.1.1 ÒemleeJevee
2.1.2 cenelcee peesleeryee HegÀues
2.1.3 mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer mLeeHevee
2.1.4 mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer leÊJes
2.1.5 cenelcee HegÀues ¿eeb®es meeceeefpekeÀ keÀe³e&
1) efm$e³eeb®eer GV eleer
2) DemHe=M³eeb®eer GVeleer
3) MeslekeÀN³eeb®eer GVeleer
4) efiejCeer keÀeceieejeb®es keÀu³eeCe
5) ceÐeHeeveeefJe©× Òe®eej
6) og2.1.6 cenelcee HegÀues ¿eeb®es Mew#eefCekeÀ keÀe³e&
1) m$eerefMe#eCeeme ®eeuevee
2) keÀefveÿ peelee r®³ee efMe#eCeeme ®eeuevee
3) ceesHeÀle Je mekeÌleer®es efMe#eCe
4) Flej MeeUeb®eer mLeeHevee
5) efJeefMeä DeY³eeme¬eÀce
2.2 Deefueie{ ®eUJeU
2.2.1 HeeMJe&Yetceer
2.2.2 mej me³³eo Denceo Keeve
2.2.3 mej me³³eo -SkeÀ megOeejkeÀ
2.2.4 mej me³³eo -SkeÀ efMe#eCelep%emunotes.in

Page 23

232.2.5 efye´efìMeebÒeefle jepeefveÿs®eer YeeJevee
2.3 efmebie meYee ®eUJeU
2.3.1 Heeée&Yetceer
2.3.2 efmebie meYes®eer mLeeHevee
2.3.3 efmebie meYes®eer GefÎäîes
2.3.4 efmebie meYes®eer keÀeceefiejer
2.4 megOeejCee ®eUJeUer®ee ÒeYeeJe
1. Oeeefce&keÀ #es$eele HeefjJele&ve
2. meceepeefJeIeelekeÀ ÒeLee veä keÀjC³ee®ee Òe³elve
3. DeeOegefvekeÀ efMe#eCee®ee Òemeej
4. Je=ÊeHe$eeb®ee efJekeÀeme
5. meeefnl³eeleerue ³eesieoeve
6. m$eer³eeb®ee GodOeej
7. jepekeÀer³e peeie=leer
8. meceevelesme ®ee uevee
9. Sske̳ee®eer iejpe
2.5 meejebMe
2.6 ÒeMve
2.7 meboYe& met®eer
2.0 GefÎäs
1. SkeÀ ye´ecnCeslej ®eUJeU cnCetve mel³eMeesOekeÀ ®eUJeUer®³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee IesCes.
2. Deefueie{ ®eUJeUerleerue mej me³³eo Denceo Keeve ³eeb®³ee YetefcekesÀ®es %eeve nesCes.
3. efmebie meYee ®eUJeUer®eer keÀeceefiejer mHeä keÀjCes.
4. 19J³ee MelekeÀele Yeejleer³e meceepeeleerue meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUer®³ee ÒeYeeJee®es
Hejer#eCe keÀjCes.
2.1 mel³eMeesOekeÀ meceepe
2.1.1 ÒemleeJevee
DeeOegefv ekeÀ cenejeä^e®e ®esnje ceesnje yeouetve ìekeÀC³eemeeþer p³ee DeveskeÀ ceneHeg©DeeHeues peerJeve J³eleerle kesÀues, l³eeceO³es p³eesefleyee HegÀues ns Heefnues ¬eÀebeflekeÀejkeÀ ceneHeg©cenejeä^ele DemHe=M³eleeefveJeejCee®³ee, oefuelees× eje®³ee DeeefCe efm$e³eeb®³ee GodOeeje®³ee ®eUJeUeR®ee
ÞeerieCesMee keÀjCeejs peesefleyee HegÀues ns mel³eMeesOekeÀ meceepee®es mebmLeeHekeÀ nesle. efnbot meceepeele
DemHe=M³e, Megê ceeveues iesuesues ye´ecnCesÊej Jeie&, efm$e³ee, MeslekeÀjer ns peesefleye eb®³ee ¢äerves oefuele Jeie&
nesles. keÀejCe efnbot meceepeeves MelekeÀevegMelekesÀ ³ee Jeiee¥®eer GHes#ee kesÀueer nesleer; ceeveYebie kesÀuee neslee,munotes.in

Page 24

24l³eeb®³eeleerue Deelcemevceevee®eer YeeJevee cee©ve ìeketÀve l³eeb®³ee efJekeÀemee®ee ceeie& DeJe©× kesÀ uee neslee.
Yeejleer³e meceepee®eer GVeleer JneJe³ee®eer Demesue lej ³ee yengmebK³e Jeiee&®eer Je efm$e³eeb®eer ceeveefmekeÀ Je
meeceeefpekeÀ iegueeceefiejer veä keÀ©ve l³eeb®³ee efJekeÀemee®ee ceeie& Keguee keÀ©ve efouee Heeefnpes DeMeer l³eeb®eer
OeejCee yeveueer. ns®e keÀe³e& keÀjC³ee®³ee nsletves mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer l³eebveer efveefce&leer kesÀueer. oefuele
Jeiee&Jej Hemejuesues owJeJeeoe®es efvejeMes®es Je Deewoeefmev³ee®es OegkesÀ otj keÀ©ve l³eeuee DeelceesOoeje®ee ceeie&
oeKeefJeCeeje l³ee®e Jeiee&letve Heg{s Deeuesuee meceepemegOeejkeÀ cnCetve peesefleyeeb®es mLeeve Devev³emeeOeejCe
Deens. cnCetve®e cenelcee ieebOeeRveer peesefleyeebvee cenelcee cnCetve ieewjefJeues.
2.1.2 cenelcee peesleeryee HegÀues
cenelcee peesleeryee HegÀues ns cenejeä ^eleerue Leesj meeceeefpekeÀ ¬eÀebleerkeÀejkeÀ nesles. l³eebveer G®®e
peeleeR®³ee ÞesÿlJeeefJe©× ue{e efouee DeeefCe oefuele Jeie&, efm$e³ee ³eeb®³ee GodOeeje®es keÀe³e& kesÀues. l³eeb®ee
pevce 11 SefÒeue 1827 jespeer meeleeje efpeu¿eeleerue keÀìiegCe ³ee Kes[îeele ceeUer kegÀìgbyeele Peeuee.
peesefleyeeb®es kegÀìgbye ns `ieesNns' Dee[veeJeeves DeesUKeues peeF&. ns kegÀìgbye HesMeJ³eebvee HegÀues HegjJeerle
Demes. l³eecegUs les kegbÀìgbye Heg{s HegÀues ³ee Dee[veeJeeves DeesUKeues peeT ueeieues. l³eeb®es J eef[ue ieesefJebojeJe
ns YeepeerHeeu³ee®es J³eeHeejer nesles. ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe HetCe& kesÀu³eeveblej peesleeryeebveer Jeef[ueebvee l³ee®³ee
J³eJemee³eele ceole keÀjC³eele meg©Jeele kesÀueer. lelkeÀeueerve ÒeLesÒeceeCes l³eeb®ee efJeJeen l³eeb®³ee Je³e e®³ee
yeejeJ³ee Jepeesleeryeeb®es Mespeejer nesles Je ³ee MespeeN³eeb®³ee ÒeeslmeenveecegUs peesleeryeebveer HegC³eeleerue SkeÀe mkeÀe@ìerMe
efceMevejer MeeU sle ÒeJesMe Iesleuee. ef¸emleer efceMeveN³eeb®³ee ÒeYeeJeecegUs peesleeryeebvee efMe#eCe, meeceeefpekeÀ
megOeejCee Je ceeveJeleeJeeo ³eeb®es cenlJe Heìues. Lee@ceme Hesve ³ee efJe®eejJeblee®³ee `ceeveJee®es nkeÌkeÀ' ³ee
HegmlekeÀeleerue efJe®eejeb®ee peesl eeryeebJej ceesþe ÒeYeeJe He[uee. í$eHeleer efMeJeepeer cenejepe Je pee@pe&
Jee@efMeiìve ³eeb®³ee peerJeve keÀe³ee&odJeejsner peesleeryee KetHe®e ÒeYeeefJele Peeues nesles. les efnbot Oecee&®es HejKe[
ìerkeÀekeÀej nesles. l³eebveer efnbot®³ee ®eelegJeC³e& J³eJemLesJej peesjoej nuuee ®e{efJeuee. l³eebveer Jeso ûebLeeme
efJejesOe kesÀuee Je efJeJeen lemes®e Oeeefce&keÀ efJeOeerceO³es ye´ecnCe Hegjesefnlee®eer peer YetefcekeÀe nesleer leer veekeÀejueer.
l³eebveer cevegmce=leer ne ûebLe veekeÀejuee Je efnbot Oe ce&ûebLeeJejner nuuee ®e{efJeuee. DeeHeu³ee mJeeLeea
efnlemebyebOeeme DevegketÀue þjleerue DeMee ÒekeÀejs ye´ecnCeebveer Oeeefce&keÀ ûebLe efueefnues Deensle Demes l³eeb®es cele
nesles. keÀefveÿ peeleer®ee opee& Gb®eeJeCes ns l³eeb®es GefÎä nesles. ns GefÎ ä meeO³e keÀjC³eemeeþer l³eebveer
mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer mLeeHevee kesÀueer.
2.1.3 mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer mLeeHevee
mel³eMeesOekeÀ meceepe ner Heefnueer ye´ecnCesÊej ®eUJeU nesleer. G®®e peeleer®³ee keÀ®eeìîeeletve
keÀefveÿ peeleer®eer mees[JeCe tkeÀ keÀjC³eemeeþer ce.HegÀues ³eebveer 24meHìWyej 1873 jespeer HegCes Menjele
mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer mLeeHevee kesÀueer. peeleerSsJepeer J³ekeÌleer®³ee Hee$elesJej Yej osCes ns mel³eMeesOekeÀ
meceepee®es Godefoä nesles. ³ee meceepeeves DeveskeÀ meece eefpekeÀ, Oeeefce&keÀ Je Mew#eefCekeÀ megOeejCee Ie[Jetve
DeeCeu³ee. ³ee meceepeeves efm$e³ee Je keÀefveÿ peeleerle efMe#eCe Òemeej Ie[Jetve DeeCeC³eeme ceesþer ®eeuevee
efoueer. lemes®e peeleerJ³eJemLesJej nuuee kesÀuee ³ee meceepee®eer leerve lelJes nesl eer (1) mecelee (2) yebOeglJe
(3) Oeeefce&keÀ keÀe³ee&leerue ceO³emLeeb®es (Hegjesefnle Jeiee&®es) G®®eeìve keÀjCes. J³ekeÌleer®eer peele Je JebMe
efJe®eejele ve Ieslee meJe& ueeskeÀebvee mel³eMeesOekeÀ meceepeele ÒeJesMe keÀjC³eeme cegYee nesleer. ³ee meceepee®³ee
Òel³eskeÀ meom³eeme efye´efìMe meÊesMeer SkeÀefveÿ jenC³ee®eer MeHeLe I³eeJeer ueeies keÀejCe efye´efìMe mejkeÀejves
Yeejleele DeeOegefvekeÀ efMe#eCee®eer meg©Jeele kesÀueer nesleer DeeefCe keÀefveÿ peeleeRvee efMe#eCee®eer mebOeermunotes.in

Page 25

25GHeueyOe keÀ©v ee f o u e s u e e rn e s l e e r . Yeejleer³eebveer mLeeHeve kesÀuesu³ee mebIeìveebkeÀ[s efye´efìMe mejkeÀej
mebMe³eeves Heenle Demeu³eeves mel³eMeesOekeÀ meceepeele jepekeÀer³e efJeMegêeefleMegê Je Flej keÀefveÿ peeleerJej ye´ecnCe Hegjesefnle Jeiee&ves peer Oeeefce&keÀ Je ceeveefmekeÀ
iegueeceefiejer ueeoueer, l³eeletve l³eebvee cegkeÌle keÀjCes lemes®e ye´ecnCeebkeÀ[tve nesCeejs l³eeb®es MeesLeebyeefJeCes ns mel³eMeesOekeÀ meceepee®es cegK³e Godefoä nesles. D eeHeCeeme DevegkegÀue þjsue DeMeeÒekeÀejs
ye´ecnCeebveer Òel³eskeÀ yeeyeleerle Oecee&®³ee veeJeeKeeueer DeeHeueer cekeÌlesoejer efvecee&Ce kesÀueer Demetve l³eeletve
meeceeefpekeÀ efJeye´ecnCe Hegjesefnle Jeie&, cetefle&Hetpee, Dev³e keÀce&keÀeb[ DeeefCe efnbot Oece&ûebLe ³ee meJee&Jej OeCeeIeeleer ìerkeÀe
kesÀueer. HegÀues ³eebveer keÀesCel³eener SkeÀe efJeefMeä Oecee&Jej efkebÀJee osJeeJej ÞeodOee þsJeueer veener. l³eebveer
F&MJejeme `efveefce&keÀ Demes cnìues. ns efJeMJe F&MJejeves efvecee&Ce kesÀues Demetve meJe& Oece& Je Oece&ûebLe ns
ceeveJeefveefce&le Deensle ³eeJej l³eeb®ee ¢{efJeMJeeme neslee.
2.1.4 mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer leÊJes
1. F&MJej ne SkeÀ®e Demetve lees meJe&J³eeHeer, efvejekeÀej, efJeMJeefvecee&lee Je mel³e©He Demetve meJe& ceeveJe
ner l³ee®eer ueskeÀjs Deensle.
2. F&MJeje®eer YekeÌleer keÀjC³ee®ee nkeÌkeÀ meJee¥vee Demetve l³eemeeþer ye´ecnCe Hegjesefnleeb®³ee ceO³emLeer®eer
iejpe veener.
3. ceveg<³e ne l³ee®³ee peeleerves (pevceeves) Þesÿ þjle vemetve l³ee®³ee iegCeebcegUs Þesÿ þjlees.
4. F&MJejeves Oece&ûebLe efueefnuesues veenerle cnCetve les ÒeceeCe veenerle.
5. Hegvepe&vce, keÀce&keÀeb[, GHeeme -leHeeme, peHeleHe, veJe me keÀjCes Fl³eeoer ieesäer De%eevecetuekeÀ
Deensle.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer leÊJes mHeä keÀje.
2.1.5 cenelcee HegÀues ¿eeb®es meeceeefpekeÀ keÀe³e&
kesÀJeU keÀefveÿ peeleer®³ee Oece&Þe×eceO³es megOeejCee Ie[ Jetve DeeCeCes ns HegÀueW®es GefÎä veJnles
lej ³ee peeleer®eer GVeleer Ie[Jetve DeeCeCes ³eeceO³esner l³eebvee efJeMesefJeOeJeeefJeJeen yeboer, DemHe=M³eleeHeeueve, efvej#ejlee, efm$e³ee Je keÀefveÿ peeleer®es Mees< eCe F. DeveskeÀ ÒeLee
meceepeele nesl³ee. cenelcee HegÀues ³eebveer ³ee meJe& Deefveä ÒeLee veä keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. l³eeb®es
meeceeefpekeÀ keÀe³e& Heg{erueÒeceeCes Deens.
1) efm$e³eeb®eer GVeleer :
efHele=meÊeekeÀ Yeejleer³e meceepeele efm$e³eebv ee DeveskeÀ Dev³ee³e Del³ee®eejeme leeW[ oîeeJes ueeiele
Demes. Heg©

Page 26

26MeesefJeOeJeeb®³ee HegveefJe&Jeeneme ®eeuevee efoueer. l³eeJesUer efJeOeJee m$eeruee pej cetue Peeues lej l³ee ceguee®eer
nl³ee kesÀueer peeF&. ner yeeuenl³ee jesKeC³eemeeþer cenelcee HegÀueWveer efJeOeJee Je l³ee®eer cegue s ³eeb®eer keÀeUpeer
IesC³eemeeþer DeveeLeeue³e meg© kesÀues. cenelcee HegÀues ns kesÀJeU ceeCemee -ceeCemeebleerue meceles®es HegjmkeÀlex
veJnles lej m$eer -Heg©DeeefCe efuebieYeso keÀjCes ns HeeHe Deens Demes l³eeb®es cele nesles. l³eecegUs®e l³eebvee m$eerefMe#eCee®eer iejpe
efkebÀJee cenÊJe Heìues Je l³eebveer cegueeRmeeþer MeeUe meg© kesÀueer. cegueeRmeeþer leerve MeeUe meg© keÀ©ve l³eebveer
m$eerefMe#eCeeme ®eeu evee osC³ee®ee Je l³eeb®es meceepeeleerue mLeeve Gb®eeJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.
cenelcee HegÀuesbveer efJeOeJeeefJeJeene®ee HegjmkeÀej kesÀuee. DeeefCe yengefJeJeen Je yeeueefJeJeen ³eebvee
efJejesOe kesÀuee. efnbot meceepeele l³eeJesUer ye´ecnCeebmen Fl ej G®®e peeleerle yeeueefJeJeene®eer ÒeLee ceesþîee
ÒeceeCeeJej Òe®eefuele nesleer. DeeefCe efJeOeJee efJeJeeneme ceveeF& nesleer. mel³eMeesOekeÀ meceepeeves efJeOeJeebvee
HegveefJe&Jeen keÀjC³eeme ceole kesÀueer. efJeJeenefJeOeermeeþer ye´ecnCe Hegjesefnl ee®eer iejpe veener Demes meebietve
l³eebveer JesieUer DeMeer efJeJeenHe×leer meg© kesÀueer. l³eebveer kesÀMeJeHeve (efJeOeJes®³ee [eske̳eeJej®es kesÀme
keÀeHeCes) ³ee DeceeveJeer ÒeLesme efJejesOe kesÀuee. ³eemeeþer l³eebveer vneJ³ee®ee mebHe Ie[Jetve De eCeuee.
efJeOeJeeefJeJeeneme ®eeuevee efou³eeves meveeleveer ueeskeÀebveer cenelcee HegÀuesbvee KetHe $eeme efouee. leLeeefHe l³eebveer
DeeHeues ns keÀe³e& ®eeuet®e þsJeues. cenelcee HegÀueWveer GIe[HeCes efJeOeJeeefJeJeene®ee HegjmkeÀej kesÀuee Je
m$eerye euenl³ee ÒeLesJej keÀ[e[tve nuuee ®e{efJeuee. yeeueefJeJeene®³ee ÒeLescegUs yeeueefJeOeJeeb®es ÒeceeCes ceesþs
nesles. efJeOegjeme HegveefJe&Jeene®ee DeefOekeÀej neslee. cee$e efJeOeJesme HegveefJe&Jeen keÀjC³eeme ceveeF& nesleer.
DeveskeÀoe yeeueefJeOeJee ¿ee Heg©nesle Demes. ueeskeÀueppesme efYeTve efkebÀJee Mejcesves DeMee efJeOeJee ³ee SkeÀlej Deelcenl³ee keÀjerle efkebÀJee
ieYe&Heele keÀjJetve Iesle. DeMee ³ee Deveewjme ye euekeÀeb®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer HegÀueWveer 1863 ceO³es
``yeeuenl³ee ÒeefleyebOekeÀ ie=n'' megª kesÀues. l³eebveer ìekeÀtve efouesueer cegues, veJeN³eeves mees[tve efouesu³ee
yee³ekeÀe Je yeeueefJeOeJee ³eeb®³eemeeþer DeveeLeeue³es meg© kesÀues. l³eebv eer iejesoj efJeOeJeebvee mebj#eCe efoues Je
l³eebvee nesCeeN³ee cegueeb®eer keÀeUpeer DeveeLeeue³e IesF&ue Demes l³eebvee DeeMJeemeve efoues. l³eebveer mJele:
keÀeMeeryeeF& ³ee ye´eïeCe efJeOeJes®es cetue oÊekeÀ Iesleues Je l³ee®es veeJe ³eMeJeble Demes þsJeues.
2) DemHe=M³eeb®eer GVeleer
m$eer GVeleerÒeceeCes®e HegÀues ³eebveer DemHe=M³eeb®eer GVeleer keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. HegÀueWveer
DemHe=M³eleeHeeueve ³ee efveo&³eer ÒeLes®eer HetCe& peeCeerJe nesleer. G®®e peeleerkeÀ[tve nesCeeN³ee
Dev³ee³eDel³ ee®eeje®ee l³eebvee J³eeqkeÌleiele DevegYeJe Deeuesuee neslee. pesJne les DeeHeu³ee SkeÀe efce$ee®³ee
ueivee®³ee Jejeleerle menYeeieer Peeues nesles lesJne les ceeUer ³ee keÀefveÿ peeleer®es Demeu³eeves l³eeb®³ee
efce$ee®³ee veelesJeeF&keÀebveer l³ee®ee De Heceeve kesÀuee neslee. ne DeHeceeveemHeo Òemebie ne l³eeb®³ee peerJeveeme
SkeÀ veJes JeUCe osCeeje þjuee Je l³eebveer meceepeeletve peeefleJ³eJemLes®es G®®eeìve keÀjC³ee®eer Òeefle%ee
kesÀueer. l³eebveer peeefleJ³eJemLes®³ee G®®eeìvee®ee Je meeceeefpekeÀ meceles®³ee ÒemLeeHeves®ee peesjoej
HegjmkeÀej kesÀuee. l³eebveer DemHe=M³eebvee DeeHeu³ee efJeefnjerJej HeeCeer YejC³eeme HejJeeveieer efoueer. lemes®e
l³eebveer DeeHeu³ee mel³eMeesOekeÀ meceepe ³ee mebIeìvesle DemHe=M³eebmen meJee¥vee ÒeJesMe efouee. keÀ efveÿ peeleer
³eeYeejleeleerue cetU®³ee jefnJeemeer Demetve p³eebveer peeefleJ³eJemLee efvecee&Ce kesÀueer les Dee³e& ns HejkeÀer³e
Deensle Demes l³eeb®es þece cele nesles. HegÀueWveer Dee³eg<³eYej keÀefveÿ peeleeR®³ee keÀu³eeCeemeeþer keÀe³e& kesÀues.munotes.in

Page 27

273) MeslekeÀN³eeb®eer GVeleer
HegÀueWveer MeslekeÀN³eeb®³ee GVeleer®esner keÀe³e& Del³eble peesjoejHeCes kesÀues. DeeHeu³ee `MeslekeÀN³eeb®ee
Deemet[' ³ee ûebLeeletve l³eebveer MeslekeÀN³eeb®³ee mecem³eebJej ÒekeÀeMe ìekeÀuee. l³eebveer meeJekeÀejeb®³ee
keÀ®eeìîeeletve MeslekeÀN³ee®eer megìkeÀe keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. mejkeÀejves MeslekeÀN³eebvee keÀpe&,
peueefmeb®eve megefJeOee lemes®e Keles Je yeer -efye³eeCes DeMee megefJeOee HegjJeeJ³eele cnCetve HegÀueWveer MeslekeÀN³eebvee
ceole kesÀueer. MeslekeÀ N³eeb®³ee cegueebvee efMe#eCe efceUeJes cnCetve meg×e l³eebveer Òe³elve kesÀues.
4) efiejCeer keÀeceieejeb®es keÀu³eeCe :
efiejCeer keÀeceieejeb®³ee keÀu³eeCeelener HegÀueWveer jme Iesleuee. keÀeceieeje®³ee mecem³ee, l³eeb®³eeJej
nesCeeje Dev³ee³e Je l³ee b®es MeeskesÀues. veeje³eCe cesIeepeer ueesKeb[s ns ³ee meeHleeefnkeÀe®es mebHeeokeÀ nesles. ueesKeb[s ³eeb®³ee menkeÀe³ee&ves
HegÀueWveer cegbyeF&leerue metleefiejCeer keÀeceieejeb®³ee yewþkeÀermeceesj DeeHeues efJe®eej ceeb[ues Je efiejCeer
keÀeceieejeb®eer mebIeìvee mLeeHeve kesÀueer. l³eebveer efye´efìMe mejkeÀejmeceesj keÀeceieejeb®³ee mecem³ee ceeb[u³ee.
5) ceÐeHeeveeefJe©× Òe®eej :
HegÀues ns ceoîeHeevee®³ee J³em evee®³ee efJejesOeer nesles. ceeieemeJeiee¥ceO³es efMe#eCeÒemeej keÀ©ve
l³eebveer l³eeodJeejs ceo³eHeevee®³ee mecem³es®³ee ogveJeerve oe©®eer ogkeÀeves meg© keÀjC³eeme HejJeeves osT ve ³esle DeMeer HegÀueWveer HegCes veiejHeefjkesÀueer nesleer.
6) og1877 ceneje<ì^ele ceesþe ogueeieueer. Kes[er mees[levee DeveskeÀ ueeskeÀebveer DeeHeu³ee cegueebvee cee$e Kes[îeele®e þsJeues. DeMee ³ee DeveeLe
cegueebmeeþer HegÀueWveer 17ces 1877 jespeer eqJnkeÌìesefj³ee DeveeLeeue³e meg© kesÀues. ³ee cegueeb®es HeeuekeÀ Hejle
³esF&He³e¥le ³ee DeveeLeeue³eele cegueebvee DeVe Je efveJeeje HegjefJeu ee iesuee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)mel³eMeesOekeÀ meceepeeves kesÀuesu³ee meeceeefpekeÀ keÀe³ee¥®es JeCe&ve keÀje.
2.1.6 cenelcee HegÀues ¿eeb®es Mew#eefCekeÀ keÀe³e& :
m$eer Je Megêeb®³ee GVeleermeeþer HegÀueWveer Mew#eefCekeÀ #es$eele DeLekeÀHeCes keÀe³e& kesÀues. m$eerMegêeb®³ee
efMe#eCee®es les ceesþs HegjmkeÀlex nesles. l³ee®es Mew#eefCekeÀ keÀe³e& Heg{erueÒeceeCes.
1) m$eerefMe#eCeeme ®eeuevee
HeejbHeeefjkeÀ Yeejleer³e meceepeele m$eerefMe#eCeeme yeboer nesleer. cegueeR®es efJeJee nyeeueJe³eele®e kesÀues
peele. cegueeRvee MeeUsle ÒeJesMe efouee peele vemeu³eeves l³eebvee efMe#eCe IesCes Meke̳e nesle vemes. l³eecegUsmunotes.in

Page 28

28cenelcee HegÀueWveer m$eerefMe#eCeeme ÒeeOeev³e efoues. F.me.1848 ceO³es l³eebveer HegCes Menjele cegueeRmeeþer
Heefnueer MeeUe keÀe{ueer. cegueeRvee efMekeÀefJeC³eemeeþer SkeÀner efMe#ekeÀ Oee[me keÀ©ve Heg{s Deeuee veener
cnCetve cenelcee HegÀueWveer DeeHeueer Helveer meeefJe$eer yeeF&me Iejele ÒeefMeef#ele kesÀues DeeefCe l³eebvee cegueer®³ee
MeeUsle efMekeÀefJeC³eem eeþer vesceues cenelcee HegÀues Je l³eeb®³ee Helveerme meveeleveer ueeskeÀebveer Òe®eb[ efJejesOe
kesÀuee. leLeeefHe ³ee oebHel³eeves DeeHeues ns DeeoMe& keÀe³e& ®eeuet®e þsJeues.
2) keÀefveÿ peeleer®³ee efMe#eCeeme ®eeuevee :
efm$e³eebÒeceeCes®e keÀefveÿ peeleerosKeerue efMe#eCeeHeemetve Jebef®ele nesl³ee. efMe#eCe ner kesÀJeU
G®®epeeleer®eer cekeÌlesoejer nesleer. ye´ecnCeebveer keÀefve<þ peeleeRvee efMe#eCe IesC³eeme DeHee$e ceeveues nesles.
keÀefveÿ peeleeRvee efMe#eCe efou³eeefMeJee³e meceepee®eer Òei eleer nesCeej veener Demee HegÀueW®ee efJeMJeeme neslee.
cnCetve l³eebveer 1851 ceO³es DemHe=M³eebmeeþer MeeUe meg© kesÀueer. l³eebveer HeÀkeÌle cegueeRmeeþer leerve lemes®e
DemHe=M³eeb®³ee cegueebcegueermeeþer leerve MeeUe mLeeHeve kesÀu³ee. keÀefveÿ peeleer®³ee cegueebmeeþer Jemeefleie=ns
meg© keÀjCes Je l³eebvee efMe<³eJe=Êeer efceUJetve osC³eeme ce.HegÀues ns keÀejCeerYetle þjues. MeeUsle oeKeue
nesCeeN³ee cegueebkeÀ[s les peeleerves ue#e osle.
3) ceesHeÀle Je mekeÌleer®es efMe#eCe :
ÒeeLeefcekeÀ efMe# eCe ner yengpeve meceepee®eer cenlJee®eer iejpe Demetve cegbyeF& Òeebleele l³eekeÀ[s
ogue&#e nesle nesles, ³ee®eer ce.HegÀueWvee peeCeerJe nesleer. efye´efìMe mejkeÀej ns cenmegueeleerue ceesþe efnmmee ne
G®®e peeleer®³ee efMe#eCeeJej Ke®e& keÀjerle Demetv el³eecegUs meeceeefpekeÀ efJeieesäerJej ce.HegÀueWveer ìerkeÀe kesÀueer. 1882 ceO³es l³eebveer nbìj Dee³eesieekeÀ[s meJee¥vee ceesHeÀle Je mekeÌleer®es
efMe#eCe osC³ee®eer efJevebleer kesÀueer. DeMee ÒekeÀejs yengpevee®³ ee efMe#eCeekeÀ[s efye´efìMe mejkeÀej®es ue#e
JesOeC³ee®es keÀece HegÀueWveer kesÀues.
4) Flej MeeUeb®eer mLeeHevee :
cenelcee HegÀues ³eebveer Òeew{ MeeUe Je je$e MeeUe mLeeHeve kesÀu³ee. lemes®e efMe#ekeÀebmeeþer
ÒeefMe#eCe MeeUener (DeO³eeHekeÀ efJeoî eeue³e) mLeeHevee kesÀueer.
5) efJeefMeä DeY³eeme¬eÀce :
cenelcee HegÀues ³eebveer MeeUsle ³esCeeN³ee cegueeb®es He³ee&JejCe, l³eeb®eer #ecelee, keÀewìgbyeerkeÀ HeeMJe&Yetceer
Fl³eeoer efJe®eejele IesGve cegueebmeeþer JesieUe DeY³eeme¬eÀce le³eej kesÀuee .cenelcee peesleeryee HegÀues
Dee³eg<³eYej yengpeve meceepee®³ee GodOeejemeeþer ®eboveemeejKes efPepeues. ceeveJeles®es ceneve Hegpeejer
nesTve iesues. peesefleyeebveer DeveskeÀ megOeejCeebvee pevce efouee. MetêeefleMetêeb®es efMe#eCe, efm$e³eeb®es efMe#e Ce,
DemHe=M³eles®es efveJeejCe, MeslekeÀjer, keÀecekeÀjer meceepeeb®es HeefjJele&ve, meeJekeÀejMeener®es efveoe&ueve, DeOece&,
Demel³e, Del³ee®eej ³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer l³eebveer GYeer n³eele Ke®eea Ieeleueer. peesefleyeebveer
DeeHeueer GYeer n³eele yengpeve meceepee®³ee G×ejemeeþer IeeueJeueer. G®®eJeCeea³eeb®³ee peguetceeletve
DeefleMetê Je DemHe=M³e meceepee®eer megìkeÀe kesÀueer. efMe#eCeeves meceepeyeouee®eer ¬eÀebleer keÀ©ve oeKeefJeueer.
cnCetve®e peesefleyeebvee meceepemegOeejCee®es De ûeotle cnìues Deens.munotes.in

Page 29

29DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) mel³eMeesOekeÀ meceepee®es Mew#eefCekeÀ keÀe³e& mHeä keÀje.
2.2 Deefueie{ ®eUJeU
2.2.1 HeeMJe&Yetceer :
Deefueie{ ®eUJeU mej me³³eo Denceo Keeve ¿eebveer meg© kesÀueer. HeeM®eel³e efMe#eCe Je efye´ìerMe
mejkeÀej®es mene³³e ³eeÜejs cegefmuece meceepee®eer Òeieleer meeOeCes ns ³ee ®eUJeUer®es O³es³e nesles. efye´efìMeeb®ee
YeejleeJejerue efJepe³e ³eekeÀ[s HeenC³ee®ee cegmeueceeveeb®ee ¢äkeÀesve efnbotHes#ee efYeVe neslee. cegmeueceeve
efye´ìerMeebvee DeeHeues keÀìdìj Me$et mecepele nesles. cee$e efnbotveer cegmueerce meÊeskeÀ[tve efye´efìMeebkeÀ[s
Peeuesu³ee meÊeebleje®es mJeeiele kesÀues. cegIeue yeeoMeneuee Heo®³egle keÀjCeeN³ee FbûepeebefJe©×®ee jeie
cegmeueceeveebveer HeeM®eel³e efMe#eC eeHeemetve otj jentve J³ekeÌle keÀje³euee meg©Jeele kesÀueer. p³eecegUs yeouel³ee
efJe®eejOeejsMeer mebHeke&À legìu³eeves cegmueerce Mew#eefCekeÀ Je DeeefLe&keÀ ¢äerves ceeieemeuesues jeefnues. efnbotveer
cee$e ³ee yeouel³ee HeefjefmLeleer®ee JesOe IesTve Fbûepeer efMe#eCe Iesleues Je ÒeMeemeveele veeskeÀN³ee
mJeerkeÀeju³ee. cegeqmuece meceepeeves efMe#eCeekeÀ[s ogue&#e kesÀues. 1858 les 1878 ³ee keÀeUele HeÀkeÌle
52 cegmueerce HeoJeerOej lej 3,155 efnbog HeoJeerOej nesles.
Yeejleele efye´efìMeeb®eer meÊe e mLeeHeve nesC³eeHetJeea cegmeueceeve MeemekeÀ nesles. l³eebvee
jepeIejeC³ee®³ee meJe& mees³eermegefJeOee efceUle nesl³ee. v³ee³eoeve #es$eele Je ÒeMeemeveele l³eeb®eer ceele=YeeJeeHejueer peele nesleer Hejbleg efye´ìerMe meÊee Yeejleele ÒemLeeefHele Peeu³eeHeemetve ielekeÀeU®eer meieUer
DeefOemeÊee Je JewYeJe Je v³eeyejesyej meeceeefpekeÀ #es$eeleerue cegmeueceeveeb®ee Jej®ePeeueer. SkesÀkeÀeUer keÀenermes keÀefveÿ opee&®es cnCetve p³ee efnbot®³eebkeÀ[s l³eebveer Heeefnues lescegmueerce
meeceeefpekeÀ #es$eele yejesyejer®³ee veel³eeves Jeeiet ueeieues nesles, SJe{s®e veJns lej cegmeueceeveeb®³ee Heg{s iesues
nesles. jepekeÀejCe Je jeä^er³e ®eUJeUerkeÀ[s HeenC³ee®ee cegmeueceeveeb®ee ¢äerkeÀesve ne efnbotHes#ee JesieUe
neslee . cegmeueceeveebveer jepekeÀejCe Je jeä^er³e ®eUJeUerHeemetve mJele:uee DeefueHle þsJeues Je keÀesCel³eener
mebIeìvesle kegÀþsner menYeeieer Peeues veenerle. DeMee ³ee Demeblegä Je efJejesOeer HeefjefmLeleerle cegmueerce
meceepee®es Hegve©ppeerJeve keÀjC³e emeeþer mej me³³eo Denceo Keeve ¿eebveer ®eUJeU meg© kesÀueer.
p³eeÒeceeCes efnbog meceepeele Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ megOeejCes®es keÀe³e& jepee jececeesnve je@³eebveer kesÀues les®e
keÀe³e& cegmeueceeve meceepeele mej me³³eo Denceo Keeve ³eebveer ke sÀues.
2.2.2 mej me³³eo Denceo Keeve (1817 -1898)
vewjeM³e Je efveef<¬eÀ³elee ³eecegUs ce=leJele Peeuesu³ee cegmueerce meceepeele DeelceefJeMJeemee®es Je
jepekeÀer³e peeie=leer®es veJepeerJeve Deesletve l³ee®es Heg©lLeeve keÀjC³ee®es Þes³e HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele mej
me³³eo Denceo ³eeb®³eekeÀ[s peeles. DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ #es$eeleerue cegeqmueceeb®ee ceeiemeuesHeCee l³ee
meceepeeuee IeelekeÀ þjle Demeu³ee®eer peeCeerJe mej me³³eoebvee nesleer Je l³ee meceepee®³ee meJe& og:Kee®es
efvejekeÀjCe Fb ûepeer efMe#eCe Je efye´efìMe ke=ÀHee ³eebcegUs®e nesT MekesÀue Demee l³eeb®ee efJeMJeeme neslee.munotes.in

Page 30

30mej me³³eo Denceo Keeve ³eeb®ee pevce 17Dee@keÌìesyej 1817 jespeer efouueer ³esLes SkeÀe G®®e
cegmeueceeve kegÀìgbyeele Peeuee. l³eebveer HeejbHeeefjkeÀ cegmu eerce He×leerves efMe#eCe Iesleues. les SkeÀ ceneve
efJeodJeeve, efMe#eCelep%e, megOeejkeÀ Je jeä^Jeeoer nesles. Deefueie{ ®eUJeU ³ee veeJeeves l³eeb®es keÀe³e&
DeesUKeues peeles. l³eeb®es HetJe&pe ceesieue keÀeUele G®®e Heoer mejkeÀejer mesJesle nesles. l ³eecegUs veblej®³ee
keÀeUele l³eebveer Fbûepeer efMe#eCe Iesleues efHel³ee®³ee efveOeveeveblej les kebÀHeveer®³ee mesJesle efMejues Je 1857
®³ee megceejeme meê Deceerve yeveues. 1857®³ee yeb[ele l³eebveer Fbûepeebvee ceole kesÀueer. l³eecegUs Fbûepeeb®eer
cepeea l³eeb®³eeJej yemeueer Je efle®ee HeÀe³eoe l³eebveer DeeHeu³ee meceepee®³ee efnleemeeþer keÀ©ve Iesleuee.
1876 ceO³es mejkeÀejer veeskeÀjerletve efveJe=Êe Peeu³eeveblej 1878 ceO³es JneF&meje@³e®³ee
keÀe³eosceb[Ue®es meom³e cnCetve l³eeb®eer vesceCet keÀ Peeueer. 1888ceO³es efye´efìMe mejkeÀejves mej ner
GHeeOeer l³eebvee yeneue kesÀueer. l³eeb®³eeJejerue efye´efìMe ke=ÀHes®es les ÐeeslekeÀ nesles. efveJe=Êeerveblej peerJevee®³ee
DeKesjerHe³e¥le (1898) les Deeûee ³esLes mLeeef³ekeÀ Peeues nesles. ne ke ÀeU l³eebveer cegmeueceeve meceepee®³ee
meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ megOeejCesmeeþer Ke®eea Ieeleuee. Oeeefce&keÀ Yee<³e, meeceeefpekeÀ megOeejCee Je efMe#eCee®ee
Òemeej ns l³eeb®es eflensjer keÀe³e& nesles l³eemeeþer l³eebveer Deefueie{ Menje®eer efveJe[ k esÀueer.
2.2.3 mej me³³eo -SkeÀ megOeejkeÀ
cegeqmueceeb®³ee GlkeÀJe meeceeefpekeÀ megOeejCeebmeeþer Òe³elve kesÀues. l³eebveer cegeqmueceebleerue He[oe He×le, yengHe lveer efJeJeen, m$eer -
efMe#eCeeme ÒeefleyebOe, DebOeÞe×e ³eemeejK³ee meeceeefpekeÀ Deefveä ©{eRefJe©× Òe®eej kesÀuee. kegÀjeCee®ee
DeeOegefvekeÀ¢äîee DeLe& ÒeefleHeeove keÀjC³eemeeþer l³eebveer Got& YeeefJe®eeje®³ee Òemee jemeeþer `lenpeerJe -Gue-DeKeueeme' ns ceeefmekeÀ meg© kesÀues. ³eeletve l³eebveer DeeHeueer
megOeejCeeJeeoer YetefcekeÀe mHeä kesÀueer. keÀener cegeqmuece Oece&lelJeeb®ee DeeOegefvekeÀ He×leerves DeLe& ueeJeuee Je
cegeqmuece Oecee&®³ee HeejbHeeefjkeÀ leÊJe %eeveeme leke&Àmebieleer ueeJeueer.
2.2.4 mej me³³eo -SkeÀ efMe#eCelep%e :
cegmeueceeve meceepee®³ee GVeleermeeþer mej me³³eo Denceoebvee meJee&efOekeÀ cenÊJe Jeeìle nesles les
efMe#eCee®es. cegmeueceeve Fbûepeer efMe#eCeeHeemetve Jebef®ele jeefnues lej jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ
#es$eele les efnbotHes#ee Deieoer®e ceeies He[leerue DeMeer l³eebvee Oeemleer nesleer. cegeqmueceeb®³ee meJee¥ieerCe
ÒeieleerkeÀefjlee HeeM®eel³e efMe#eCe DeefveJee³e& Deens, l³eele FmueeceefJejesOeer Demes keÀener v eener, SJe{s®e veJns
lej cegmueerce efm$e³eebveerner He[oe Pegiee©ve osTve Fbûepeer efMe#eCe I³eeJes Demes DeeJeenve l³eebveer kesÀues.
cegmeueceeve le©Ce ®eeefj$³emebHeVe yeveeJesle, l³eeb®³eele yegef×Jeeoer ¢äerkeÀesve yeUeJee Je DeeOegefvekeÀ
efJe%eevee ®es efMe#eCe l³eebvee efceUeJes, l³ee®eyejesyej Fbûepeer, Got&, HeefMe&³eve Je DejsefyekeÀ YeeJneJes ³ee nsletves efMe#eCe keWÀês Je efJe%eevemebmLee ÒemLeeefHele keÀjCes, Mew#eefCekeÀ Heefj³eekeÀefjlee l³eebveer Òe³elve ®eeueefJeues. l³eekeÀefjlee l³eebveer He$ekesÀ, HegmlekesÀ, uesKe Jeiewjs efueefnues. l³ee®e
GefÎäeves 1875 ceO³es l³eebveer Deueerie{ ³esLes `ceesnces[ve DeBiuees DeesefjSbìue mketÀue'®eer mLeeHevee kesÀueer
p³ee®es He³ee&Jemeeve Heg{s Deuee rie{ cegeqmuece efJeÐeeHeerþele Peeues. ³ee mebmLes®ee Òee®ee³e& Je yeje®e ceesþe
keÀce&®eejer Jeie& efye´efìMe neslee. mejkeÀejer mesJeebkeÀefjlee keÀe³e&#ece Je yegef×ceeve le©Ce le³eej keÀjCeeN³ee
Dee@keÌmeHeÀes[& Je keWÀefye´pe efJeÐeeHeerþebmeejKes G® ®e opee&®es les ceneefJeÐeeue³e yeveeJes DeMeer me³³eo Denceo
³eeb®eer DeekeÀeb#ee nesleer. leer HetCe&HeCes HeÀueêtHe Peeueer vemeueer lejer Deefueie{ ³esLeerue les efMe#eCe keWÀê
Deueerie{ ®eUJeUer®ee keWÀêefyebot cee$e yeveues. cee$e ogozJeeves ner ®eUJ eUHeg{s osMeefJejesOeer Peeueer. Yeejleer³e
jeä^Jeeoeuee leer SkeÀ DeeJneve þjueer. ner ®eUJeU efnbot meceepe Je jeä^er³e keÀeBûesme®eer keÀìdìj
efJejesOekeÀ Peeueer.munotes.in

Page 31

312.2.5 efye´efìMeebÒeefle jepeefveÿs®eer YeeJevee
cegmeueceeveeb®³ee ceveele efye´efìMee bÒeefle jepeefve<þs®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀ©ve l³eeb®eer ke=ÀHee
mebHeeove keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjCes ns mej me³³eo Denceo ¿eeb®es cegK³e O³es³e nesles. JeebefMekeÀ, meeceeefpekeÀ
Je jepekeÀer³e meJe&®e ¢äeRveer efye´efìMe Þesÿ Demeu³ee®eer l³eeb®eer Kee$eer nesleer. lemes®e efye´efìMe ke=ÀHee¢äer
Demeueer lej®e cegmeueceeve meceepee®eer GVeleer nesT MekesÀue DeMeer l³eeb®eer OeejCee nesleer. l³eecegUs
mejkeÀejer veerleeruee keÀesCel³eener ÒekeÀejs efJejesOe keÀ© ve³es Je jepekeÀer³e ®eUJeUerHeemetve cegeqmueceebveer
DeefueHle jeneJes DeMeer efMekeÀJeCe les DeeHeu³ee Oece&yeebOeJeebvee osT ueeieues. mej me³³eo Denceo ¿eebveer
DeeHeu³ee meceepeyeebOeJeebvee Demes mecepeeJeues keÀer, ``FbûepeebMeer Fceeveoej jenC³eele®e DeeHeues keÀu³eeCe
Deens'' DeeefCe Fbûepe jep³ekeÀl³ee¥vee l³eebveer Demes meebefieleues keÀer, cegmeueceeve ns Fbûepeer meÊes®³ee efJe©×
veenerle. Fbûepeer Meemeveeves pej Lees[erHeÀej menevegYetleer l³eebvee oeKeefJeueer lej les Fbûepeefveÿ yeveleerue.
mej me³³eo Denceo ¿eebveer ne Òe®eej vescekeÀe DeMeeJesUer kesÀuee p³eeJesUer efnbot meceepeeyeÎue Fbûepe
jep³ekeÀlex MebkeÀe yeeUiet ueeieues nesles. efnbotceOeerue Jee{l³ee jeä^er³e peeie=leeruee ÒeefleMen osC³eemeeþer®e
Oetle& Fbûepeebveer cegmeueceeveebÒeefle efJeMesDenceo Keeve ³eebvee HeÀej ceesþs ³eMe ueeYeues. ner ®eUJeU efnbot meceepe Je jeä^er³e meYes®eer keÀìdìj
efJejesOekeÀ Peeueer.
Deefueie{ ®eUJeUerves cegeqmuece meceepeeuee efveeq<¬eÀ³elee Je vewjeM³ee®³e eojerletve Jej keÀe{tve
ceO³e³egieerve JeeleeJejCeeletve DeeOegefvekeÀ ³egieele DeeCeC³ee®es keÀe³e& kesÀues. Hejbleg ³ee ®eUJeUerves cegeqmuece
meceepeele HegÀìerjles®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀ©ve HeeefkeÀmleeve®³ee efveefce&leerme HeÀej ceesþer ceole k esÀueer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)Deefueie{ ®eUJeUerleerue mej me³³eo Denceo Keeve ³eeb®es keÀe³e& mHeä keÀje.
2.3 efmebie meYee ®eUJeU
2.3.1 Heeée&Yetceer :
F.me.1877 ceO³es Dee³e& meceepee®es mebmLeeHekeÀ mJeeceer o³eeveo mejmJeleer HebpeeyeceO³es Deeues
Je ueenesjceO³es l³eebveer Dee³e& meceepee®eer MeeKee mLeeHeve kesÀueer. Meg×er ®eUJeU ner Dee³e& meceepee®³ee
keÀeceefiejerleerue SkeÀ cenlJeHetCe& Debie Demetve ³eecegUs DeveskeÀ MeerKe efnbog Oecee&keÀ[s JeUeues. ueJekeÀj®e
meveelev eer MeerKeebvee keÀUtve ®egkeÀues keÀer mJeeceer o³eeveboe®ee Jesoeb®³ee mJeie&ieeceer efJe®eejeJejerue efJeMJeeme
mebHetCe&le: Je De{U neslee. mJeeceer o³eeveboeb®³ee celes MeerKeeb®ee Oece&ûebLe ns og³³ece opee&®es HegmlekeÀ Demetve
MeerKeeb®es ieg© DeuH eefMe#eerle nesles. p³eebveer ieg© veevekeÀebvee obYeer ({eWieer) cnCetve Ieeso³eeveboebveer MeerKe ieg©b®ee mebmke=ÀleJejerue ogue&#eHeCeecegUs GHeneme kesÀuee.
DeMee HeefjefmLeleerle MeerKe pevelesves mJeeceer o³eevebo Je l³eeb® ³ee Dee³e& meceepeekeÀ[s Heeþ
oeKeefJeueer. ³eeJesUer®e HebpeeyeceO³es yeouee®es Jeejs JeenC³eeme meg©Jeele Peeueer. ef¸eM®eve efceMeve, ye´ecnesmunotes.in

Page 32

32meceepe Je efLeDee@meesefHeÀkeÀue meesmee³eìer leHexÀ HebpeeyeceO³es keÀe³e& keÀjC³eeme meg©Jeele Peeueer. Jee *dce³eerve
Je Mew#eefCekeÀ ®eUJeUercegUs HebpeeyeceO³es ieleerMeeruelee Deeueer. ³eekeÀeUele efnbog Je cegmeueceeveebveer mJele:®³ee
MeeUe DeeefCe ceneefJeÐeeue³es meg© kesÀueer cee$e ³eeyeeyele MeerKe ceeies jeefnues.
2.3.2 efmebie meYes®eer mLeeHevee :
efmebie meYee ner Hebpeeye ceOeerue SkeÀ cenlJeHetCe& meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ ®eUJeU nesleer. Heefnueer
efmebie meYee 1 Dee@keÌìesyej,1873 jespeer Dece=lemej ³esLes mLeeHeve Peeueer. mej Kesce efmebie yesoer, þeketÀj
efmebie meebOeeJeeueer³ee, keÀeHetjLe euee ³esLeerue keÀveJej efye¬eÀceefmebie DeeefCe i³eeveer efie³eeve efmebie ³ee ÒecegKe
J³ekeÌleeRveer efmebie meYes®³ee mLeeHevesle Heg{ekeÀej Iesleuee. Heefnu³ee efmebie meYes®es DeO³e#e meebOeeJeeefue³ee Je
ef®eìCeerme i³eeveer efie³eeve efmebie ns nesl e.
2.3.3 efmebie meYes®eer GefÎäîes :
efmebie meYes®eer ÒecegKe GefÎäs ner KeeueerueÒeceeCes :
1. DeeOegefvekeÀ efMe#eCe efMeKeebvee efceUeJes, l³eebvee HeeM®eel³e %eevee®ee mee#eelkeÀej JneJee Je l³ee®es
HeÀe³eos l³eebvee efceUeJesle.
2. ef¸e½eve efce MeveN³eeb®³ee lemes®e Dee³e& meceepee®³ee efnbot yegef×JeeÐeeb®³ee ÒeYeeJeeHeemetve MeerKe Oecee&®ee
ye®eeJe keÀjCes.
3. KeN³ee MeerKe Oecee&®ee Òemeej keÀjCes Je MeerKe meceepee®³ee Meg× JewYeJee®eer HegvemLee&Hevee keÀjCes.
4. SsefleneefmekeÀ Je Oeeefc e&keÀ ûebLeeb®es mebHeeove, ÒekeÀeMeve Je efJelejCe keÀjCes.
5. Hebpeeyeer YeekeÀjCes.
6. MeerKe Oecee&leerue JewiegC³eeb®ee l³eeie keÀ©ve l³eele megOe ejCee keÀjCes.
7. meYes®³ee Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀceele G®®eHeomLe efye´efìMe ueeskeÀeb®es menkeÀe³e& efceUefJeCes.
8. Dev³e Oecee¥Jej ìerkeÀe keÀjC³ee®es mees[tve osCes DeeefCe jepekeÀer³e yeeyeeRJej ®e®e& keÀjCes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1)efmebie meYes®³ee GefÎäeb®eer ®e®ee& keÀje.
2.3.4 efmebie meYes®eer keÀeceefiejer :
efmebie meYes®es meYeemeo HebOejJe[îeeletve SkeÀoe pe³ebleer meepejer keÀjC³eemeeþer, meCeeb®³ee
efoJeMeer efJeMesSkeÀ$e ³ee³e®es. MeerKe meceepeeleerue vesles l³ee®es ÒeefleefveefOelJe keÀjerle Demele. megefMeef#ele peefceveoej,
Deceerj -GcejeJe Je efJeefJeOe ÒekeÀej®es cebefojeleerue keÀce&®eejer pemes Hegpeejer, ûebL eer, ieg©Üejeb®es ÒeMeemekeÀ
lemes®e MeerKe ieg©b®es Jeejme F.®es meYeemeo efmebie meYesceO³es menYeeieer Peeues.munotes.in

Page 33

33F.me. 1879 ceO³es ueenesj ³esLes ogmejer efmebie meYee mLeeHeve Peeueer. efle®es vesle=lJe ceO³ece
Jeiee&leerue Glmeener ueeskeÀebveer Je meg efMeef#ele mecetneves kesÀues. Hebpeeye®es ieJnve&j mej je@yeì& Siemìve efmebie
meYes®es DeeÞe³eoeles yeveues Je p³eeves ³ee meYesuee Heeefþbyee efceUefJeC³eemeeþer JneF&meje@³e uee@[&
ueB[me[eTve ¿eeb®esner ceve JeUefJeues. ueenesj efmebie meYesves Devesk eÀ Menjele DeeHeu³ee MeeKee mLeeHeve
kesÀu³ee. DeeHeues Oece&Òe®eejkeÀ ieeJeeieeJeeble HeeþJeues DeeefCe DeeHeu³ee keÀe³ee¥®ee Òemeej keÀjC³eemeeþer
Hebpeeyeer YeeSkeÀ$e Deeu³ee. Hejbleg l³eeb®eer SkeÀer peemle keÀeU efìkeÀueer veener. ueenesj efmebie meYee ner cetueieeceer Demetve
l³eebveer cenblee®³ee (ieg©b®³ee) mebmLeebveeuee efJejesOe kesÀuee. ieg©ÜejeceO³es HetpeeDe®ee& keÀjC³eemeeþer
MeerKeebceOe erueDemHe=M³eebvee nkeÌkeÀ efceUeJee ³eeJe©ve l³eeb®³eele mebIeHeeefþbyee oMe&efJeuee DeeefCe l³eecegUs ³ee oesve ieìeble celeYeso efvecee&Ce nesTve SkeÀer ue³eeme Deeueer.
Dee³e& meceepee®ee peueo efJemleej Je Dee³e& meceepee®³ee vesl³eeb®ee MeerKe efJejesOeer Demeuesuee keÀue
ns efmebie meYee ®eUJeUeruee SkeÀ DeeJneve þjues. MeerKe Oecee&®³ee Oece&mebmLeeHekeÀebJej o³eeveboeveer nuuee
®e{efJeu³eeves efmebie meYes®es ÒeJele&keÀ Dee³e& meceepeeme efJejesOe ke À© ueeieues. Je Hegvne SkeÀoe oesvner efmebie
meYee SkeÀ$e ³esTve cee®e& 1892ceO³es l³eebveer Dece=lemej ³esLes Keeuemee keÀe@uespe meg© kesÀues.
efmebie meYesves MeerKe meceepeele DeeOegefvekeÀlee efvecee&Ce keÀ©ve veJeerve meebmke=ÀeflekeÀ Je jepekeÀer³ e
cenÊJeekeÀeb#esuee KeleHeeCeer Ieeleues. efmebie meYes®es meJee¥le cenÊJee®es keÀe³e& cnCepes l³eebveer meeefnl³e Je
efMe#eCeele efouesues ³eesieoeve nes³e. HebpeeyeceO³es MeskeÀ[es Keeuemee MeeUe GIe[C³eele Deeu³ee. Keeuemee
MeeUebceO³es ieg©cegKeer Dee efCe MeerKe Oece&ûebLeeb®ee DeY³eeme DeefveJee³e& keÀjC³eele Deeuee. Mew#eefCekeÀ
ÒeieleercegUs DeveskeÀ ûebLe, ceeefmekesÀ Je Je=ÊeHe$es ÒekeÀeefMele keÀjC³eele Deeueer. F.me.1899ceO³es `Keeuemee'
DeKeyeej ns meeHleeefnkeÀ Je `Keeuemee' mecee®eej ns owefvekeÀ meg© kesÀues. YeeF& Jeerjefmebie ³ee meom³eeves
Keeuemee ì@^keÌì meesmee³eìer' mLeeHeve keÀ©ve MeerKeeb®ee Fefleneme Je Oecee&Jej DeeOeejerle meeefnl³e
ÒekeÀeefMele kesÀues. Fbûepeer Je ieg©cegKeer Yeeefmebie ¿eeb®es ieg©cegKeerleerue `HebLe ÒekeÀeMe' Je `leJeejerKe ieg© Keeuemee' DeeefCe Sce.S. ceskeÀe@efueHeÀ ¿eeb®es
Fbûepeerleerue ieg©b®es peerJeve Je efMekeÀJeCe DeMeer keÀener cenÊJee®eer HegmlekesÀ ÒekeÀeefMele Peeueer.
efmebie meYesves ef¸eM®eve OeceexHeosMekeÀ Je efnbot megOeejkeÀ ³eebvee Lees[eHeÀej efJejesOe keÀ©ve MeerKe
meceepee®es mJeleb$e DeefmleÊJe efìkeÀefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. ieg©ÜejebceO³es megOeejCee keÀjC³eemeeþer Je
cenbleeb®eer uee®eueg®eHeleKeesj Je=Êee rv e ä keÀjC³eemeeþer SkeÀ ceO³eJeleea mebIeìvee efvecee&Ce keÀjC³eele Deeueer.
³ee mebmLesleHexÀ efMeKeeb®³ee Oecee&®ejCeele megOeejCee keÀjC³eele Deeueer.1920 veblej MeerKe meceepeele
`DekeÀeueer ®eUJeU' ³ee veeJee®eer megOeejCeeJeeoer ®eUJeU meg© Peeueer Je efMeKeebvee mebIeefìle keÀjC³ee®es
keÀe³e& peesceeves meg© Peeues. l³eeJesUer ieg©ÜejebceO³es DeveskeÀ megOeejCee keÀjC³eele Deeu³ee. mJeeLeea Je ®ewveer
cenbleebefJe©× ®eUJeU meg© keÀjC³eele Deeueer. F.me. 1921ceO³es lej DekeÀeueeRveer ³ee cenbleebefJ e©×
mel³eeûen kesÀuee. l³eecegUs F.me. 1922ceO³es MeerKe ieg©Üeje keÀe³eoe le³eej keÀjC³eele Deeuee.
F.me.1925 ceO³es ³eele megOeejCee keÀjC³eele ³esTve cenbleeb®es DeefOekeÀej efve³eefcele keÀjC³eele Deeues.
mJeeleb$³ee®eer ®eUJeU meg© keÀjleevee efMeKeeb vee DeeHeu³ee jepekeÀer³e nkeÌkeÀeb®eer peeCeerJe nesG ueeietve
l³eebveer HetJe& Hebpeeyeeble efMeKeeb®es mJeleb$e jep³e DemeeJes DeMeer ceeieCeer kesÀueer nesleer. mJeeleb$³ee®³ee JesUer leer
yeN³ee®e DebMeer ceev³e keÀjC³eele Deeueer.munotes.in

Page 34

34DeeHeueer Òeiele er leHeemee:
1)efmebie meYes®eer keÀeceefiejer mHeä keÀje.
2.4 megOeejCee ®eUJeUer®ee ÒeYeeJe
19J³ee MelekeÀeleerue meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ ®eUJeUeRveer Yeejleer³e meceepe Je Oecee&le
¬eÀebeflekeÀejkeÀ megOeejCee Ie[Jetve DeeCeu³ee DeeefCe l ³ee®eyejesyej DeeefLe&keÀ, Jee*dce³eerve, jepekeÀer³e Je
meebmke=ÀeflekeÀ peerJeveeuee HeÀej ceesþer keÀueeìCeer efoueer. osMee®³ee mJeeleb$³e Deeboesueveeuee ³ee ®eUJeUeRveer
DeefOekeÀ Òeeslmeenerle kesÀues. ³ee ®eUJeUer®ee ÒeYeeJe Heg{erueÒeceeCes meebie lee ³esF&ue.
1. Oeeefce&keÀ #es$eele HeefjJele&ve :
meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUercegUs efnbog, cegeqmuece, MeerKe, HeejMeer DeMee efJeefJeOe
Oecee¥le peeie=leer Peeueer. Òel³eskeÀ Oecee&le meveeleveer efJe®eej, JeeF&ì ÒeLee, HejbHeje, keÀc e&keÀeb[ ³ee ieesäer
nesl³ee. l³ee veä keÀjC³ee®es Þes³e l³eekeÀeUeleerue meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUeRvee oîeeJes
ueeieles. Oecee&®³ee veeJeeJej kesÀueer peeCeejer JeeF&ì ke=Àl³es mebHeefJeC³eekeÀ[s ueeskeÀeb®ee keÀue efvecee&Ce Peeuee.
³ee®eUJeUercegUs efnbog Oecee&®es Hegve©ppeerJeve Peeues. Òee®eerve Jee*dce³e, Jeso Je GHeefveDeeefCe DeO³e³eve keÀ©ve DeveskeÀebveer l³ee®ee Òe®eej kesÀuee. ³ee®eer mel³elee efJeJeskeÀeveboebveer ³egjesHe Je
DecesefjkesÀuee HeìJetve ef oueer. efvejLe&keÀ keÀce&keÀeb[ Je yee¿e DeJe[byejeletve efnbot Oece& Je leÊJe%eeve cegkeÌle
Peeues. Oecee&le ceesþs HeefjJele&ve Peeu³eecegUs efnbog mebIeefìle nesT ueeieues. ceO³e³egieerve efJe®eejeble
peKe[uesu³ee Fmueece Oeefce&³eeb®es Hegve©ppeerJeve Deueerie{ ®eUJeUeRves kesÀues. DeMee ÒekeÀejs Òel³eskeÀ Oecee¥le
HeefjJele&ve Ie[tve Deeu³eecegUs Jew®eejerkeÀ ¬eÀebleer Ie[tve Deeueer.
2. meceepeefJeOeelekeÀ ÒeLee veä keÀjC³ee®ee Òe³elve :
meeceeefpekeÀ ÒeLee efkebÀJee HejbHeje cnCetve p³ee ieesäer Yee jleer³e meceepeeJej ÒeYeeJe ìeketÀve nesl³ee
DeeefCe p³ee meceepeeuee efJeIeelekeÀ nesl³ee DeMeebvee ®eUJeUer®³ee vesle=lJeeves mejU DeeJneve efoues.
meceepeefJeIeelekeÀ ÒeLee veä keÀjC³ee®³ee ¢äerves Òe³elve kesÀues. peeleerYeso, yeeueefJeJeen, meleerÒeLe e,
efJeOeJeeefJeJeen, DemHe=M³elee, yengefJeJeen, He[oe HeodOele, yeUerÒeLee, ngb[e ÒeLee, keÀv³eeJeOe,
keÀv³eeefJe¬eÀ³e, DebOeÞe×e, osJeoemeer ÒeLee, Fl³eeoer DemebK³e JewiegC³es otj keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀ©ve ³ee
®ewlev³enerve efmLeleerefÒe³e Je ceeieeme uesu³ee meceepeeuee ®eUJeUeRveer DeeOegefvekeÀ ³egieele DeeCeues. lemes®e
meceepe mJemLe Je yeueJeeve keÀjC³ee®es keÀe³e&ner kesÀues. m$eerefMe#eCe, efm$e³eeb®es DeefOekeÀej ³ee ®eebieu³ee
ieesäeRvee Òeeslmeenve efoues. Oecee¥leefjleeb®es Meg×erkeÀjCe keÀ© ve l³eebvee efnbot Oecee&le ³esC³ee®ee ceeie& ceeskeÀUe
kesÀuee.
3. DeeOegefvekeÀ efMe#eCee®ee Òemeej :
megOeejCee ®eUJeUeRveer Fbûepeer ceeO³ece DeLeJee mLeeefvekeÀ ceeO³eceeletve DeeOegefvekeÀ efMe#eCee®ee
Òemeej keÀjC³eeme Deûe¬eÀce efouee. yengleskeÀ megOeejkeÀ ns cetuele: efMe#ekeÀ Je keÀener Dev³e J³eJemee³eeleeruemunotes.in

Page 35

35Demetvener l³eebveer MeeUe Je ceneefJeÐeeue³eele DeO³eeHevee®es keÀe³e& kesÀues. keÀener meceepemegOeejkeÀebveer
HeeþîeHegmlekesÀ le³eej kesÀueer lej keÀeneRveer ûebLeeue³es Je Jee®eveeue ³es meg© kesÀueer. DeveskeÀ meeceeefpekeÀ -
Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUeRveer MeeUe Je ceneefJeÐeeue³es meg© kesÀueer. DeeOegefvekeÀ efMe#eCeecegUs Meem$eer³e,
yegef×Jeeoer, leekeÀeakeÀ, GoejceleJeeoer ¢äerkeÀesve efvecee&Ce Peeuee. ³ee Òe³elveebcegUs efJeefMeä Jeiee¥keÀ[s
Demeuesueer efMe#eCee®eer cekeÌlesoejer mebHegäele Deeueer. DeeOegefvekeÀ efMe#eCee®³ee ÒemeejecegUs G®®eefMe#eerle
Yeejleer³eebvee HeeM®eel³e %eeve Je mebmke=Àleer®eer DeesUKe Peeueer. lemes®e efJe%eeve Je meeefnl³eeleerue %eevee®eer
keÀJee[s Kegueer Peeueer Je l³eecegUs megefMeef#ele Yeejleer³eeb®³ee efJe®eejele ÒeieuYelee Deeueer.
4. Je=ÊeHe$eeb®ee efJekeÀeme :
Je=ÊeHe$es ns pevemebHekeÀe&®es SkeÀ Glke=Àä ceeO³ece Demeu³eecegUs Jemlegle: Òel³eskeÀ meceepe
megOeejkeÀebves DeeefCe Òel³es keÀ megOeejCee mebmLeeves mJele:®eer Je=ÊeHe$es meg© kesÀueer. ner Je=ÊeHe$es Fbûepeer
yejesyej®e mLeeefvekeÀ YeemebIeJeeefnuesueer nesleer. lej keÀener Je=ÊeHe$es DemHe=M³elee G®®eeìveemeeþer DeHe&Ce kesÀuesueer nesleer. Lees[ke̳eele
Je=ÊeHe$eeb®³ee ceeO³eceeletve megOeejkeÀebveer ÒeyeesOeve Ie[Jetve DeeCeue s.
5. meeefnl³eeleerue ³eesieoeve :
DeeHeu³ee efJe®eejeb®ee Je keÀuHeveeb®ee Òemeej keÀjC³eemeeþer megOeejkeÀ ceesþîee ÒeceeCeele
meeefnl³eeJej DeJeuebyetve jeefnues. DeveskeÀ meeceeefpekeÀ Deefveä ÒeLeeb®³ee G®®eeìveemeeþer megOeejkeÀebveer
Deelce®eefj$e s, ueefuele meeefnl³e, keÀeobyeN³ee DeeefCe veeìkesÀ ¿eeb®ee GHe³eesie kesÀuee. megOeejkeÀebveer SkeÀe
YeeDevegJeeo Yeejleer³e mLeeveerkeÀ Yee< else kesÀue³eecegUs ueeskeÀebvee les Jee®eC³eeme Je l³eeb®es DeekeÀueve nesC³eeme
ceole Peeueer. megOeejCee ®eUJeUer®³ee keÀeUele ³egjesefHe³eve HegmlekeÀeb®eer YeePeeueer. DeMee ÒekeÀejs meeefnl³e efveefce&leercegUs pevele sleDeeHeuee osMe, Oece&, mebmke=Àleer Je leÊJe%eeveeyeÎue
Deeoj DeeefCe DeefYeceeve efvecee&Ce Peeuee.
6. m$eer³eeb®ee GodOeej
Deepe m$eer³ee Heg©peerJevee®³ee Òel³eskeÀ #es$ee ble PeUkeÀle Deensle DeeefCe l³eeHeueerkeÀ[s lej keÀener #es$eeble m$eer³ee Heg©Glke=Àä keÀe³e& keÀjerle Deensle. Hejbleg ns HeefjJele&ve keÀener De®eevekeÀ Ie[tve Deeues veener. ns HeÀkeÌle kesÀJeU
DeveskeÀ megOeejkeÀ DeeefCe megOeejCee ®eUJeU eR®³ee DeLekeÀ Òe³elveeves meeO³e Peeuesues Deens. m$eerefMe#eCe
lemes®e m$eer³eebceO³es DeelceefJeMJeemee®eer efveefce&leer Ie[Jetve DeeCeC³ee®es ceneve keÀe³e& megOeejCee ®eUJeUeRveer
kesÀuesues Deens.
7. jepekeÀer³e peeie=leer :
Yeejleele jepekeÀer³e p eeie=leer DeeefCe jepekeÀer³e vesle=ÊJe efvecee&Ce keÀjC³ee®es Leesj keÀe³e&
megOeejkeÀebveer kesÀues. meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUeRcegUs Yeejleele osMeJ³eeHeer jeä^er³e ®eUJeU
efvecee&Ce nesCes menpe Meke̳e Peeues. ueeskeÀMeener, mJeeleb$ ³e Je mecelee ³ee leÊJeeb®eer Yeejleer³eebvee DeesUKe
Peeueer. DeeHeu³ee iegueeceefiejer®eer peeCeerJe Peeueer DeeefCe l³eeletve jeä^Jeeoe®³ee Go³ee®eer HeeMJe&Yetceer
le³eej Peeueer. jeä^Jeeoe®³ee peeCeerJescegUs Heg{erue keÀeUele Yeejleele mJeele$³emebûe cee®³ee HeJee&uee
meg©Jeele Peeueer.munotes.in

Page 36

368. meceevelesme ®eeuevee :
Yeejleeleerue meJe& ueeskeÀebvee Deeojeves JeeieefJeues Heeefnpes DeMeer megOeejkeÀebveer keÀeme Oeju³eecegUs
meceevelesuee ®eeuevee osC³eele Deeueer. meJe& ueeskeÀ pevceeves meceeve®e Deensle . keÀesCeener Þesÿ Deiej
keÀefveÿ veener Demee megOeejkeÀebveer GHeosMe kesÀuee. peele Je HebLe ³eeJej DeeOeejerle YesoYeeJe l³eebveer kesÀuee
veener. l³eecegUs efJeÒemLeeefHele nesC³eeme ®eeuevee efceUeueer.
9. Sske̳ee®eer iejpe :
meceepe megOeejkeÀeb®³ee Òe³elveecegUs meceevelesuee ®eeuevee efceUeu³eecegUs Yeejleeleerue efJeefJeOe
peeleeRceO³es meueesKee efvecee&Ce nesC³eeme meg©Jeele Peeueer. meceepemegOeejkeÀeb veer mJeeleb$³e, mecelee Je yebOeglee
¿eeb®ee HegjmkeÀej kesÀu³eecegUs Sske̳eYeeJevee Jee{erme ueeieueer. meJe& ceeveJepeele SkeÀe®e F&MJeje®eer ueskeÀjs
Demetve HejcesMJejeves ceeveJee -ceeveJeebceO³es YesoYeeJe kesÀuee veener. meceepeeleerue Je Oecee&lee rueDe%eeveecegUs,
DebOeÞe×scegUs Yeejleele Sske̳eYeeJevee efvecee&Ce nesle veJnleer Hejbleg 19J³ee MelekeÀele p³ee meceepe Je Oece&
megOeejkeÀebveer DemebK³e ®eUJeUer kesÀu³ee l³ee®ee meJee&le ®eebieuee HeefjCeece cnCepes meceepe Je Oece& SkeÀ
nesT ueeie uee.
DeMee ÒekeÀejs 19J³ee MelekeÀeleerue Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ -Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUeRveer
meceepeemeeþer Devegueveer³e Demes ceneve keÀe³e& kesÀues Je l³eemeeþer megOeejkeÀebvee DeveskeÀ neueDeHesäebvee
meeceesjs peeJes ueeieues.
DeeHeu eer Òeieleer leHeemee:
1)meceepemegOeejCee ®eUJeUeRJej ÒekeÀeMe ìekeÀe.
2.5 meejebMe
HeeM®eel³e mebmke=Àleer®³ee ÞesÿlJee®³ee keÀuHevesves `mJe' lJe ieceeJetve yemeuesu³ee megefMeef#ele
Yeejleer³eebceO³es megOeejCee ®eUJeUeRveer Hegvne Deelce efJeMJeeme efvecee&Ce keÀjC³ee®es Del³eble cenÊJee®es keÀe³e&
kesÀues. megOeejCee ®eUJeUeRcegUs DeeHeuee Òee®eerve Oece& Je meebmke=ÀeflekeÀ þsJ³ee®eer cenevelee Yeejleer³eeb®³ee
vepejsme Deeueer. efJeMesHeìueer. megOeejCee ®eUJeUeRcegUs Yeejleer³eebvee DeeHeu³ee pegv³ee, ìekeÀeT, Keesìîee ÒeLeeHejbHejeb®ee l³eeie
keÀjC³ee®eer mebOeer efceUeueer. Je veJ³ee efJe%eeveeefOeÿerle DeeefCe leke&Àmebiele efJe®eejeb®³ee Jeelee JejCeele
DeeHeu³ee Oeeefce&keÀ Þe×e, efJe®eej ¿eebvee pegUJetve IesC³eeme mene³³e efceUeues. veJee jeä^Jeeoer Je
Oece&efvejHes#e ¢efäkeÀesve efJekeÀefmele nesCes ner ®eUJeUer®eer cenlJee®eer GHeueyOeer þjueer.munotes.in

Page 37

372.6 ÒeMve
1) ye´ecnCeslej ®eUJeU cnCetve mel³eMeesOekeÀ meceepee®³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee I³ee.
2) mej me³³eo Denceo Keeve ¿eeb®³ee Keeme meboYee&le cegmueerce meceepee®³ee ÒeieleerMeerue Deefueie{
®eUJeUerves yepeeJeuesue³ee YetefcekesÀ®es Hejer#eCe keÀje.
3) efmebie meYee ®eUJeUer®es GÎsMe Je GefÎ<ìîes lemes®e keÀeceefiejer mHeä keÀje.
4) megOeejCee ®eUJeUeR®ee Yeejleer³e meceepeeJej Peeuesu³ee ÒeYeeJee®ee Dee{eJee I³ee.
2.7 meboYe& met®eer
1) Dee®ee³e& Oevebpe³e, Yeejlee®ee Fefleneme (1761 -1971), Þeer meeF&veeLe ÒekeÀeMeve, veeieHetj,
200 9.
2) keÀesueejkeÀj, Me.iees.,Yeejlee®ee Fefleneme (1707 -1950), Þeer cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj,
1995.
3) ûeesJej yeer.Sue.Je yesunskeÀj Sve.kesÀ., DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, Sme.®ebo DeeefCe kebÀHeveer efue.,
veJeer efouueer, 2003.
4) Hebef[le megOeekeÀj efJe., DeJee&®eerve Yeejlee®ee Fefleneme (1800 -1964), Òee®eer ÒekeÀeMeve, cegbyeF& -
1994.
5) efYe[s iepeeveve, DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, Deefve©× HeeqyueefMebie neTme, HegCes,2000.
6) peeOeJe Jemeble, DeeOegefvekeÀ cenejeä^eleeru e HeefjJele&vee®ee Fefleneme, efJeÐee ÒekeÀeMeve, veeieHetj,
1998.
7) JekeÌkeÀeCeer efve.Dee. DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, Þeer. cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj,1994.
8) JewÐe megceve Je keÀesþskeÀj Meeblee, DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857 -1920), Þeer. meeF&veeLe
ÒekeÀeMeve, veeieHetj,2015.
9) Mene peer.yeer.Yeecejs Deej.Heer.DeeefCe HeJeej Sce.[er., DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1757 les
1950) ÒeMeeble Hee qyuekesÀMevme, peUieeJe, 2014.







munotes.in

Page 38

383
efMe#eCe, Je=ÊeHe$e DeeefCe JeenletkeÀ
Heeef½eceel³e efMe#eCee®eer meg©Jeele DeeefCe l³ee®es
HeefjCeece
ÒekeÀjCee®eer j®evee :
3.0 GefÎäs
3.1 ÒemleeJevee
3.2 Heeef½eceel³e efMe#eCeeme ÒeejbYe
3.3 uee@[& ceskeÀe@ues®³ee megOeejCee
3.4 Jeg[®ee Keefu elee
3.5 1858 veblej Hee½eel³e efMe#eCee®ee efJekeÀeme
3.6 nbìj meefceleer
3.7 uee@[& keÀPe&ve Je efJeÐeeHeerþ keÀe³eoe
3.8 F.me.1913 ®ee þjeJe
3.9 me@[uej keÀefceMeve
3.10 G®®e efMe#eCeele Jee{
3.11 ÒeeLeefcekeÀ Je ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe
3.12 eqðe³ee Je ceeieeme ieìele efMe#eCee®ee Òemeej
3.13 HeeefM®eceel³e efMe#eCee®ee ÒeYeeJe
3.14 meejebMe
3.15 meboYe& met®eer
3.0 GefÎäs
1. Heeef½eceel³e efMe#eCee®ee ÒeejbYe mecepeeJetve IesCes.
2. Heeef½eceel³e efMe#eCeeleerue cenlJee®es ìHHes DeY³eemeCes.
3. Heeef½eceel³e efMe#eCee®ee ÒeYeeJe mecepeeJetve IesCes.munotes.in

Page 39

393.1 ÒemleeJevee
Òee®eerve Je ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele keÀesCee®esner jep³e Demeues lejer Òe®eueerle efMe#eCeJ³eJemLesle
HeÀejmes yeoue nesle vemele. keÀejCe efMe#eCe ner DeeHeueer peyeeye oejer Deens Demes jepemeÊesuee keÀOeer
Jeeìues®e veener. ceO³e³egieerve jep³eJ³eJemLes®es mJe©He uekegÀCeeuee JesU veJnlee. JesoeO³e³evee®es DeefOekeÀej þjeefJekeÀ Jeiee&uee Demeu³eeves Dev³e keÀesCeer les efMeketÀ
MekeÀle vemes. HesMeJeskeÀeUele veeefMekeÀ, HewþCe, meebieueer, efcejpe, Yeesj, HeÀueìve, $³ebyekesÀéej, meeleeje,
JeeF& ³esLes HeeþMeeUe nesl³ee. 19J³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleeruee mebHetCe& osMeeleerue efMe#eCee®eer HeefjefmLeleer
o³eveer³e nes leer. ye´eïeCeebefMeJee³e Flej peeleer efMe#eCeele jme Iesle veJnl³ee. efMe#eCee®es J³eeJeneefjkeÀ
peieele efkeÀleer HeÀe³eos Deensle ³ee®ee meceepeeuee yeesOe Peeuee veJnlee. ³ee keÀeUele íeHeerue HegmlekesÀ
veJnleer, MeeUeb®³ee efveef½ele JesUe veJnl³ee, DeY³eeme¬eÀce veJnles, ceeieeme peeleeRvee Je eqðe³eebvee
efMe#eCeeHeemetve Jeb®eerle þsJeues nesles. efJeÐeeLeea ye´endceCe Je efMe#ekeÀner ye´endceCe Demeu³eecegUs ns efMe#eCe
ye´endceCeeb®es efnlemebyebOe peesHeemeC³eemeeþer ®eeuet þsJeC³eele Deeues. m eeJe&ef$ekeÀ efMe#eCeHe×leer 18J³ee
MelekeÀeHe³e¥le DeeqmlelJeele veJnleer. mewefvekeÀ, efMeuesoej efMe#eCeeuee cenllJe osle vemele. ³eg×esHe³eesieer
efMe#eCe IesC³eekeÀ[s l³eeb®ee keÀue neslee. J³eJemee³eeefMe#eCe ns peeleerefveÿ Je DeevegJeebefMekeÀ nesl es.efMe#eCe ns
DeeOegefvekeÀ ÒekeÀej®es vemeu³eeves meceepeele De%eeve, DebOeÞe×e, peeleerYeso, efðe³eeb®³ee mecem³ee ³eebveer Gûe
mJe©He OeejCe kesÀues nesles.
3.2 Heeef½eceel³e efMe#eCeeme ÒeejbYe
Yeejleele efMe#eCee®ee Òemeej keÀjC³ee®eer peyeeyeoeje rM e e m e v e e ® e e r Deens Demes kebÀHeveer mejkeÀejves
19J³ee MelekeÀeHe³e¥le keÀOeer ceeveues®e veener. Yeejleele Deeuesues keÀener ef¸e½eve efceMevejer Je pevemesJes®es
Je´le Iesleuesues keÀener Yeejleer³e vesles ³eeb®³ee Òe³elveebcegUs l³eekeÀeUer Hee½eel³e efMe#eCee®eer ®eentue Yeejleele
ueeieueer. Hejbleg 1781 ceO³es uee@[& nsefmìipeves meg© kesÀuesues `keÀuekeÀllee ceojmee, 1771 meeueer
peesvee³eve [bkeÀve ³eeves meg© kesÀuesues yeveejme ³esLeerue mebmke=Àle ceneefJeÐeeue³e, 1794 ceO³es efJeu³ece
peesvme ³eebveer ÒemLeeefHele kesÀuesues `yebieeue SefMe³eeefìkeÀ meesmee³eìer’ ³ee 18J³ee MelekeÀele mLeeHeve
Peeuesu³ee efMe#eCemebmLee Hee½eel³e efMe#eCeeJej Yej osCeeN³ee nesl³ee. cegbyeF&®es efJeumeve keÀe@uespe Je ceêeme®es
ef¸e½eve keÀe@uespe ner l³eekeÀeUer efceMeveN³eebveer ®eeueJeuesueer cenlJee®eer efMe#eCekeWÀêW nesleer.
19J³ee MelekeÀe®³ee HetJee&Oee&le jepee jececeesnve je@³e, jeOeekeÀeble osJe, cenejepee lespe®ebê
je³eyeneotj ³eebveer DeeOegefvekeÀ efMe#eCee®³ee ÒemeejekeÀefjlee vesìeves Òe³elve kesÀ ues. 1818ceO³es Yeejleele
efye´ìerMe meeJe&YeewcelJe ÒemLeeefHele Peeu³eeveblej efye´ìerMe jep³ekeÀl³ee¥veener Yeejleele Fbûepeer efMe#eCee®ee
Òemeej JneJee ³ee®eer iejpe Jeeìt ueeieueer.l³eebveer Yeejleele ÒemLeeefHele kesÀuesueer MeemekeÀer³e Je v³ee³e
J³eJemLee ®eeueefJeC³eekeÀefjlee lemes®e efye´ìerMe J³eeHeejer kebÀHev³eele keÀefveÿ mlejeJej veeskeÀjJeiee&®ee YejCee
keÀjC³eemeeþer megefMeef#ele ceeCemeeb®eer iejpe l³eebvee Jeeìt ueeieueer. l³ee ¢äerves Fbûepeer efMe#eCe DeeJeM³ekeÀ
Demeu³eeves 1833®³ee megceejeme DeeOegefvekeÀ Fbûepeer efMe#eCee®eer meg©Jeele Yeejleele Peeueer.munotes.in

Page 40

403.3 uee@[& ceskeÀe@ues®³ee megOeejCee
uee@[& ceskeÀe@ues ne uee@[& efJeu³ece yeWefìkeÀ®³ee ieJnve&j pevejue®³ee Heefjneslee. l³eeves Yeejleele Fbûepee r Yee³eeJes Demee efJe®eej ceeb[uee. jepee jece ceesnve je@³e ³eebveerner l³eebvee meceLe&ve efoues. uee@[& ceskeÀe@ue®³ee
ÒeYeeJeer meceLe&veecegUs yesbefìkeÀves 7 cee®e& 1 835 jespeer Fbûepeer efMe#eCee®ee Je HeeM®eel³e efJe%eevee®ee Òemeej
Yeejleele JneJee Demee þjeJe Heeme kesÀuee. ³ee efoJemeeHeemetve Fbûepeer ceeO³ecee®ee Yeejleer³e
efMe#eCeJ³eJemLesle efMejkeÀeJe Peeuee. ³ee efveCe&³eecegUs ceskeÀe@ues®³ee celeevegmeej keÌueke&ÀmeejK³ee Heoebmeeþer
Yeejleer³eebvee veeskeÀjerle ueeJelee ³esCeej nesles, l³eebvee keÀceer HeieejeJej efve³egkeÌle kesÀu³eecegUs kebÀHeveeruee keÀceer
Ke®e& ³esF&ue, DeveskeÀ Yeejleer³e Fbûepeer YeeJe HeeM®eel³e meY³elee ³eeb®ee ÒeYeeJe He[sue l³eeletve Yeejleele Fbiueb[®³ee ceeuee®eer ceeieCeer Jee{sue Je
Yeejleer³eebJej Fbûepeebveer ueeouesu³ee iegueeceefiejer®ee efJejesOe keÀjC³ee®eer F®íe Yeejleer³eebvee nesCeej veene r
DeMeer ceskeÀe@ues®eer ³eespevee nesleer. yeWefìkeÀves 1835 ceO³es keÀuekeÀÊee ³esLes SkeÀ cesef[keÀue keÀe@uespe mLeeHeve
kesÀues.
3.4 Jeg[®ee Keefuelee
19 peguew 1854 jespeer yees[& Dee@HeÀ kebÀì^esue®ee DeO³e#e mej ®eeue&me Jeg[ ³eeves l³ee®³ee
efMe#eCeeefJepeelees. HeeM®eel³e efMe#eCeeves efye´ìerMe meÊes®³ee mLew³ee&uee OeeskeÀe efvecee&Ce nesF&ue ner efYeleer Jeg[uee
efvejeOeej Jeeìle nes leer. Gueì efye´ìerMeebkeÀefjlee Yeejleer³eeb®³ee Mew#eefCekeÀ efnlee®eer peHeCetkeÀ Je efJekeÀeme
keÀjCes ns mejkeÀej®es keÀle&J³e þjles Demes l³ee®es cele nesles. l³ee®³ee Keefuel³eele Heg{erue efMeHeÀejmeer
nesl³ee.
1. peyeeyeoejer®³ee HeoebJej Yeejle er³eeb®³ee vesceCetkeÀe keÀjCes Meke̳e JneJes ³eekeÀefjlee Hee½eel³e lelJe%eeve,
efJe%eeve Je keÀuee ³eeb®ee Òemeej keÀjCes ns efMe#eCe He×leer®es GefÎä DemeeJes.
2. Yeejleer³e Yee3. keÀe³eoe, ke=À³eeJeer.
4. ðeerefMe#eCeeuee Òeeslmeenve Je meJeueleer osC³eele ³eeJ³ee.
5. meb®eeuekeÀeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer meeJe&peefvekeÀ efMe#eCe Keeles Òel³eskeÀ Òeebleele ÒemLeeefHe le keÀjeJes Je
l³ee l³ee Òeebleeleerue Mew#eefCekeÀ mebmLee®³ee keÀecekeÀepeeJej osKejsKe þsJeC³eekeÀjlee leHeemeefvemeeb®eer
efve³egkeÌleer keÀjeJeer.
6. ueb[ve efJeÐeeHeerþe®³ee OeleeaJej veJeer efJeÐeeHeerþs mLeeHeve keÀjC³eele ³eeJeer Je FbìjefceefpeS ì les HeoJeer
mlejeHe³eble efMe#eCe osC³ee®es keÀe³e& efJeÐeeHeerþebveer keÀjeJes.
7. ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ Je G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeJej osMeer Yee

Page 41

41Jeg[®ee Keefuelee Yeejleer³e efMe#eCeHe×leer®eer peCet meveo ce eveueer peeles. Jeg[ves kesÀuesu³ee
efMeHeÀejmeervegmeej cegbyeF&, ceêeme Je keÀuekeÀÊee ³ee FueeK³eele efMe#eCe Keel³ee®eer mLeeHevee keÀjC³eele
Deeueer. 1857 ceO³es cegbyeF&, ceêeme, keÀuekeÀÊee ³esLes efJeÐeeHeerþsner mLeeHeve Peeueer.
3.5 1858 veblej Hee½eel³e efMe#eCee®ee efJekeÀeme
Jeg[®³ee efMeHeÀejmeeRvee JeemleJe ©He osC³ee®es Lees[sHeÀej Òe³elve 1858 veblej Peeues. 1866
He³e¥le Òel³eskeÀ Òeebleele meb®eeuekeÀe®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer meeJe&peefvekeÀ efMe#eCe Keel³ee®eer efveefce&leer Peeueer.
efMe#ekeÀ Je leHeemeveerme efve³egkeÌle keÀjC³eele Deeues. cegbyeF&, ceêeme, keÀuekeÀÊee ³esLeerue JewÐekeÀer³e
ceneefJeÐeeue³eeb®³ee Mew#eefCekeÀ opee&le Je keÀecekeÀepeele megOeejCee Ie[tve Deeueer. 1858 veblej efceMevejer
MeeUebvee mejkeÀejkeÀ[tve efceU CeeN³ee Devegoeveele yejer®e keÀHeele keÀjC³eele Deeueer.
m$eer efMe#eCee®³ee #es$eele keÀener efnbot Je HeejMeer meceepee®³ee keÀe³e&keÀl³ee¥veer Heg{ekeÀj IesTve
cegueeRkeÀefjlee MeeUe meg© kesÀu³ee. Hejbleg HegjsMee mejkeÀejer HeeþeRy³ee®³ee DeYeeJeer JneJeer lesJe{er Òeieleer nesle
veJnleer. 1882 He³e¥le SkeÀ ìkeÌkesÀ cegueerner MeeUsle peele veJnl³ee.
1851 ceO³es uee@[& ces³eesves cegmeueceeveeb®³ee efMe#eCeekeÀ[s efJeMesDenceoKeeve Je lelkeÀeueerve ieJn&vej pevejue ue e@[& vee@Le&ye´gkeÀ ³eeb®³ee Òe³elveebveer Deueerie{ ³esLes
1875ceO³es cegmeueceeveebkeÀefjlee SkeÀ G®®e ceeO³eefcekeÀ efJeÐeeue³e meg© Peeues. ³ee mebmLes®es J³eJemLeeHeve
³egjesHeer³e Òee®e³ee¥®³ee neleer nesles. Hebpeeyeele meg© keÀjC³eele Deeuesu³ee De Biuees DeesefjSbìue
ceneefJeÐeeue³ee®es ©Heeblej 1882 ceO³es Hebpeeye efJeÐeeHeerþele Peeues 1871 meeueer uee@[& ces³eesves Òel³eskeÀ
Òeebleele efMe#eCeeJej Ke®e& keÀjC³eemeeþer jkeÌkeÀce vescetve efoueer lemes®e keWÀêekeÀ[tve iejpesvegmeej Lees[s
peemleer ®es Devegoeve efoues peeT ueeieues. 1869 ceO³es ueenesj efJeÐeeHeerþe®³ee mLeeHevesuee mejkeÀej
ceev³elee efceUeueer. 23 meHìWyej 1887 jespeer SkeÀe keÀe³eÐeeÜejs GÊej ÒeosMeele Deueeneyeeo ³esLes
efJeÐeeHeerþ mLeeHeve keÀjC³eele Deeues. 1881 -82 ceO³es ye´ ïeosMe Je Depeceerj JeieUlee SketÀCe 39 keÀuee
ceneefJeÐeeue³ee®es Yeejleele efJeÐee oevee®es keÀe³e& keÀjerle nesleer Je l³eele 5399 efJeÐeeLeea efMe#eCe Iesle
nesles.
3.6 nbìj meefceleer
Yeejleele efMe#eCeeuee Lees[er Jesieeves ®eeuevee efceUeueer leer ieJnve&j pevejue uee@[& efjHeve ³eeb®³ee
OeesjCeecegUs. Jeg[®³ee Keefuel³eele efJeMeo kesÀuesu³ee lelJeebvee efkeÀleHele Je keÀesCel³ee ÒekeÀejs cetle& mJeªHe
efoues peele Deens Je leer efveleer meekeÀej keÀjC³eekeÀefjlee keÀMee mJeªHee®eer keÀe³e&Jeener DeeJeM³ekeÀ Deens.
³eemebyebOeer ceeie&oMe&ve JneJes ³ee nsletves efjHeveves [yuet. [yuet. nbìj ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer 1882 -83
ceO³es 22 meom³eeb®eer SkeÀ meefceleer vesceueer. ³ee meefceleerves efMe#eCeeefJekeÀ©ve Heg{erue efMeHeÀejmeer kesÀu³ee.
1. G®®e efMe#eCe mebmLeeb®es J³eJemLeeHeve keÀjCes Je l³eebvee Òel³e#eHeCes ceole keÀjCes mejkeÀejves nUtnUt
yebo keÀjeJes l³eeSsJepeer ceneefJeÐeeue³eebvee DeeJeM³ekeÀ lesJe{s êJ³emene³³e Je Keeme Devegoeves ÐeeJee rle.munotes.in

Page 42

422. veweflekeÀ efMe#eCeekeÀ[s ue#e HegjJeeJes Je l³ee ¢äerves Oece& lelJeeJej DeeOeeefjle ¬eÀefcekeÀ HegmlekesÀ le³eej
keÀjeJeerle. meJe& mejkeÀejer Je mejkeÀejer ceole IesCeeN³ee efMe#eCe keWÀêelegve SkeÀ J³ekeÌleer Je veeieefjkeÀ
cnCetve Òel³eskeÀe® eer keÀle&J³es mecepeeJetve meebieC³eekeÀefjlee J³eeK³eeveceeuee Dee³eesefpele keÀjeJ³eele.
3. ceneefJeÐeeue³eele efJeÐeeL³ee¥veer o³eeJe³ee®es MegukeÀ, l³eemebyebOeer osC³eele ³esCeeN³ee meJeueleer ³eeyeeyele
efveef½ele efve³ece Ieeuetve osC³eele ³eeJes Je l³ee®es Heeueve keÀeìskeÀesjHeCes JneJes.
4. efMe<³eJe=l³eebkeÀefjlee Keeme efve³ece le³eej keÀjC³eele ³eeJes G®®e ceeO³eefcekeÀ efMe#eCee®es oesve efJeYeeie
DemeeJesle. SkeÀ efJeYeeie leer Hejer#ee GÊeerCe& nesTve ceneefJeÐeeue³eele peeCeeN³ee efJeÐee L³ee¥®ee Je
ogmeje J³eeHeej -J³eJemee³eekeÀ[s JeUCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥®ee Demesue. meJe& G®®e ceeO³eefcekeÀ
efJeÐeeue³eebvee ûebLeeue³e, ìsyeueKeg®³ee& Je Dev³e meeefnl³e ³eekeÀefjlee Devegoeve osC³ee®eer lejlego
keÀjC³eele ³eeJeer.
5. efMe#eCee®eer HeeleUe r IemejCeej veener ³eeyeÎue peeie©keÀlee jeKeeJeer, l³eekeÀefjlee leHeemeveerme vescetve
efJeÐeeue³eeb®³ee keÀecekeÀepeeJej osKejsKe þsJeeJeer.
6. DeewÐeesefiekeÀ Je J³eeHeejer efMe#eCee®eer lejlego keÀjeJeer Je efMe#eCee®³ee ÒemeejekeÀefjlee Keepeieer
J³eJemLeeHeve Je Heg{ekeÀej ³eebvee GÊespeve ÐeeJes.
nbìj keÀefceMeveves kesÀuesu³ee meJe& met®evee Yeejle mejkeÀejves ceev³e kesÀu³ee. 19J³ee MelekeÀe®³ee
MesJe쮳ee oesve oMekeÀele ogDemeleebvee efMe#eCe #es$eele cee$e yejer®e Òeieleer Peeueer.
3.7 uee@[& keÀPe&ve Je efJeÐeeHeerþ keÀe³eoe :
uee@[& keÀPe&ve ne HekeÌkeÀe meece´ep³eJeeoer ÒeJe=Êeer®ee MeemekeÀ neslee. YeejleeJejerue efye´ìerMe HekeÀ[
peemleerle peemle ¢{ JneJeer ns l³ee®es ÒecegKe GefÎä nesles. l³ee ¢äerves osMeeleerue efMe#eCemebmLeebJej,
efJeMesefMeJee³e mejkeÀejer efve³eb$eCeeefMeJee³e efMe#eCemebmLee Yeejlee r³eeb®³ee neleer peele Demeu³ee®es Heentve keÀPe&ve
DemJemLe Peeuee neslee. uee@[& keÀPe&veves keÀener ÒeejbefYekeÀ ®eewkeÀMeerveblej, osMeeleerue G®®e efMe#eCe
DeefOekeÀeN³eeb®eer SkeÀ HeefjIesC³eele Deeuesu³ee efveCe&³eevegmeej 1902 ceO³es Jne@F&me je@³e®³ee keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®ee efJeOeer meom³e
mej ìe@ceme j@ues ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer SkeÀ efJeÐeeHeerþ meefceleer keÀPe&veves vesceueer. ³ee meefceleerves meJe&
efJeÐee Heerþebvee Je mebueive ceneefJeÐeeue³eebvee Yesìer efou³ee Je leerve ceefnv³ee®³ee ®eewkeÀMeerveblej petve 1902
ceO³es DeeHeuee DenJeeue mejkeÀejuee meeoj kesÀuee. ³ee DenJeeuee®³ee DeeOeejs 21cee®e& 1904jespeer
efJeÐeeHeerþ keÀe³eoe Heeme keÀjC³eele Deeue e³ e e l eH e g { e r u el e j l e g o e rn e s l ³ e e .
1. cegbyeF&, ceêeme Je keÀuekeÀÊee ³ee leerve efJeÐeeHeerþele keÀceerle keÀceer 50 Je peemleerle peemle 100
efMe<³eieg© DemeeJesle DeeefCe ueenesj, Deueeneyeeo ³ee oesve efJeÐeeHeerþele leer mebK³ee 40 les 75
DemeeJeer Demes þjJetve osC³eele Deeues. l³eele kegÀueHeleer, kegÀueieg© Je efmevesì®es meom³e Demeuesues
Heoeefme× efMe<³eieg© ³eeb®ee meceeJesMe veJnlee.
2. efveJee&ef®ele efMe<³eieg©b®eer mebK³ee cegbyeF&, ceêeme Je keÀuekeÀÊee ³ee leerve efJeÐeeHeerþele 20 lej veJ³ee
oesve efJeÐeeHeerþele 15 DemeeJeer.munotes.in

Page 43

433. efmeb[erkesÀìceO³es efJeÐeeHeerþe®ee kegÀueieg©, meeJe&peefvekeÀ efMe#eCe Keel³ee®ee meb®eeuekeÀ Je efmevesì®es
efveJe[uesues meele les HebOeje efMe<³eieg© DemeeJesle. efJeÐeeHeerþeleerue efMe#ekeÀebvee efmeb [erkesÀìJej Hegjsmes
ÒeefleefveOeerlJe efoues peeJes.
4. veJ³ee ceneefJeÐeeue³eeb®³ee mebueivelesmebyebOeer efve³ece DeefOekeÀ keÀ[keÀ keÀjC³eele ³eeJesle.
ceneefJeÐeeue³eeuee ³eesi³e DeMeer ceesþer Fceejle, efkebÀceleer DeÐe³eeJele GHekeÀjCes Je ûebLeeue ³e
³eemeejK³ee DeeJeM³ekeÀ meJe& meesF& GHeueyOe DemeeJ³eele. mebueive ceneefJeÐeeue³eeb®eer leHeemeCeer
keÀjC³eekeÀefjlee efJeÐeeHeerþebvee peemleer®es DeeefOekeÀej efoues peeJes.
5. ÒeeO³eeHekeÀ, ÒeHeeþkeÀ Je DeefOeJ³eeK³eelee ³eeb®³ee vesceCetkeÀebvee mejkeÀejer ceev³elee DeefveJee³e& ceeveueer
peeJeer Je kegÀueieg©b®eer vesceCetkeÀ mejkeÀejkeÀ[tve JneJeer.
6. FbìjefceefpeSì mlejeHe³e¥le efMe#eCe osCeeN³ee mebmLee yebo keÀjC³eele ³eeJ³eele. efMe#eCeKeel³eeves
Ieeuetve efouesu³ee efve³eceeb®es Heeueve keÀjCeeN³ee efJeÐeeue³eebvee®e mejkeÀej ceev³elee efoueer peeJeer.
³ee keÀe³eÐeeves efJeÐeeHeerþebJej ueeouesueer efve³eb$eCes FlekeÀer keÀ[keÀ nesleer keÀer ieewCe
ÒeMveemebyebOeerner mJeleb$eHeCes efveCe&³eIesCes efJeÐeeHeerþebvee DeMeke̳e Peeues. ³ee k eÀe³eÐeeves Yeejleer³eebvee G®®e
efMe#eCemebmLee ®eeueefJeC³ee®³ee ceeiee&le De[®eCeer efvecee&Ce nesCeej nesl³ee Demes Demeues lejer ³ee keÀe³eÐeeves
efJeÐeeHeerþe®³ee MeemeveHe×leerle megOeejCee Ie[Jetve DeeCeueer. DeewefJe3.8 F.me.1913 ®ee þjeJe
³ee þjeJeeÜejs Yeejle mejkeÀejves DeeHeueer efMe#eCe efJeYeejleele HeÀkeÌle Hee®e efJeÐeeHeerþs nesleer Je SketÀCe 185 keÀuee Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceneefJeÐeeue³es l³ee
efJeÐeeHeerþeMeer mebueive nesleer. Hejbleg Yeejlee®³ee Òel³eskeÀ ceesþîee Òeebleele mJeleb$e efJeÐeeHeerþ DemeeJes.
SJe{s®e veJns lej mLeeefvekeÀ HeeleUerJej veJeer ceneefJeÐeeue³es Je efveJeemeer efJeÐeeHeerþs mLeeHeve JneJeerle ³ee®eer
DeeJeM³ekeÀlee l³ee efveleervegmeej ÒeefleHeeoerle keÀjC³eele Deeueer. l³ee®eyejesyej ÒeeLeefcekeÀ Je ceeO³eefcekeÀ
efMe#ekeÀeb®³ee ÒeefMe#eCeekeÀefjlee DeeefOekeÀ meesF& GHeueyOe keÀjC³eele ³eeJ³ee Je l³ee efMe#eCee®ee opee&
megOeejC³eele ³eeJee Je ceeO³eefcekeÀ efMe#eCeeyeeyele mLeeefvekeÀ vesl³eeb®ee Heg{ekeÀej Je mejkeÀejer Devegoeve
³eeJej Yej osC³eele ³eeJee DeMee DeeMe³ee®eer mejkeÀejer efveleer Iees3.9 me@[uej keÀefceMeve
F.me. 1917 c eO³es uee@[& ®escmeHeÀ[& ³eebveer keÀuekeÀÊee efJeÐeeHeerþe®³ee iejpee Je keÀecekeÀepe
³eeb®eer ®eewkeÀMeer keÀjC³eekeÀefjlee mej cee³ekesÀue me@[uej ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer SkeÀ keÀuekeÀÊee
efJeÐeeHeerþ meefceleer vesceueer. ³ee keÀefceMeveves 1913 ®³e e þjeJeeÜejs mejkeÀejves ÒeefleHeeoerle kesÀuesu³ee
efMe#eCeeefveleerJej efMekeÌkeÀeceesle&ye kesÀues Je Heg{erue efMeHeÀejmeer kesÀu³ee.
1. efJeÐee#es$eele mejkeÀejer {JeUe{JeU keÀceerle keÀceer DemeeJeer, ÒeesHesÀmej, ÒeHeeþkeÀ ³eeb®³ee vesceCetkeÀe
le%eebveer kesÀuesu³ee efveJe[er®³ee DeeOeejs JneJ³eele.
2. Heeme DeY³eeme¬eÀceeyejesyej Dee@veme& DeY³eeme¬eÀce efJeÐeeHeerþele meg© keÀjC³eele ³eeJes.
3. efJeÐeeHeerþekeÀ[s Demeuesues FbìjefcepeerSì®es Jeie& ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe mebmLeebkeÀ[s meesHeefJ eC³eele ³eeJes Je
leer Hejer#ee GÊeerCe& Peeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥vee efJeÐeeHeerþele ÒeJesMe osC³eele ³eeJee.munotes.in

Page 44

444. ceeO³eefcekeÀ Je FbìjefcepeerSì efMe#eCeeJej efve³eb$eCe efJeÐeeHeerþe®es veJns lej yees[& Dee@HeÀ meskeWÀ[jer
Sp³egkesÀMeve®es DemeeJes. keÀue keÀÊee efJeÐeeHeerþ keWÀê mejkeÀej®³ee veJns lej yebieeue mejkeÀej®³ee
osKejsKeerKeeueer DemeeJes.
5. FbìjceerefpeSì veblej®ee HeoJeer DeY³eeme¬eÀce leerve Je3.10 G®®e efMe#eCeele Jee{
1919 veblej®³ee keÀeueeJeOeerle megceejs 17veJeer efJeÐeeHeerþs efvejefvejeȳee Òeebleele mLeeHeve
keÀjC³eele Deeueer. ³eeHewkeÀer 1920 meeueer mLeeHeve Peeuesueer Deueeneyeeo Je Deueerie[ cegeqmuece
efJeÐeeHeerþs, 1921 meeueer Deeûee efJeÐeeHeerþ, 1922 meeueer efouueer, ueKeveew, {ekeÀe efJeÐeeHeerþs,
1923 ceO³es veeieHetj efJeÐeeHeerþ, 1926 meeueer DeebOe´ efJeÐeeHeerþ, 1943meeueer GlkeÀue efJeÐeeHeerþ ner
efJeÐeeHeerþ nesleer. ³eeKesjerpe yeveejme efnbot efJeÐeeHeerþ, efJeéeYeejleer Je veeLeeryeeF& þekeÀjmeer ceefnuee
efJeÐeeHeerþ ner megÒeefme× efJeÐee Heerþsner mLeeHeve Peeueer.
1921 meeueer kesÀêer³e efMe#eCe meuueeieej ceb[U mLeeHeve keÀjC³eele Deeues. JesUesJesUer
Mew#eefCekeÀ mecem³eebJej efJe®eejefJeveerce³e keÀªve l³eeyeeyele mejkeÀejuee meuuee osCes ns ³ee ceb[Ue®es keÀece
nesles. 1924 meeueer e fmeceuee ³esLes Yeejleer³e efJeÐeeHeerþ HeefjHeefjl³eeJesUer osMeele 20 efJeÐeeHeerþs, l³eeb®³eeMeer mebueiv e Demeuesu³ee 229 efJeefJeOe efJeÐeeMeeKee Je 643
ceneefJeÐeeue³es DeeqmlelJeele nesleer. mebMeesOeve keÀe³ee&®ee Hee³eener Ieeleuee iesuee neslee. peieoerMe®ebê yeesme,
meer.Jner. jceCe, Heer.meer.js ³eeb®³eemeejKes peieÒeefme× Meeðe%e ³ee®e keÀeUele Yeej leele Go³eeme Deeues.
lemes®e efvejefvejeȳee #es$eeleerue le%e ceb[UeRveer SkeÀ$e ³esTve ÒemLeeefHele kesÀuesu³ee DeesefjSbìue
keÀevHeÀjvme, Fbef[³eve De@ke@À[ceer Dee@HeÀ mee³evmesme, ve@Meveue Feqvmììîetì Dee@HeÀ mee³evmesme, ve@Meveue
De@ke@À[ceer Dee@ HeÀ mee³evmesme, Fbef[³eve efnmì^er jskeÀe@[& keÀefceMeve, Fbef[³eve efnmì^er keÀeBûesme, HeesefueìerkeÀue
mee³evme keÀe@vHeÀjvme F. DeefKeue Yeejleer³e mebIeìveebveer DeeHeeHeu³ee #es$eele mebMeesOeveeuee ®eeuevee efoueer.
3.11 ÒeeLeefcekeÀ Je ceeO³eefce keÀ efMe#eCe
1919®³ee megOeejCee keÀe³eÐeeves efMe#eCe ne meesHeerJe efJeÒeeble, Hebpeeye, efyenej, Deesefjmee, ceO³e Òeeble, Deemeece F. Òeebleeletve ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe mekeÌleer®es Je
efve:MegukeÀ keÀjCeejs keÀe³eos Heeme Peeues. 1937 meeueer keÀeBûesme®³ee Òeebleer³e mejkeÀejebveer p³ee ûeeceerCe
Yeeieele MeeUe DeeefmlelJeele veJnl³ee lesLes MeeUe mLeeHeve keÀjC³eeme ®eeuevee efoueer, mLeeefvekeÀ efMe#eCe
mebmLeebvee ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®³ee efJekeÀemeeme eþer Devegoeve osC³ee®eer J³eJemLee kesÀueer. DeeefCe ¿ee
MeeUeletve ÒeefMe#eerle efMe#ekeÀ vesceC³eekeÀ[s ue#e HegjefJeues.
me@[uej meefceleerves 1919meeue®³ee DeeHeu³ee DenJeeueele ceneefJeÐeeue³eeleerue Fbìj He³e¥le®es
Jeie& DeeefCe l³ee efJeÐeeL³ee¥®³ ee Heefj#ee ns keÀece ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe ceb[UekeÀ[s meesHeJeeJes DeMeer met®evee
kesÀueer nesleer. keÀuekeÀÊee efJeÐeeHeerþ mees[tve Flej efJeÐeeHeerþebveer leer Debceueele DeeCeueer. 1921 -22®³ee
ojc³eeve osMeeleerue ceeO³eefcekeÀ MeeUeb®eer mebK³ee m egceejs mee[smeele npeej DeeefCe l³eeleerue efJeÐeeL³eeb®eer
mebK³ee megceejs 11 ue#e nesleer. efMe#eCee®es ceeO³ece yengOee Fbûepeer Demes. 1937ceO³es keÀeBûesme®³ee Òeebleer³e
mejkeÀejebveer ceeO³eefcekeÀ MeeUeletve ceele=Yee

Page 45

45ceeO³eefcekeÀ MeeUe meg© kesÀu³ee. 1938ceO³es MeeUeb®eer mebK³ee 13 npeejeHe³e¥le DeeefCe efJeÐeeL³ee¥®eer
mebK³ee 23 ue#eeHe³e¥le iesueer nesleer.
3.12 eqðe³ee Je ceeieeme ieìele efMe#eCee®ee Òemeej :
1920 meeueeveblej ðe erefMe#eCe Je oefuele Jeiee&®³ee efMe#eCeeJejner ue#e keWÀefêle nesT ueeieues.
eqðe³eeb®³ee mecem³ee keÀceer nesT ueeieu³eeves efMe#eCe IesCeeN³ee cegueeR®eer mebK³ee Jee{t ueeieueer DeeefCe
menefMe#eCee®eer keÀuHeveener meceepeele ©pet ueeieueer. ieebOeer peeRveer Yeejleer³e ceefnueebvee ®eej efYebleer®³ee
yeboermle ®eekeÀesjerletve yeensj keÀe{tve l³eeb®³eele meeceeefpekeÀ peeCe Je jeä^er³e YeeJevee peeie=le kesÀu³eecegUs
DeeefCe ðeer efMe#eCee®ee Deeûen Oeju³eecegUs ðeerefMe#eCeeuee ®eeuevee efceUeueer. 1 933®³ee megceejeme
efMe#eCe IesCeeN³ee cegueeR®eer mebK³ee megceejs 30 ue#e nesleer Je 1947 He³e¥le 42 ue#eeJej iesueer. cegeqmuece
cegueeR®eerner efMe#eCeele mebK³ee Jee{t ueeieueer. 1917 meeueer MeeUsleerue cegeqmuece cegueeR®eer 2 ue#e
Demeuesueer mebK³ ee1927 He³e¥le 3 ue#eeJej iesueer. G®®e ceeO³eefcekeÀ MeeUsle cee$e l³eeb®eer mebK³ee keÀceer
efometve ³esF&. 1920veblej MeeUsle peeCeeN³ee oefuele cegueeb®eer mebK³ee yejer®e Jee{ueer. Hejbleg leer G®®e
ceeO³eefcekeÀ mlejeHe³e¥le efìkeÀueer veener. 1937 meeueer DeefOekeÀejeJej Deeuesu³ee keÀeBûesme ceb$eerceb[Uebveer
oefueleebceO³es efMe#eCee®ee Òemeej nesC³eemeeþer keÀener meJeueleer efou³ee l³eeveblej MeeUeleerue oefueleeb®eer
mebK³ee Jee{t ueeieueer.
3.13 HeeM®eel³e efMe#eCee®ee ÒeYeeJe
p³eeJesUer Fb ûepeebveer Yeejleele DeeHeueer meÊee efvecee&Ce kesÀueer l³eeJesUer Yeejleele DeveskeÀ Òeeble Je
l³eeb®³ee efJeefJeOe YeeIesCes Fbûepeebmeeþer keÀþerCe nesles. cnCetve®e l³eebveer mebHetCe& efnbotmLeeveeJej DeeHeueer Fbûepeer YeeHeeefM®eceel³e efMe#eCee®ee Yeejleer³eebvee HeÀej ceesþe HeÀe³eoe Peeuee. uee@[& yeWefìkeÀ Je ceskeÀe@ues®³ee
Òe³elveebcegUs Yeejleele Fbûepeerletve HeeefM®eceel³e efMe#eCe meg© Peeues. peeieeflekeÀ %eevee®eer iebiees$eer
Yeejlee®³ee keÀeveekeÀesHeN³eele Jeent ueeieueer. mJeeleb$³e, mecelee, yebOeglee, GoejceleJeeo, ceeveJeleeJeeo,
jeä^Jeeo ³ee Hee½eel³e efJe®eejeb®ee Òemeej nesT ueeieuee. Yeejleele Fbûepeer meeefnl³e ceesþîe eÒ e c e e C e e l e
³esT ueeieu³eeves peieele Ie[uesu³ee DecesefjkeÀve jep³e¬eÀebleer, ÖeWÀ®e jep³e¬eÀebleer, Fìueer Je pece&veer®es
SkeÀerkeÀjCe DeMee mJeeleb$³emebûeeceeb®eer ceeefnleer Yeejleer³eebvee nesT ueeieueer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)Hee½eel³e efMe#eCee®eer Yeejleer³eebvee keÀMeer DeesUKe Peeueer les meebietve l³ee®eer Òeieleer keÀMeer Peeueer les
efuene.munotes.in

Page 46

463.14 meejebMe
HeeM®eel³e efMe#eCeecegUs Yeejleer³e le©CeebceO³es keÀceeueer®eer %eeveueeuemee Jee{ueer l³eelegve
DeveskeÀ leªCe F biueb[ceO³es G®®e efMe#eCeemeeþer peeT ueeieues. l³eeb®³eeJej Fbiueb[ceOeerue ueeskeÀMeener,
DeewÐeefiekeÀ Òeieleer, GoejceleJeeo ³eeb®ee ÒeYeeJe He[uee Je l³eebveer Yeejleele ³esTve l³ee®ee Òemeej meg©
kesÀuee. Yeejleeleerue efYeVe YeeefFbûepeercegUs Yeejleer³eebvee %eeve -efJe%eeve -leb$e%eevee®eer DeesUKe Peeueer. l³eeletve De%eeve, DebOeÞe×e,
mebketÀef®ele efveÿe otj nesTve veJee Meeðeer³e ¢äerkeÀesve efceUeuee. meeceeefp ekeÀ Je Oeeefce&keÀ
Hegve©ppeerJeveeceO³es Yeejleer³e megefMeef#ele le©Ceebveer cenlJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeueer. Yeejleer³e Sske̳e
jeä^Jeeo Jee{JeC³eele Hee½eel³e efMe#eCeeves cenlJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeu³eeves DeveskeÀ efJeÜeveebveer Fbûepeer
YeeYeejleer³eebvee ue{eT jeä^Jeeoe®es yeeUkeÀ[t HeepeCeejs JeeIeerCeer®es otOe þjues. “
3.15 meboYe& met®eer
1) [e@. efve.Dee. JekeÌkeÀeC eer-DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme -Þeer. cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj
2) [e@. megceve JewÐe, [e@. Meeblee keÀesþskeÀj -DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857 -1920) -
Þeer. meeF&veeLe ÒekeÀeMeve, veeieHetj
3) [e@. megceve JewÐe, [e@.Meeblee keÀesþskeÀj DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1921 ö 1947) -Þeer.
meeF&veeLe ÒekeÀeMeve, veeieHetj
4) Prakash Chandar –India Past and present –APH Publishing
Corporation, New Delhi.
5) efJeÐeeefJekeÀeme (Mew#eefCekeÀ ceeefmekeÀ Heef$ekeÀe) DebkeÀ 1 6 peevesJeejer 1984 -efJekeÀeme ÒekeÀeMeve
6) vee.meer., efo#eerle -Yeejlee®ee Fefleneme -efHebHeUHegjs ÒekeÀeMeve, veeieHetj
7) [e@. yeer. Sue. ûeesJej Je [e@. yesunskeÀj -DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme -Sme ®ebo DeeefCe kebÀHeveer
ÒekeÀeMeve
8)ceesnveoeme keÀjce®ebo ieebOeer -mebef#eHle DeelcekeÀLee -veJepeerJeve ÒekeÀeMeve cebefoj, Denceoeyeeo.
9) iee³ekeÀJee[, efYe[s, Yeesmeues, Heeìerue -DeeOegefvekeÀ Yeejle Je ®eerve -HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.
munotes.in

Page 47

474
Je=ÊeHe$eeb®ee e fJekeÀeme
ÒekeÀjCee®eer j®evee :
4.0 GefÎäs
4.1 ÒemleeJevee
4.2 cegêCe J³eJemee³ee®ee ÒeejbYe -efJekeÀeme
4.3 Je=ÊeHe$eeb®ee GÎsMe -ÒeejbYe
4.4 Yeejleer³e Yee4.5 mJeeleb$³e ®eUJeUermeboYee&le Je=ÊeHe$eeb®eer Yete fcekeÀe
4.6 efye´efìMe mejkeÀej®es Je=ÊeHe$eebmeboYee&leues OeesjCe.
4.7 mJeeleb$³eÒeeHleer veblej®eer Je=ÊeHe$es.
4.8 meejebMe
4.9 ÒeMve
4.10 meboYe& met®eer
4.0 GefÎäs
1) Yeejleeleerue cegêCe Je Je=ÊeHe$eeb®ee ÒeejbYeer ceefnleer efceUefJeCes.
2) Yeejleer³e Je=ÊeHe$eeb®³ee efJekeÀemee®es %eeve efceUefJeCes.
3) Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue Je=ÊeHe$ee®eer YetefcekeÀe meceepeeJetve osCes.
4) Je=ÊeHe$eemeboYee&le efye´efìMe mejkeÀej®es OeesjCe mecepeeJetve IesCes.
4.1 ÒemleeJevee
Òee®eer ve keÀeUeHeemetve les cejeþsMeener®³ee keÀeUeHe³e¥le efJeefJeOe mlejeleerue ceeefnleer, DeefOekeÀejer,
megYesoej, J³eeHeejer F. ceb[UeR®³ee ceeO³eceeletve efJeefMeä Ieìves®³ee mJe©Heele keWÀêmLeeveer Demeuesu³ee
J³ekeÌleeruee cnCepes cenejepe, yeeoMeene ³e ebvee Heesn®eefJeueer peeles leer ceeefnleer cnCepes yeeleceer nes³e. Fbûepe
jepeJeìerle leer yeeleceer pevemeeceev³eele efJeefMeä efJe®eej ÒeJeene®es meeOeve cnCetve DeesUKeues. efye´efìMeebveer
Je=ÊeHe$ee®eer megjJeele ceveesjbpeveemeeþer kesÀueer Demeue er lejerner l³ee®ee meJe&meeceev³e ueeskeÀebHe³e¥le Meemevee®eer
keÀe³e&ÒeCeeueer Heesn®eefJeC³eemeeþer GHe³eesie kesÀuee. Fbûepeer efMe#eCeecegUs Je=ÊeHe$eebvee Yeejleer³e Jee®ekeÀ
ceesþîee ÒeceeCeele efceUeu³eeves Fbûepeer Je=ÊeHe$eebyejesyej ÒeeosefMeke À Yee³ee Je=ÊeHe$eeletve DeeHeu³ee nkeÌkeÀeb®³ee ceeieC³ee megª Peeu³eeves efye´efìMe Meemevee®³ee OeesjCeele ner yeouemunotes.in

Page 48

48nesle iesues. mJeeleb$³e ®eUJeUeruee Heeefþbyee osC³eemeeþer ueeskeÀ peeie=leer®es ÒeYeeJeer HeCes keÀe³e& kesÀues. ³ee meJe&
IeìkeÀeb®ee meefJemlej DeY³eeme ³ee ÒekeÀjCeeceO³es keÀjeJe³ee®ee Deens.
4.2 cegêCe J³eJemee³ee®ee ÒeejbYe Je efJekeÀeme
Je=ÊeHe$es Je cegêCekeÀuee DeefleMe³e peJeU®ee mebyebOe Deens. 15J³ee MelekeÀele cegêCekesÀues®ee Go³e
³egjesHeceO³es Peeuee. ³egjesHeer³eebceeHe&Àle 16J³ee MelekeÀele cegêCekeÀuesves Yeejleele ÒesJeMe kesÀuee. ieesJ³ee®³ee
Heesleg&ieerpe efceMeveN³eebveer Yeejleele íeHeKeevee meg© keÀªve 1550 ceO³es Heefnues HegmlekeÀ íeHeues. [@efveMe
efceMeveN³eebve er 1711 ceO³es leefceUer cegêCeeue³ee®eer mLeeHevee kesÀueer. F&mì Fbef[³ee kebÀHeveerves Heefnuee
íeHeKeevee 1684 ceO³es cegbyeF& ³esLes meg© kesÀuee. yebieeue ceOeerue ÞeerjeceHetj ³esLeerue [@efveMe efceMevejer
[e@. ke@Àjs ³ee Oece&ieg©bveer Yeejleer³e YeeskesÀues. l³eecegUs Yeejleer³e cegêCekeÀues®³ee ÒeejbYee®es Je efJemleeje®es Þes³e [e@. ke@Àjs ³eebvee®e efoues peeles. cegbyeF&
Fueeke̳eele cegbyeF& ³esLetve 1810 ceO³es Heefnuee ce jeþer ûebLe íeHeC³eele Deeuee. cegêCe kesÀues®³ee
efJekeÀemeeyejesyej®e Je=ÊeHe$eeb®ee ÒeejbYe Je efJekeÀeme megª Peeuee.
4.3 Je=ÊeHe$eeb®ee GÎsdMe Je ÒeejbYe
1) Oece& ÞesÿlJee®ee Òemeej keÀjCes.
2) DeefOekeÀejer Jeiee&®es ceveesjbpeve Je Meemevee®eer ke Àe³e&HeOoleer Je efveCe&³e ueeskeÀebHe³e¥le Heesn®eefJeCes.
3) meeceev³eeb®es nkeÌkeÀ Je DeefOekeÀej Je ÒeyeesOeve ³eemeboYee&le Òe®eej Je Òemeej keÀjCes.
4) mJeeleb$³e ÒeeHleermeeþer Je Meemevee®³ee Dev³ee³ekeÀejer OeesjCeeefJe©× ueeskeÀpeeie=leer®es keÀe ³e& keÀjCes ³ee
GÎsMeeves Fbûepeer Je ÒeeosefMekeÀ Je=ÊeHe$es meg© keÀjC³eele Deeueer.
Je=ÊeHe$eeb®ee ÒeejbYe ë -
Yeejleer³e Je=ÊeHe$eeb®ee ÒeejbYe ne ceveesjbpeve Je %eeve ³ee nsletves Peeuee. cegbyeF&, ceêeme FueeKee Je
efye´efìMe Òeeble ³eeceO³es Fbûe peer Je=ÊeHe$es meg© Peeueer. efJeu³ece yeesuìmeves 1776 ceO³es Fbûepeer Je=ÊeHe$e
meg© keÀjC³ee®ee Òe³eeme kesÀuee. HeCe DeHe³eMe Deeues. Je@jve nsefmìbipe®³ee keÀeUele 29 peevesJeejer 1780
jespeer yebieeue ie@Pesì veeJee®es Yeejleeleerue Heefnues Je=ÊeHe $e keÀuekeÀÊee ³esLetve pescme Dee@imeìme eqJnkeÀer
³eebveer meg© keÀues. cenejeä^ele Heefnues Fbûepeer Je=ÊeHe$e 1789 ceO³es efo yee@cyes nsje@u[ veeJee®es meg©
Peeues. Yeejleer³e YeeveeJee®es ÞeerjeceHetj ³esLeerue efceMeveN³eebveer meg© kesÀues. cejeþer YeepeevesJeejer 1832 jespeer njer yeeUMeem$eer peebYeskeÀj ³eebveer oHe&Ce veeJee®es meg© kesÀues. yeeUMeem$eer
peebYeskeÀj ³eebveer YeeweflekeÀMeem$ee®³ee %eeveemeeþer YeeT cenepeve ³eeb®³ee ceoleerves cenejeä^eleerue 1840
ceO³es efoioMe&ve veeJee®es Heefnues efve³elekeÀeefuekeÀ ceeefmekeÀ meg© kesÀues. cenejeä^ele HegCes ³esLetve 12
HesÀye´gJeejer 1849 jespeer %e eveÒekeÀeMe ns Heefnues meeHleeefnkeÀ Jele&ceeveHe$e meg© keÀjC³eele Deeues.
ÞeerjeceHetj®³ee efceMeveN³eebves mebHetCe& yee³eyeue®es Heefnues cejeþer Yee

Page 49

494.4 Yeejleer³e Je=ÊeHe$eeb®ee efJekeÀeme
YeejleeceO³es ³egj esHeer³eveeb®³ee ceeO³eceeletve Yeejleer³e Je=ÊeHe$eeb®ee ÒeejbYe Peeuee. lej
Yeejleer³eebveer Fbûepeer Je ÒeeosefMekeÀYee®eUJeU, mJeosMeer ®eUJeU megª Demeleevee ®eUJeUeruee Hegj keÀ Demes ueeskeÀ peeie=leer®es Je Sske̳ee®es YejerJe
keÀe³e& keÀªve DeeHeueer YetefcekeÀe mHeä kesÀueer. lemes®e efye´efìMe ÒeMeemevee®³ee Dev³ee³ee efJe©Oo DeeJeepe
GþefJeC³ee®es keÀe³e& kesÀues. l³eeletve Yeejleer³e Je=ÊeHe$eeb®ee mece=× Demee efJekeÀe mePeeuesuee efometve ³eslees.
1) 1857 HetJeea®eer (kebÀHeveer jepeJeìerleerue) Je=ÊeHe$eeb®ee efJekeÀeme ë
pescme eqJnkeÀer®es yeWiee@ue ie@Pesì (keÀuekeÀllee pevejue De@[Jnìef³ePej) 1780), Heerìj jes[
Je yeer. cesefmevkeÀ®es Fbef[³ee ie@Pesì, efj®e[& pee@vemìve®es ceêeme kegÀefjDej (1785) cegbyeF&leues Heefnues
DeLeJee cegbyeF& FueeK³eeleerue Heefnues Fbûepeer Je=ÊeHe$e yee@cyes nsje@u[ (1789), iebieeOej YeÆe®ee³ee¥®es
yeWiee@ue ie@Pesì (1816), ÞeerjeceHetj efceMeveN³eeb®es efoioMe&ve -meeHleeefnkeÀ ( 1818), osMeer YeeHeefnues Je=ÊeHe$e ÞeerjeceHetj efceMeveN³eeb®es mecee®eejoHe&Ce -owefvekeÀ (1818), Fbûepeer Je yebieeueer efÜYeeefJele&ceeveHe$e YeJeeveer®ejCe ye@vepeeaves mebJeeo keÀewcegoer (1821), HeÀejmeer Yeejececeesnve je@³e ³eeb®es efcejele -Gue -DeKeyeej, Got&YeeSpene@vetcee (1821), cejeþerleerue Heefnues Je=ÊeHe$e jIegveeLe nefjM®ebêpeer®es oHe&Ce (1832) mebHeeokeÀ
yeeUMeem$eer peebYeskeÀj l³e e®es YeeT cenepeve®es ÒeYeekeÀj (1841), veiej®³ee DecesefjkeÀve efceMeveN³eeb®es
%eeveeso³e (1842), ke=À%eeve ÒekeÀeMe (1849)F. Fbûepeer Je Yeejleer³e Yee2) 1857 veblej®eer (efye´efìMe Meemevee®³ee jepeJeìerleerue) Je=dleHe$eeb®ee efJekeÀeme ë -
YeeT cenepeve ³eeb®es OegcekesÀlet (1853), %eeveoMe&ve (1854), ke=ÀefJe®eej (1852), efJeDeesefHeefve³eve (1864), efJekesÀmejer (1883) Je cejeþe (1887), oeoeYeeF& veewjespeer. Fbef[³ee (1890), [e@ . yeeyeemeensye
Deebyes[keÀj ³eeb®es cetkeÀvee³ekeÀ (1920), ye´efn³egieeblej, keÀce&³eesieer, [e@. De@veeryesPeWì ³eeb®es v³et Fbef[³ee (1914), ueeuee uepeHeleje³e efì^y³etve
(1913),meeves ieg ©peeR®es meeOevee (1948, cenef³ee keÀeUele megª Peeueer.
4.5 Yeejleer³e Je=ÊeHe$eeb®eer YetefcekeÀe -keÀe³e&
efye´efìMeebveer YeejleeceO³es Je=ÊeHe$eeb®eer meg©Jeele Yeejleer³eeb®³ee YeeJevee, DeHes#ee mecepeeJetve
IesTve l³eeuee HegjkeÀ keÀe³e& keÀjCes. ³ee nsletves kesÀuesueer nesleer. Hejblet Yeejleer³eeb®³ee Peeuesu³ee
ueeskeÀpeeie=leercegUs Yeejleeleerue HeefjefmLeleer Je Fbûepe mejkeÀej®eer DemeCeejer ogìHHeer YetefcekeÀe ³ee®es
Je=ÊeHe$eel etve efJe®eejcebLeve megª Peeues. l³eeletve®e Yeejleer³e Je=ÊeHe$eeb®eer YetefcekeÀe Je keÀe³e& mHeä efometve
³esles.munotes.in

Page 50

501) Fbûepeer Je=ÊeHe$eeb®eer YetefcekeÀe ë
efyeefìMeebveer Yeejleele Je=ÊeHe$es ceveesjbpeve DeeefCe Meemeve Je pevelee ³eeb®³eele megm ebJeeo
meeOeC³ee®³ee nsletves meg© kesÀueer. Hejbleg ³ee Je=ÊeHe$eeb®³ee mebHeeokeÀebveer Fbiueb[ceOeerue mejkeÀejer Je
meceepeeleerue Ie[ecees[er ÒeefmeOo kesÀu³ee. l³eecegUs Fbiueb[ceO³es mejkeÀejer®e YetefcekeÀe keÀe³e Deens ³ee®eer
ceeefnleer Yeejleer³ epevelesuee nesT ueeieueer. lemes®e efceMeveN³eebveer DeeHeu³ee Je=ÊeHe$eeletve Oece&Òemeeje®eer
ÒecegKe YetefcekeÀe mees[tve Yeejleeleerue Oece& Je Oece& J³eJemLesJej efìkeÀe kesÀueer. l³eecegUs Fbûepeer Yeejleerle
ÒeyeesOeve ®eUJeUeruee ÒesjCee efceUeue er.
2) %eeve Òemeej, Oece&Òemeej DeeefCe ef¸emleer Oece&Òemeejeme efJejesOeë
ef¸emleer Oece&ÒemeejkeÀebveer Oece& Òemeeje®³ee nsletves Yeejleer³e Oecee&leerue oesÒemeeje®es keÀe³e& meg© kesÀues. ef¸emleer Oece& Òemeeje®³ee Dee¬eÀcekeÀ les®ee efJejesOe keÀceer keÀjCes, Hee½eel³e
%eevee®ee Òemeej keÀjCes DeeefCe efnbot Oecee&®ee Òemeej keÀjCes ns keÀe³e& meeOeejCeHeCes 1860 He³e¥le DeveskeÀ
Je=ÊeHe$eebveer kesÀues.
3) ÒeyeesOeve ®eUJeUer meboYee&leerue YetefcekeÀe -
efye´efìMe mejkeÀe jves meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ peerJeveeleerue DeveskeÀ Deefveÿ ÒeLee, HejbHeje, ª{er,
mebkesÀle veä keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀe³eÐee®³ee DeeOeejs kesÀuee. l³eeletve®e Fmìsì Yeeieeroej keÀe³eoe,
efJeOeJee efJeJeen keÀe³eoe, meleer yeboer keÀe³eoe kesÀuee. l³ee®e ÒeceeCes jsuJes, jmles, oUCeJeUCe ³eeceO³es
ceesþ³ee ÒeceeCeele megOeejCee Peeueer l³eeletve®e DeveskeÀ oesDemesue lej meceepeeleerue oesefJe®eej ³eeb®³eele mebIeJe=lHe$eeb®eer ÒecegKe YetefcekeÀe yeveueer.
4) GHesef#eleebyeÎdue®eer YetefcekeÀe ë
1858 He³e¥le Je=ÊeHe$eeb®eer Yet efcekeÀ Heeb{jHesMeer Jeiee&Hegjleer ce³ee&oerle mJeªHee®eer nesleer.
efJeÐeeHeerþ mLeeHevesveblej %eevee®eer #es$es efJemleejueer. ³ee®eJesUer ce.HegÀues ns Heeb{jHesMeer Jeiee&®³ee HeueerkeÀ[s
GHesef#ele, oefuele Jeiee&®³ee ieeNneCeer mees[JeCeeje veslee efvecee&Ce Peeuee. l³eebveer ye´eÔCeer efJe®eejeb®³ee
efJejesOeele yeb[ keÀªve meceepe megOeejC³eeme DevegketÀue JeeleeJejCe efvecee&Ce kesÀues l³eeletve®e GHesef#ele Jeiee&
meboYee&leerue YetefcekesÀletve Je=ÊeHe$eebveer keÀe³e& meg© kesÀues.
5) jepekeÀ er³e ®eUJeUer®³ee ÒesjCes meboYee&le YetefcekeÀe ë
³ee keÀeUele jepekeÀejCe HetCe&HeCes GHesef#ele veJnles. jepekeÀejCeeHes#ee meceepekeÀejCe Je
Oece&megOeejCee ³eeuee keWÀêefyebot ceevetve Je=ÊeHe$es keÀe³e& keÀjle nesles. efye´efìMe meÊesuee efJejesOe keÀjC³eeHes#ee
l³eeb®³eekeÀ[tve®e meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ megOeejCee Ie[Jetve DeeCeues ³eeJej efJeMesDeeHeues keÀle&J³e ceevetve keÀe³e& kesÀues. ³eeletve Yeejleer³e jepekeÀejCe Je mJeeleb$³e ®eUJeUeR®eer yeerpeejesHeCe
Peeues .
6) Yeejleer³e jepekeÀejCe Je mJeeleb$³e ®eUJeUer meboYee&le YetefcekeÀe ë
1885 ceO³es jeä^er³e keÀeBûesme®eer mLeeHevee nesTve Yeejleer³e jepekeÀejCeele veJee ÒeJeen meg©
Peeuee. keÀeBûesme vesl³eeb®es efJe®eej, keÀe³e&, mejkeÀejer ceeieC³ee l³ee efJ ejesOeeleerue YetefcekeÀe ³eeb®ee Òe®eej Je
Òemeej ne Je=ÊeHe$eeb®ee ÒeJeen yeveuesuee neslee. efye´efìMe mejkeÀej ceeieC³eebvee efJejesOe keÀª ueeieues lemelemesmunotes.in

Page 51

51mJeeleb$³ee®eer YeeJevee peeie=le nesT ueeieueer. mJeeleb$³ee®es efJe®eej ueeskeÀeb®³eele Òemeej keÀªve Yeejleer³e
mJeeleb$³eemeeþer ueeskeÀ peeie=leer keÀjCes ne ÒeJeen Je=ÊeHe$ee®ee neslee.
7) mJeosMeer ®eUJeUer meboYee&le YetefcekeÀe ë
uees. efìUkeÀebveer ®elegëmeg$eer keÀe³e&¬eÀce peeefnj keÀªve mJeosMeer®es cenlJe ueeskeÀeb®³ee meceesj
ceeb[C³ee®ee Òe³elve kesÀuee. ueeskeÀceev³e efìUkeÀeb®³ee Dee¬eÀcekeÀ efJe®eejebcegUs peneue Je ¬eÀebleerkeÀejer efJe®eej
ÒeJeen efvecee&Ce Peeuee. ³ee keÀeUeleerue Je=Êe$eebveer mJeosMeer®ee HegjmkeÀej keÀªve Òe®eej Je Òemeeje®eer
YetefcekeÀe ceeb[C³ee®ee ÒeJeen efvecee&Ce kesÀuee. HejkeÀer³eeyeeyele yeefnkesÀues.
8) mJeeleb$³e ®eUJeU Je mJeeleb$³e ÒeeHleer®eer YetefcekeÀe ë
1920 ceO³es ce. ieebOeerpeeRveer Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{îee®es vesle=lJe eqmJekeÀe ªve mJeeleb$³e
®eUJeU meg© kesÀueer. efyeefìMe mejkeÀej®es OeesjCe, keÀe³eoe DeeefCe YetefcekeÀe ³eemeboYee&le ieebOeerpeeRveer
efJejesOekeÀe®eer YetefcekeÀ Iesleueer lej meeceeefpekeÀ Je DeeLeeakeÀ efJekeÀe³e&¬eÀce neleer Iesleues. Jejerue YetefcekesÀ meboYee&le keÀeBûesme Je vesles l³eeb®es efJe®eej Je keÀe³e&¬eÀce ³ee
ceeO³eceeletve mJeeleb$³e ®eUJeU Je mJeeleb$³e ÒeeHleer JeeleeJejCe DevegketÀue keÀjC³eemeeþer ueeskeÀ peeie=leer
kesÀueer. l³eeletve mJeele b$³e ÒeeHle keÀjCes ³ee efJe®eej ÒeJeene®es Je=ÊeHe$es keÀe³e& keÀjle nesleer.
9) mJeeleb$³e ÒeeHleer veblej®eer Je=ÊeHe$eeb®eer YetefcekeÀe ë
mJeeleb$³e ÒeeHleerveblej meJexmlejebJej mece=Oo, meeceL³e&Meeueer Yeejle yeveefJeC³eemeeþer J³eeHekeÀ
efJe®ee j ÒeCeeueer®ee ÒeJeen Je=ÊeHe$eebceO³es efvecee&Ce Peeuee. lemes Jele&ceeve keÀeUeleerue Ieìveeb®es, Òemebieeb®es,
keÀe³ee&®es iegCeoesceveesjbpeve, keÀuee -¬eÀer[e, efJe%eeve, ceeie&oMe&veHej uesKe osTve meceepe ceves meg¢{ yeveefJeC³ee®ee Òe³elve
meO³ee®eer Je=ÊeHe$es keÀjle Deensle.
4.6 efyeefìMeeb®eer Je=ÊeHe$eemeboYee&le YetefcekeÀe
F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®³ee jepeJeìerceO³es Fbûepeer Je=ÊeHe$ekeÀejebveer DeeOegefvekeÀ Je=ÊeHe$eeb®ee Go³e
Ie[Jetve DeeCeuee. l³eeÒeceeCeele Fbûepeer efMe#eCee®ee efJekeÀeme Peeuee. l³eeÒeceeCes Je=ÊeHe$eeb®ee efJemleej
Peeuee. keÀejCe Je=ÊeHe$eebvee DeveskeÀ efnboer Jee®ekeÀ efceUeues l³eeletve DeveskeÀ efnboer Je=ÊeHe$ekeÀejebve er DeeHeu³ee
ceeieC³ee, v³ee³eer efJe®eej, ÒeyeesOeve F. meeþer Je=ÊeHe$e meg© kesÀueer. l³eecegUs efyeefìMe mejkeÀejJe= ÊeHe$es
³eeb®³eele vesnceer Jeeo efvecee&Ce nesle Demes. l³eeletve DeveskeÀ yebOeves Je=ÊeHe$eebJej ueeoC³eele Deeueer Je keÀener
JesUe lejer yebOeves keÀceer keÀjC³eele Deeueer.
De) Je=ÊeHe$e meboYee&le 1857 HetJeea®eer YetefcekeÀe ë
Jee@jve nsefmìbipe®³ee keÀeUele DeeOegefvekeÀ Je=ÊeHe$eeb®ee Go³e Peeuee. l³ee®³ee keÀeUele Yeejleer³e
Je=ÊeHe$eebJej yebOeves ueeoC³eele meg©Jeele Peeue er. pescme eqJnkeÀerves yeWieeue ie@Peìs Je=ÊeHe$eeletve Fbûepeer
jepeJeìerJej efìkeÀe kesÀu³eeves les Je=ÊeHe$e yebo kesÀues Je l³eeuee osMeeyeensj HeeþJetve efoues. Je=ÊeHe$eemeboYee&le
Jee@jve nsefmìbiepe®eer YetefcekeÀe uee@[& keÀe@ve&Jee@ueer, mej pee @ve MeesDej ³eebveer eqmJekeÀejueer. uee@[ Jesuemueerves
mejkeÀejJej nesC³ee®³ee efìkesÀ®ee yeboesyemle keÀjC³eemeeþer 1799 ceO³es 5 keÀueceeb®ee efve³eb$eCe keÀe³eoe
cebpetj keÀªve Je=ÊeHe$eebJej yebOeves Ieeleueer. Je=ÊeHe$eebJej ceeuekeÀ, mebHeeokeÀ ³ee b®eer veeJes íeHeeJeerle.munotes.in

Page 52

52³egjesHeer³eve yeelec³ee íeHet ve³es. efve³eceeb®es GuuebIeve kesÀu³eeme Je=ÊeHe$e yebo, íeHeKeevee peHle, ob[, F.
mJe©Heele efMe#ee peeefnj keÀsueer. ns®e OeesjCe Heg{s uee@[& efcebìesves ³eeves megª þsJeues.
uee@[&. nsefmìbip e ne GoejceleJeeoer efJe®eejmejCeer®ee Demeu³eeves l³eeves Je=ÊeHe$eebJejerue DeveskeÀ
yebOeves jÎ keÀªve mJeeleb$³e efoues. lejerHeCe 1821 ceO³es Je=ÊeHe$ee meboYee&le veJeerve keÀe³eoe Heeme keÀªve
keÀener Deìer ueeou³ee. keÀe³e&keÀejer ceb[U, v³ee³eeOee rMe, ‰fyeMeHe ³eeb®³ee ke=Àleer meboYee&le Dee#esHeen& efJeOeeves
-efìkeÀe keÀª ve³es. jepekeÀer³e J³eJenej, mebmLeeefvekeÀ mebyebOe mejkeÀej®es Oeeefce&keÀ OeesjCe ³ee meboYee&le
Dee#esHeen& efJeOeeve íeHet ve³es.
uee@[&. nsefmìbipeves Je=ÊeHe$eebvee efouesues mJeeleb$³e efoIe&keÀeU efìkeÀues veener. uee@[& De@[cme
³eeuee Je=ÊeHe$eebvee mJeeleb$³e ns OeesjCe ceev³e veJnles. ³ee meboYee&le DeY³eeme keÀjC³eemeeþer mej Lee@ceme
cevjes ³ee®eer vesceCetkeÀ kesÀueer. ³eeves meeoj kesÀuesu³ee DenJeeueele cnb ìues keÀer, uenesF&ue. Fbûepeer mllee veä nesF&ue DeeefCe efnboer ueeskeÀeb®³eele mJeeleb$³ee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesF&ue. ³ee
DenJeeuee®³ee DeeOeejs 1823 ceO³es keÀe³eoe cebpetj keÀªve DeveskeÀ yebOeves ueeoueer. keÀesC elesner meeefnl³e
ÒekeÀeMeveeHetJeea leHeemeCeer keÀªve IesCes. Dee#esHeen& cepeketÀj Demeu³eeme Je=ÊeHe$e yebo, HejJeeveieer efMeJee³e
ÒekeÀeMeves kesÀu³eeme ob[ Je kewÀo ®eer efMe#ee F. DeveskeÀ keÀueces ueeoueer.
®eeume& cesìkeÀeHeÀ ne nbieceer ieJnv e&j pevejue yeveuee. l³ee®³ee SkeÀ JeJe=ÊeHe$eebvee mJeeleb$³e efoues. 1923 ®ee keÀe³eoe jÎ kesÀuee. l³eecegUs Yeejleer³e Je=ÊeHe$eeb®³ee cegkeÌleer®ee
keÀeU neslee.
ye) efye´efìMe Meemevee®es 1857 veblej®es OeesjCe :
1) 1857®ee keÀe³eo e:
1) Je=lleHe$es cegêCeeue³eemeeþer mejkeÀejer HejJeevee IesCes yebOevekeÀejkeÀ kesÀueer.
2) HejJeevee osCes efkebÀJee jÎ keÀjCes mejkeÀej®³ee cepeeaJej Deyeuebyetve Demes.
3) keÀesCelesner íeHeerue meeefnl³ee®es DeefYemejCe LeebyeefJeC³ee®ee DeefOekeÀej mejkeÀejuee Demes.
2)1867 ®ee jefpemì^sMeve De@keÌì :
1) 1835 ®ee keÀe³eoe jÎ keÀªve jefpemì^sMeve De@keÌì keÀjC³eele Deeuee.
2) Òel³eskeÀ íeHeerue meeefnl³eeJej ÒekeÀeMeve, cegêkeÀ, ÒekeÀeMevee®es veeJe íeHeCes.
3) HegmlekeÀ ÒeefmeOo Peeu³eeHeemetve SkeÀ ceefnv³ee®³ee Deele SkeÀ Òele mejkeÀejkeÀ[s HeeþJeeJeer.
4) ÒekeÀeMekeÀ Je cegêkeÀebveer ®eebieu³ee JeeieCetkeÀer®eer nceer osCeejer ÒekeÀìves ce@efpemì^sì Heg{s efoueer Heeefnpes.
3) uee@[& efueìve®ee Jnvee&ke̳etuej Òesme De@keÌì -1878 ®ee ie@ef ieie De@keÌì.
1) cegêkeÀ Je ÒekeÀeMekeÀ ³eebveer ueeskeÀeble Üsveener ³ee®eer nceer keÀjej efuentve osCes efkebÀJee jkeÌkeÀce ef[Hee@efPeì þsJeCes.
2) ³ee meboYee&le meJe& DeefOekeÀej ce @efpemì^sìuee efoues.
3) efve³eceeb®es GuuebIeve kesÀu³eeme ef[Hee@efPeì, cegêCe meeefnl³e peHle keÀjeJes.munotes.in

Page 53

534) 1908 ®ee v³etpeHesHeme& De@keÌì.
1) Dee#esHeen&, efnbmee®eejeme GÊespeve cepeketÀj íeHeCeeN³ee Je=ÊeHe$ee®es meJe& ceeueceÊee peHle keÀjC³ee® ee
DeefOekeÀej ef[eqmì^keÌì ce@efpemì^sìuee Deens.
2) iejpesvegmeej Je=ÊeHe$eeyeÎue mHeäerkeÀjCe ceeieC³ee®ee DeefOekeÀej ef[eqmì^keÌì ce@efpemì^sìuee Deens.
3) DeeCeeryeeCeer Òemebieer mHeäerkeÀjCe ve ceeielee SKeeÐee Je=ÊeHe$ee®eer ceeueceÊee peHle ke ÀjC³ee®ee
DeefOekeÀej ef[eqmì^keÌì ce@peseqmì^ìuee osCes.
4) DeeosMe efou³eeHeemetve 15 efoJemeele ne³ekeÀesìe&keÀ[s l³eeefJe©× oeo ceeieC³ee®eer meJeuele
Jele&ceeveHe$eebvee efoueer.
5) Fbef[³eve Òesme De@keÌì 1910.
1) veefJeve cegêCeeue³eekeÀ[tve Je Je= ÊeHe$eekeÀ[gve 500 les 2000 ª. peeefceve þsJe cnCetve ceeieC³ee®ee
DeefOekeÀej ce@efpemì^sìuee efouee.
2) pegv³ee cegêCeeue³eekeÀ[tve Je Je=ÊeHe$eebkeÀ[tve 500 les 5000 ©. peeefceve þsJe cnCetve ceeieC³ee®ee
DeefOekeÀej mLeeefvekeÀ mejkeÀejuee osC³eele De eues.
3) mebMe³e Demeuesues meJe& meeefnl³e ÒeebeflekeÀ mejkeÀejkeÀ[s HeeþJetve osC³ee®ee DeefOekeÀej pekeÀele Je
ìHeeue Keel³eeleerue DeefOekeÀeN³eebvee osC³eele Deeues.
4) Òel³eskeÀ Jele&ceeveHe$ee®³ee cegêkeÀeves oesve Òeefle mejkeÀejkeÀ[s HeeþJeeJ³eele .
6) Fbef[³eve Òesme De@keÌì -1931.
1) cegêkeÀ Je Je=ÊeHe$eeb®es ÒekeÀeMekeÀ ³eebveer mejkeÀejkeÀ[s Deveecele jkeÌkeÀce þsJeeJeer
2) ce@efpemì^sì þjJeleerue l³eeÒeceeCes keÀceerle keÀceer 7000 les 10,000 ©. Deveecele þsJeCes.
3) peHleer efJe©×ele ne³eke Àesìe&keÀ[s oeo ceeefieleueer peeJeer.
7) HeÀe@efjve efjuesMevme De@keÌì -1932.
1) efye´efìMe mejkeÀej Je Hej jep³eeleerue mebyebOeele efyeIee[ DeeCeCeejs efueKeeCe ÒeefmeOo keÀª ve³es.
2) Hejjep³ee®ee ÒeMeemeveeleerue ÒecegKe J³ekeÌleer®eer yesDeye´t ke ÀjCeejs efueKeeCe Òeefme× keÀª ve³es.
3) Hejjep³ee®³ee Debleie&le yeeyeerle nmle#esHe nesF&ue Demes uesKeve ÒeefmeOo keÀª ve³es.
8) Fbef[³eve mì^sì^me ÒeesìskeÌMeve De@keÌì -1934.
efye´efìMe mejkeÀej -efnboer mebmLeeefvekeÀeb®³ee meyebOeeJej efìkeÀe keÀ ªv e ³ e s .
4.7 mJeeleb$³e ÒeeHleer veblej®eer Je=ÊeHe$es
efye´efìMeeb®³ee efJejesOeele Je=ÊeHe$eebveer Yeejleer³e meceepeeceO³es mJeeleb$³e ®eUJeUer®ee Òemeej
keÀªve ueeskeÀ menYeeie Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. 1946 ceO³es nbieeceer mejkeÀej mLeeHev e
Peeu³eeveblej DeveskeÀ yebOeves keÀceer Peeueer. Hejbleg ³ee®e keÀeUele Yeejle -HeeefkeÀmleeve efJeYeepevee®eer
mebkeÀuHevee efvecee&Ce Peeu³eeves HeefjefmLeleerle efve³eb$eCe þsJeC³ee®³ee GÎsMeeves ÒeebeflekeÀ mejkeÀejuee keÀener
DeO³eeosMe keÀe{Ces DeeJ eM³ekeÀ nesles. Yeejleeleerue Je=ÊeHe$eeb®³ee keÀe³eÐee®es Hejer#eCe keÀjC³eemeeþer cee®e&
1947 ceO³es Yeejle mejkeÀejves Òesme uee@pe FvkeÀe@³ejer keÀefceìer mLeeHeve kesÀueer. ³ee keÀefceìves Òesme De@v[
jefpemì^sMeve Dee@HeÀ yegkeÀ De@keÌì ³ee keÀe³eÐee le og©mleer kesÀu³ee. lemes®e Fbef[³eve mìsì ÒeesìskeÌMeve De@keÌì,
Je Fbef[³eve Òesme Fcepe&vmeer Hee@Jej De@keÌì ns keÀe³eos jÎ keÀjeJes. l³eeleerue ³eesi³e lejlegoer meJe&meeOeejCemunotes.in

Page 54

54keÀe³eÐeele keÀjeJ³eele. 1951®³ee Òesme De@keÌìvegmeej Je=ÊeHe$eebJejeru ekeÀener veweflekeÀ yebOeves keÀe³eÐeeves
Ieeleueer. 1952 ceO³es Òesme keÀefceMeve®eer efve³egkeÌleer keÀjC³eele Deeueer. 1966 ceO³es Òesme keÀeweqvmeue
De@keÌì vegmeej jeä^er³e J³eJemee³e Je=Êemeefceleer®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. Je=Êe J³eJemee³e e®³ee keÀecee®ee
opee& megOeejCes DeeefCe ³ee #es$eeleerue le¬eÀejer®eer oKeue IesTve efle®es efvejekeÀjCe keÀjCes ner keÀeces ³ee
meefceleerkeÀ[s meesHeefJeC³eele Deeueer Deens .
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1)Je=ÊeHe$e emeboYee&le efye´efìMe mejkeÀej®ee ¢ef<ìkeÀesve mHeä keÀje.
4.8 meejebMe
DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue Je=ÊeHe$eeb®eer meg©Jeele efye´efìMeeb®³ee keÀeUele Peeueer. Je=ÊeHe$eeb®eer
ÒeejbYeer®eer YetefcekeÀe ce³ee&efole mJe©Hee®eer Demetve efye´efìMe mejkeÀej Je DeefOekeÀejer ³eeb vee ceeie&oMe&ve
osC³ee®³ee mJeªHeele nesleer. Je=ÊeHe$ee®es mJeªHe pemepemes Gûe Je Dee¬eÀcekeÀ nesle iesues leme lemes
efye´efìMeebveer Dev³ee³ekeÀejkeÀ keÀe³eos ueeoC³ee®es Òe³elve megª kesÀues. Je=ÊeHe$es ner Jele&ceevekeÀeUeleerue
meceepee®es Òeefleef yebye Demeles. l³eevegmeej l³eeuee keÀeUeleerue jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Oeeefce&keÀ
HeefjefmLeleer®es ef®eefkeÀlme HeOoleerves ueeskeÀeb®³ee meceesj cebe[C³ee®es keÀe³e& keÀªve ueeskeÀ peeie=leer®es YejerJe
keÀe³e& kesÀues.
4.9 ÒeMve
(1) Yeejleer³e Je=ÊeHe$eeb®³ee efJekeÀemee ®eeDee{eJee I³ee.
(2) Yeejleer³e Je=ÊeHe$eeb®³ee keÀe³ee¥®es cetu³eceeHeve keÀje.
(3) Yeejleer³e Je=ÊeHe$eeb meoYee&le efye´efìMe mejkeÀej®eer YetefcekeÀe meebiee.
4.10 meboYe& met®eer
(1) Dee®ee³e& Oevebpe³e, Yee jlee®ee Fefleneme (1761 -1971), Þeer meeF&veeLe ÒekeÀeMeve, veeieHetj,
2009.
(2) keÀesueejkeÀj, Me.iees.,Yeejlee®ee Fefleneme (1707 -1950), Þeer cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj,
1995.
(3) ûeesJej yeer.Sue.Je yesunskeÀj Sve.kesÀ., DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, Sme.®ebo DeeefCe kebÀHeveer efue.,
veJeer efouueer, 2003.munotes.in

Page 55

55(4) Hebef[le megOeekeÀj efJe., DeJee&®eerve Yeejlee®ee Fefleneme (1800 -1964), Òee®eer ÒekeÀeMeve, cegbyeF& -
1994.
(5) efYe[s iepeeveve, DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, Deefve©× HeeqyueefMe bie neTme, HegCes,2000.
(6) peeOeJe Jemeble, DeeOegefvekeÀ cenejeä^eleerue HeefjJele&vee®ee Fefleneme, efJeÐee ÒekeÀeMeve, veeieHetj,
1998.
(7) JekeÌkeÀeCeer efve.Dee. DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, Þeer. cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj,1994.
(8) JewÐe megceve Je keÀesþskeÀj Meeblee, DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857 -1920), Þeer.
meeF&veeLe ÒekeÀeMeve, veeieHetj,2015.
(9) Mene peer.yeer.Yeecejs Deej.Heer.DeeefCe HeJeej Sce.[er., DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1757 les
1950) ÒeMeeble Heeqyuek esÀMevme, peUieeJe,2014.

munotes.in

Page 56

565
oUCeJeUCe Je JeenletkeÀ #es$eeleerue Òeieleer
ÒekeÀjCee®eer j®evee :
5.0 GefÎäs
5.1 ÒemleeJevee
5.2 oUCeJeUCe #es$eeeleerue efJeefJeOe ÒekeÀej
5.3 oUCeJeUCe meeOeves Je l³eeb®eer Òeieleer
5.3.1 Yeejleeleerue jmles Je Jeenl etkeÀ
5.3.2 Yeejleeleerue jsuJes JeenlegkeÀer®ee efJekeÀeme
5.3.3 Yeejleer³e peueceeie& Je peueJeenletkeÀ
5.3.4 Yeejleer³e nJeeF& JeenletkeÀ
5.4 meejebMe
5.5 ÒeMve
5.6 meboYe& met®eer
5.0 GefÎ<ìîes ë
DeeOegefvekeÀ keÀeueKeb[eceO³es efye´efìMe kebÀHeveer Je mejkeÀejves oUCeJeUCe J³eJemLesle DeveskeÀ
megOeejCee kesÀu³ee. l³eeceO³es keÀener Yeejleer³e vesl³eeb®ee, kebÀHev³eeb®ee menYeeie neslee. ³ee®ee DeY³eeme
DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeeceO³es keÀjCeej Deenesle.
1) Yeejleeleerue HeejbHeeefjkeÀ Jeenle tkeÀer®³ee meeOevee®eer ceeefnleer IesCes.
2) oUCeJeUCe #es$eeleerue efJeefJeOe ÒekeÀej®es %eeve ÒeeHle keÀjCes.
3) jmles JeenletkeÀer meboYee&le Peeuesu³ee megOeejCeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
4) Yeejleer³e jsuJes efJe5) Yeejleeleerue peueJeenletkeÀe®es %eeve efceUefJeCes.
6) nJeeF& JeenletkeÀ meboYee&le ceeefnleer ÒeeHle keÀjCes.
5.1 ÒemleeJevee
keÀesCel³eener osMee®³ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀemee®eer SkeÀ cegueYetle iejpe
cnCepes Jeenlet keÀ Je oUCeJeUCee®ee efJekeÀeme keÀjCes cenllJee®es Deens. ceeveJeer meceepej®eves®³ee
efmLel³eblejele JeenletkeÀer®³ee efJeefJeOe meeOeveeb®ee HeÀej ceesþe Jeeìe Deens. DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee keWÀêefyebotmunotes.in

Page 57

57ne J³eeHeejer ceeiee&®ee efJekeÀeme nes³e. pee r.[er. oHlejer ³eeb®³ee celes DeVe, Jem$e, efveJeeje Je JeenletkeÀ
oUCeJeUCe Fl³eeoer DeeOeejYetle ceeveJeer DeeJeM³ekeÀlee Deens. ³ee oUCeJeUCe Je JeenletkeÀ meeOeveeb®³ee
DeeOeejs®e osMee®eer DeeefLe&keÀ Òeieleer Ie[tve ³esles. ³ee #es$eeleerue Òeieleer® ee Je JeneletkeÀer®³ee meeOeveeb®ee MeesOe
IesCes ¬eÀceÒeeHle nesles.
5.2 oUCeJeUCe #es$eeleerue efJeefJeOe ÒekeÀej Je Òeieleer
1) mLeue JeenletkeÀ ëDe) jmles JeenletkeÀ ye) jsuJes JeenletkeÀ
2) peueJeenletkeÀ ë De) Debleie&le peueJeenletkeÀ ye) meeieje r peue JeenletkeÀ
3) nJeeF& JeenletkeÀ ë De) osMeebleie&le JeenletkeÀ ye)Deeblejjeä^er³e JeenletkeÀ
5.3. oUCeJeUCe meeOeveeleerue Òeieleer
5.3.1.Yeejleeleerue jmles JeenletkeÀ :
efye´efìMe HetJe& keÀeUele oUCeJeUCe J³eJemLee DeefJekeÀefmele Je HeejbHee efjkeÀ mJeªHeele nesleer.
yengleebMe jmles ns keÀ®®³ee mJe©Heele Demetve HeeJemeeȳeele les JeneletkeÀermeeþer De³eesi³e nesles.
ceeueJeenletkeÀermeeþer ÒeecegK³eeves yewue, Gbì, iee{Je, ceeCetme, yewueiee[er, Iees[eiee[er ³ee®ee ÒeecegK³eeves
GHe³eesie ke sÀuee peele neslee. J³eeHeej keÀjC³ee®³ee nsletves F&mì -Fbef[³ee kebÀHeveerves Yeejleeleerue ÒecegKe
MenjeceO³es DeeHeu³ee JeKeejer mLeeHeve kesÀu³ee. mLeeefvekeÀ meÊeeefOeMeebkeÀ[tve DeveskeÀ meJeueleer ÒeeHle
keÀªve J³eeHeej Jee{er®es OeesjCe eqmJekeÀeju es. keÀceer efkebÀceleerle ceeue Kejsoer keÀªve peueo JeneletkeÀerves
cee³eosMeer HeeþefJeCes Je peemle veHeÀe ÒeeHle keÀjCes, ³ee GÎdsM³eeves®e JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe meeOeveele
megOeejCee keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. l³eecegUs Yeejleele efye´efìMeebv eer DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee megOeejCee Ie[Jetve
DeeCeu³ee. megKekeÀj ÒeJeemeemeeþer JesieJesieȳee ³eespevee efvecee&Ce kesÀu³ee. l³eeletve ìebiee, Iees[e ì^ece,
efJepesJej ®eeueCeeje ì^ece, ogcepeueer ì^ece iee[îee, yeme iee[îee Je ÒeJeemeer Je ceeueJeenletk eÀer®³ee iee[îee
megª Peeu³ee.
YeejleeceO³es meÊee efmLej Peeu³eeveblej, Menjs, J³eeHeejer keWÀêebvee, ûeeceerCe Yeeieebvee pees[Ceejs
jmles efvecee&Ce keÀjC³eeme Òeeslmeenve efoues. 1828 veblej uee@[& efJeu³ece yeWefìkeÀ®³ee keÀeUele mewv³ee®³ee
neue®e eueermeeþer jmles le³eej keÀjC³eeme ÒeejbYe Peeuee. l³eebveer je<ì^er³e ncejmles, efcePee&Hetj les veeieHetj,
cegbyeF& les Deeûee jmlee megª kesÀuee. ³ee keÀeUele jml³eeb®eer efveefce&leer Je J³eJemLes®³ee keÀecee®eer peyeeyeoejer
efceueìjer yees[e&keÀ[s n esleer. uee@[& [uenewmeerves 1855 ceO³es efceueìjer yees[& jÎ keÀªve mJeleb$e
meeJe&peefvekeÀ yeebOekeÀece efJeYeeie mLeeHeve kesÀuee. 1852 ceO³es F&mì -Fbef[³ee kebÀHeveerkeÀ[tve Yeejlee®eer
mlelee efye´efìMe mejkeÀejkeÀ[s iesueer. jmles efJekeÀemeeuee Dee fOekeÀ ®eeuevee efoueer leer 1919 ®³ee ceeBìsi³et
®escmemeHeÀ[& DenJeeueeves. ³ee keÀe³eÐeeves jmles ner keWÀêe SsJepeer Òeebleer³e mejkeÀej®eer peJeeyeoejer yeveueer.
osMeeleerue cenlJee®³ee Menjebvee pees[C³ee®eer peyeeyeoejer keWÀê mejkeÀej®eer Deens le j Òeebleer³e mejkeÀejves
jep³eeleerue jmles le³eej keÀjCes, og©mleer, osKeYeeueer®eer peyeeyeoejer eqmJekeÀejeJeer ns mHeä keÀjC³eele
Deeues.
meve 1927 ceO³es ye@efjmì ceg.je. pe³ekeÀj ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer mejkeÀejves jmles efJekeÀeme
meefceleer m LeeHeve kesÀueer. ncejmles yeebOeC³ee®eer Je og©mleer®eer peyeeyeoejer keWÀêMeemeveeves I³eeJeer. ne Ke®e&
Jemetue keÀjC³eemeeþer Hesì^esue Je ceesìej JeenveeJej keÀj yemeJeeJee. jep³eeleerue ueneve jmles Jemunotes.in

Page 58

58Kes[sieeJeeleerue jmles ³ee®eer peyeeyeoejer Òee beflekeÀ Je mLeeefvekeÀ Meemeveeves I³eeJeer. lemes®e efJekeÀemeemeeþer
mJeleb$e jmles efveOeer ceb[U mLeeHeve keÀjeJes. ³ee efveefOeletve Òeebleer³e mejkeÀejuee jmles efJekeÀemeemeeþer
DeeefLe&keÀ ceole keÀjeJeer. F. efMeHeÀejmeer ³ee meefceleerves kesÀu³ ee. ye@. pe³ekeÀj meefceleer®³ee met®evesvegmeej
1929 ceO³es jmles efJekeÀeme efveOeer mLeeHeve kesÀues. ³eeletve efJeefJeOe Òeebleeuee Devegoeve osTve osMeYej jmles
le³eej keÀjC³ee®es keÀece neleer Iesleues. meefceleer®³ee met®evesvegmeej 1934 ceO³es leebef$ekeÀles®³ee meboYee&le
meuuee osC³eemeeþer Fbef[³eve jes[ keÀeBûesme ner efvecemejkeÀejer mebmLee mLeeHeve kesÀueer. JeenletkeÀer
meboYee&leerue ÒeMve mees[efJeC³ee®es keÀece megª kesÀues.
1928 ceO³es je@³eue keÀefceMeveves jml³ee®³ee efJekeÀemeeJej Yej osC³eeyeeyele met®evee kesÀu³ee.
l³eevegmeej jml³ee®ee efJekeÀeme keWÀê mejekeÀejves keÀjeJee. jmles efJekeÀeme efveOeer mLeeHeve keÀªve Òeefle ie@ueve
Hesì^esueJej 4 DeeC³eebJeªve 6 DeeC³eeHe³e¥le DeyekeÀejer keÀj Jee{efJeC³eele ³eeJee. DeefleefjkeÌle MegukeÀecegUs
ÒeeHle Peeuesueer jeMeer jmles efJekeÀemeemeeþer Devegoeve cnCetve efoueer peeJeer DeMeer efMeHeÀejme kesÀueer.
jsuJes Je jmles JeenlegkeÀerle mecevJe³e ÒemLeeefHele JneJee ³ee keÀefjlee GHee³e ³eespevee
meg®eefJeC³eemeeþer 1932 ceO³es me jkeÀejves Þeer. kesÀ.peer. ceeFkeÀue (jmles FbefpeefveDej) Je Þeer. Sue.S®e.
efkeÀke&Àveme (jsuJes DeefOekeÀejer) ³eeb®eer meefceleer mLeeHeve kesÀueer. ³ee meefceleerves Heg{erue ÒeceeCes efMeHeÀejmeer
meg®eefJeu³ee. 1) JeenletkeÀ efve³eb$ekeÀ DeefOekeÀeN ³eeves ceesìej JeenletkeÀerJej keÀ[keÀ efve³eb$eCe keÀjeJes. 2)
ceesìej JeenlegkeÀerJejerue keÀejYeej Jee{efJeC³eele ³eeJee 3) ceesìej JeenletkeÀer®es Yee[s efveef½ele keÀjC³eele
³eeJes 4) ceesìej JeenletkeÀerJej ÒeefleyebOeekeÀefjlee keÀ[keÀ keÀe³eos keÀj C³eele ³eeJes. 5) jsuJes Je jmles
JeenlegkeÀerle mecevJe³e Je menkeÀe³e& jeKeC³eemeeþer keWÀêer³e meuueeieej meefceleer mLeeHevee keÀjC³eele ³eeJeer.
mejkeÀejves efMeHeÀejmeer eqmJekeÀeªve jsuJes Je jmles JeenletkeÀerle mecevJe³eemeeþer 1935 ceO³es
HeefjJenve meuueeieej meefceleer®eer mLeeHevee keÀªve ceesìej JeenletkeÀ efJeOes³ekeÀ mebmeosmeceesj ceeb[ues. jsuJes
Je jmles JeenlegkeÀerle nesCeeN³ee efvejblej mHeOee¥Jej GHee³e³eespevee keÀjC³eekeÀefjlee Deej.Sue. JewpeJet[
³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer 1936 ceO³es meefceleer mLeeHevee kesÀueer. ³ee meefceleer®ee cegK³e GefÎä jmles
JeenletkeÀer®³ee mHeOexHeemetve jsuJesuee mebj#eCe osC³eeJej GHee³e³eespevee osCes.
1939 ceO³es ceesìej JeenletkeÀ keÀe³eoe keÀjC³eele Deeuee. ³ee keÀe³eÐeeceO³es ceesìej Jeenve He jJeevee,
Jeenveeb®eer veeWoCeer, Yee[s efveef½eleer, Jeenvee®es DeefveJee³e& efJecee, ceesìej JeenletkeÀer®ee efve³ece, jep³e ceesìej
HeefjJenve efJeYeeiee®eer mLeeHevee keÀjCes Fl³eeoer lejlegoer®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee.
veeieHetj ³eespevee ë jeä ^er³e mlejeJej jml³eebmebyebOeer efJe®eej keÀjC³eemeeþer 1943 ceO³es veeieHetj ³esLes
Yeejleeleerue meJe& jep³eeleerue ÒecegKe DeefYe³ebles, mebj#eCe Keel³eeleerue DeefYe³ebles, Yeejle mejkeÀej®³ee
oUCeJeUCe Keel³eeleerue DeefOekeÀejer ³eeb®es SkeÀ$e DeefO eJesMe keWÀê mejkeÀejves Dee³eespeerle kesÀues nesles. ³ee
DeefOeJesMeveele 20 JecnCeleele. ³ee ³eespevesle jml³ee®es oesve efJeYeeie keÀjC³eele Deeues. De) ÒecegK ej m l e s -jeä^er³e ceneceeie&,
jep³eceeie&, ÒecegKe efpeunejmles ye) ûeeceerCe jmles -Flej efpeune jmles, ûeeceerCe jmles. ³ee ³eespeves®ee
cegK³e nslet cnCepes cegK³e jml³eeMeer Kes[er pees[Ces. metefHekeÀ Yeeieeleerue Kes[s 8 efkeÀ.ceer. Je ceeieeme
Yeeieeleerue Kes[s 32 efkeÀ.ceer. cegK³e jml³eeHeemetve ogj DemeeJesle. ³ee ³eespeveslebie&le 20 Je31 npeej cewue ueebye jmles le³eej kesÀues. l³eemeeþer 373 keÀesìer ªHe³es Ke®e& keÀjC³eele Deeues.munotes.in

Page 59

59jep³eebveer JeenletkeÀ J³eJemLee meebYeeUCe s, Keepeieer JeenletkeÀerJej efve³eb$eCe þsJeCes ³ee nsletves
mejkeÀejves jes[ ì^evmeHeesì& keÀejHeexjsMeve De@keÌì 1948 ceO³es cebpegj kesÀuee. ³ee keÀe³eÐeele og©mleer
keÀªve 1950 ceO³es veJeerve jes[ ì^evmeHeesì& keÀejHeesjsMeve De@keÌì cebpetj kesÀuee. keÀe³eÐeevegmeej
JeenlegefkeÀkeÀefjlee ceneceb[U keWÀê Je jep³e mejkeÀej efMeJee³e meeceev³e peveleener Yeeieeroej nesT MekeÀles.
ceneceb[UeceO³es jep³e mejkeÀejves 2/3 lej keWÀê mejkeÀejves 1/3 DebMeoeve lejlego keÀjC³eele Deeueer.
Yeejleele ÒeJeemeer jm les JeenletkeÀer®es jeä^er³ekeÀjCe keÀjC³ee®ee keÀe³eosMeerj DeefOekeÀej keWÀê Je jep³e
mejkeÀejuee Peeuee. 1950 ceO³es ceesìej JeenveeJejerue keÀjeyeeyele ®eewkeÀMeer keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves
Sce.Sce. oueeue ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer meefceleer mLeeHeve Pe eueer.
veefJeve jmles ³eespevee 20 JeDeefOeJesMeve YejefJeC³eele Deeues. 6 ue#e 57 npeej cewue ueebye jmles efvecee&Ce keÀjC³ee®es GefÎä
þjefJeC³eele Deeues. l³eeHewkeÀer 40 ìkeÌkesÀ HekeÌk esÀ jmles DemeeJesle. keÀesCelesner Kes[s cegK³e jml³eeHeemetve 4
efkeÀ.ceer Hes#ee peemle DeblejeJej Demet ve³es. 1955 ceO³es Þeer ceervet ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer jmles JeenletkeÀ
Hetveie&þve meefceleer Je 1959 ceO³es v³ee.kesÀ.meer. efve³eesieer ³eeb® ³ee DeO³e#elesKeeueer JeenletkeÀ efveleer Je
mecevJe³e meefceleer mLeeefHele keÀjC³eele Deeueer. 1935 ®³ee keÀe³eÐeele og©mleer keÀªve 1956 ceO³es
ceesìej Jeenve keÀe³eoe mecevJe³e meefceleer mLeeefHele keÀjC³eele Deeueer. ceesìej JeenveeJejerue keÀjeyeeye le
®eewkeÀMeer meefceleer 1966 -67 ceO³es mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer.
1981 -2001 ³ee 20 JekeÀjC³ee®³ee GÎsMeeves Yeejleer³e jes[ keÀeBûesme®es ef$eJeWêce ³esLes DeefOeJesMeve YejefJeC ³eele Deeues. jmles Je
jsuJes®eer ceeueJeenletkeÀ®eer Yeeieeroejer 56ë44 Je ÒeJeemeer JeenletkeÀer®eer Yeeieeroejer 73ë27 DemeeJeer Demee
efveCe&³e IesC³eele Deeuee. peevesJeejer 1984 ceO³es veJeerve DeO³eeJele ceesìj Jeenve keÀe³eoe mejue Je
v³ee³eesef®el e keÀjC³eemeeþer SkeÀ meefceleer mLeeHeve kesÀueer. 1939 Je 1956 ®³ee keÀe³eÐee®es
HegvejeJeueeskeÀve keÀªve veJeerve efJeOes³ekeÀ le³eej kesÀues. les keWÀê mejkeÀejves veJeerve ceesìej Jeenve keÀe³eoe
1988 ceO³es mebcele kesÀueer. Yeejleele 2003 He³e¥le 3 3 ue#e efkeÀ.ceer. ueebyeer®es jmles le³eej Peeuesues
Demetve 58,112 efkeÀceer. ueebyeer®es jeä^er³e ceneiee&®ee meceeJesMe Deens. ³ee jml³eeJeªve 20 ìkeÌkesÀ
ceeueJeenletkeÀ, 80 ìkeÌkesÀ ÒeJeemeer JeenletkeÀ nesle Deens. veJeerve ®eewHeojer Je meneHeojer jml³ee®es efvecee&Ce
keÀe³e& yeebOee, JeeHeje DeeefCe nmleebleefjle keÀje ³ee lelJeeJej 54 npeej keÀesìer Ke®e& keÀªve 2007
DeKesj 13 npeej efkeÀceer. jeä^er³e ceneceeie& le³eej keÀjC³ee®eer ³eespevee Deens. 33,000 efkeÀ.ceer
je<ì^er³e ceneceeiee&®eer og©m leer keÀjC³ee®eer ³eespeveener meg© Deens.
5.3.2 Yeejleeleerue jsuJes JeenlegkeÀer®ee efJekeÀeme ë
Fbiueb[ceO³es peieeleerue Heefnueer ÒeJeemeer jsuJes 27 meHìWyej 1825 jespeer meg© Peeueer.
1832 ceO³es jsuJes meg© keÀjC³ee®eer Heefnueer ³eespevee Yeejl eele ceêeme ³esLes yeveefJeC³eele Deeueer.
l³eevegmeej keÀeJesjerHeÆce les kegÀªj He³e¥le®ee 150 cewue ueebyeer®ee ceeie& le³eej keÀjC³ee®eer ³eespevee nesleer.
Fbpeve SsJepeer HeMegÜejs jsuJes meg© keÀjC³ee®ee ÒemleeJe neslee. Yeejleele jsuJes®es ÒeLece m eHeÀueleeHetJe&keÀ
Òe³elve keÀjCeejs mej je@uesì ce@keÀ[esveu[ mìerHeÀmeve ³eebveer F.me.1841 ceO³es keÀuekeÀÊee les GÊlejer
Heef½eceer efmeceebHe³e¥le jsuJes yeveefJeC³ee®ee ÒemleeJe ceeb[uee. 1844 ceO³es ueb[ve ³esLes F&mì Fbef[³ee jsuJes
kebÀHeveer®eer mLeeHevee keÀªve jsuJes®³ee keÀeceeuee megjJeele kesÀueer. ojc³eeve cegbyeF& Meemevee®es cegK³e
DeefYe³eblee pee@pe& keÌueeke&À ³eebveer cegbyeF& les keÀu³eeCe, LeeueIeeì, YeesjIeeì ³ee ceeiee&®eer ³eespevee cees[ueer.
³eekeÀeceemeeþer 15 peguew 1844 ceO³ es ueb[ve ³esLes ûesì Fbef[³eve Hesvmeguee jsuJes kebÀHeveer®eer mLeeHevee
Peeueer. yeesjeryeboj les keÀu³eeCe ³ee jsuJes ceeiee&®³ee keÀeceeuee 31 Dee@keÌìesyej 1850 jespeer ÒeejbYe keÀªvemunotes.in

Page 60

60MeefveJeej efoveebkeÀ 16 SefÒeue 1853 jespeer yeesjeryeboj (cegbye F&) les þeCes 34 efkeÀ.ceer. (21 cewueer) ne
jsuJes ceeie& Yeejleele meJe&ÒeLece JeenlegkeÀermeeþer megª Peeueer. leerve Fbefpeves Je 14 [yyes yeesjeryebojntve 55
efceefveìele þeC³eeuee Heesn®eueer.1 ces 1854 jespeer keÀu³eeCeuee Jee{efJeC³eele Deeuee. 184 4-1860
³ee keÀeUele 12 jsuJes kebÀHev³ee mLeeHeve nesTve efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeuee. ³ee jsuJes®es Heefnues keÀe³ee&ue³e
þeketÀjÜejceOeerue veevee MebkeÀjMesþ ³eeb®³ee Jee[îeele nesles. veeveebvee jsuJes®³ee ÒeLece Jeiee&®ee ÒeJeeme
keÀjC³eemeeþer veevee MebkeÀjMesþ ³eebvee meesv³ee®ee Heeme osC³eele Deeuee neslee.
15 Dee@iemì1854 jespeer F&mì Fbef[³ee jsuJes kebÀHeveerves neJe[e les ngyeUer He³e¥le®³ee keÀeceeuee
ÒeejbYe kesÀuee. veblej 4 HesÀye´gJeejer 1855 jespeer jeCeeriebpe He³e¥le Jee{efJeC³eele Deeuee. ³ee®e keÀeUele
keÀuekeÀÊee, ceêeme, ye[esoe F. efþkeÀeCeer jsuJes JeenletkeÀ meg© Peeueer. Yeejleele jsuJes ceeiee&®ee efJekeÀeme
JneJee ³ee nsletves Yeeb[Jeueoeje yeeyeele pegveer nceer ³ee HeOoleer®ee mJeerkeÀej kesÀuee. ³ee HeOoleervegmeej jsuJe s
JeenletkeÀerletve nesCeeje HeÀe³eoe l³eeb®³ee osMeele vesC³eeme HejJeeveieer osC³eele Deeueer. lemes®e jsuJes ceeie&
ìekeÀleevee MeemeveekeÀ[tve DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee meJeueleer efou³ee. uee@[& [uenewmeerves jsuJescegUs Yeejleeuee Je
Fbiueb[uee keÀmee mee ceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe nesF&ue ns HeìJetve efou³eeves jsuJes®ee efJekeÀeme peueieo
ieleerves Peeuee. uee@[& [uenewmeerves jsuJes JeenletkeÀer®³ee Jee{eryejesyej®e jsuJes®³ee efJekeÀemee®eer efoMeener
þjJetve efoueer. 1869 He³e¥le Yeejleele ©boer jsuJes ceeiee&®es 6,437 efkeÀceer. yeebOekeÀece HetCe& Peeues nesles.
mej pee@ve uee@jsvme Je uee@[& ces³ees ³eebveer ceO³ece ©boer (efceìjiespe) jsuJesceeie& efvecee&Ce
keÀjC³ee®eer efMeHeÀej kesÀueer. 1869 veblej mejkeÀejves mJeleë ueesnceeie& yeebOeC ³ee®es OeesjCe eqmJekeÀejues.
Ke®e& keÀceer keÀjC³ee®³ee nsletves ceerìjiespe jsuJes yeebOeC³ee®es OeesjCe þjefJeues. veblej®³ee keÀeUele mJele뮳ee
Yeeb[Jeueeves jsuJes ceeie& le³eej keÀjCes DeMeke̳e Peeues. 1880 ceO³es veJeer nceer HeOoleer eqmJekeÀej keÀªve
1881 ceO³es jsuJes ceeiee&®³ee keÀeceemeeþer Keepeieer kebÀHev³eebyejesyej menceleer efoueer. pegv³e nceer
HeOoleerceO³es 15 ìkeÌkesÀ lej veJeer nceer HeOoleer ceO³es Yeeb[Jeueoejeuee 3 ìkeÌkesÀ J³eepeeHeesìer jkeÌkeÀce
osC³ee®es ceev³e kesÀues. veJe er nceer HeOoleerves jsuJes ceeiee&®eer ceeuekeÀer mejkeÀejkeÀ[s jenCeej nesleer.
1901 ceO³es jsuJes ÒeMeemevee®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer Lee@ceme je@yeì&meve®³ee
DeO³e#elesKeeueer SkeÀ meefceleer mLeeHeve kesÀueer. ³ee meefceleerves ueesnceeie& yeebOe C³eemeeþer mJeleb$e jsuJes efveOeer
efvecee&Ce keÀjeJee. ³ee HewMeeletve pegv³ee jsuJes ceeiee&®eer og©mleer keÀjeJeer Je veefJeve jsuJes ceeiee&®eer yeebOeCeer
keÀjeJeer. jsuJes ceeie& ®eeueefJeC³eemeeþer Keepeieer kebÀHev³eebvee HejJeeveieer ÐeeJeer leme s®e nceer HeOole meg©
þsJeueer. jsuJesceO³es ceesþ³ee ÒeceeCeele HeÀe³eoe nesT ueeieu³eeves mejkeÀejves jsuJes mJeleb$e Keel³ee®eer
mLeeHevee 1905 ceO³es kesÀueer. 1907 ceO³es jsuJes ÒeMeemevee®eer DeeefLe&keÀ yeepet leHeemeC³eemeeþer ce@keÀ
meefceleer®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ³ee meefceleer®³ee efMeHeÀejmeer -(1) osMeeuee 1 ueeKe cewue
ueebyeer®³ee jsuJesceeiee&®eer iejpe Deens. (2) ÒeefleJeefJekeÀemeemeeþer Ke®e& kesÀueer peeJeer. (3) jsu Jes®es GHeceeie& Demeleerue l³ee®eer ceeuekeÀer cegK³e Je ueesnceeiee&®eer
ceeuekeÀer p³eeb®³ee keÀ[s Demesue l³eeb®³eekeÀ[s®e DemeeJeer.
jsuJes efJekeÀemeemeeþer efJeefJeOe meefcel³ee Je l³eeb®³ee efMeHeÀejmeer ë
1900 les 1914 ³ee keÀeUele jsuJes®ee ef JekeÀeme ceesþîee ÒeceeCeele Peeuee. lemes®e HeÀe³eoener
Òe®eb[ Peeuee. 1914 He³e¥le 34,556 cewue ueebyeer®es jsuJes ceeie& Je 495 keÀesìer ©He³eebHe³e¥le Ke®e&
Jee{efJeC³eele Deeuee. Heefnu³ee cene³egOoe®ee Yeejleer³e jsuJesJej JeeF&ì HeefjCeece Peeuee. 1 50 cewue®ee
jmlee GOJemle Peeuee. jsuJes®³ee efJekeÀemeemeeþer efye´efìMe mejkeÀejves efJeefJeOe meefcel³ee mLeeHeve kesÀu³ee.
jsuJes®³ee keÀejYeejeJej Meemevee®es efkebÀJee Keepeieer kebÀHeveer®es efve³eb$eCe DemeeJes ³eemeboYee&le JeeoefJeJeeomunotes.in

Page 61

61Peeuee. cn Cetve efye´efìMe mejkeÀejves 1 veesJnWyej 1920 jespeer efye´efìMe jsuJes le%e mej efJeueer³ece Dee@keÀJeLe&
³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer meefceleer mLeeHeve kesÀueer. l³eebveer 1921 ceO³es DeeHeu³ee efMeHeÀejmeer Meemeveeuee
meeoj kesÀu³ee.
(1) jsuJes®es J³ eJemLeeHeve Je efve³eb$eCe mejkeÀejkeÀ[s DemeeJes (2) meJe&meeOeejCe DeboepeHe$ekeÀeHeemetve
jsuJes®es DeboepeHe$ekeÀ JesieUs DemeeJes. (3) cegK³e jsuJes ceeiee&uee HegjkeÀ Demes keÀceer ©boer®es ceeie& le³eej
keÀjeJes. (4) jsuJes ceb[Ue®es ©Heeblej jsuJes Dee³eesieele keÀjeJes. (5) jsuJes®es nUtnUt Yeejleer³ekeÀjCe
keÀjeJes (5) jsuJes®³ee efJekeÀemeemeeþer jeKeerJe efveOeer efvecee&Ce keÀjC³eele ³eeJee.
mej Dee@keÀJeLe& ³eeb®³ee efMeHeÀejmeer Yeejleer³e jsuJes Feflenemeele meJee&le ceesþer Ieìvee ceeveu eer
peeles l³eecegUs DeveskeÀ kebÀHev³eeb®es keÀjej veä keÀªve jsuJes®ee ceeuekeÀer nkeÌkeÀ Meemeveeves mJeleëkeÀ[s
IesC³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eeletve jsuJes®³ee jeä^er³ekeÀjCeeuee ÒeejbYe nesTve 1 peevesJeejer 1925 jespeer
Meemeveeves F&mì Fbef[³ee j suJes kebÀHeveer veeJe osTve jeä^er³ekeÀjCe keÀjC³eeme meg©Jeele keÀsueer. 20
meHìWyej 1924 ®³ee ÒeLeerle ÒemleeJeevegmeej 1924 -25 Heemetve meJe&meeOeejCe DeboepeHe$ekeÀeHetJeea
jsuJes®es Deboepe He$ekeÀ JesieUs ceeb[C³eele ³esT ueeieues. 3 HesÀye´gJeejer 1925 jespeer ûesì Fbef[³eve Hesvmeguee
kebÀHeveerves yeesjeryeboj les kegÀuee& ³ee jsuJes ceeiee&Jej meJe& ÒeLece efJeÐegle®ee GHe³eesie kesÀuee. ner kebÀHeveer 1925
ceO³es mejkeÀejves leey³eele Iesleueer. 1926 ceO³es efouueer -Debyeeuee -keÀeuekeÀe jsuJes, 1928 ceO³es yecee&
jsuJes Je 1930 ceO³es meove& Hebpeeye jsuJes mejkeÀejves mJeleëkeÀ[s Iesleueer.
ceneceboer, jmlee JeenletkeÀer®eer mHeOee& ³eecegUs jsuJesuee leesìe nesT ueeieuee. ÒeMeemeveele
keÀeìkeÀmej keÀMeer keÀjlee ³esF&ue ³eemeeþer 1932 ceO³es HeesHe ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer meefceleer mLeeHeve
keÀjC³eele Deeueer. ³ee meefceleerves jsuJes®es Yee[s DeekeÀejleevee Meem$eMegOo HeOole DeekeÀejeJeer, Glee©b®³ee
meesF&le Jee{ keÀjeJeer Je Òel³eskeÀ keÀecee®es efJeMuesjsuJes GlHeVeele Jee{ keÀMeer nesF&ue ³ee®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer yespeJet[ meefceleer 1936
ceO³es mLeeHeve kesÀueer. ³ee meefceleer®³ee efMeHeÀejmeer Heg{erue ÒeceeCes -(1) jsuJes Ke®ee&le keÀeìkeÀmej kesÀueer
peeJeer (2) jsuJes®³ee jeKeerJe efveOeerle Jee{ keÀjeJeer. (3) jsuJes®eer ueeskeÀefÒe³elee Jee{efJeC³eemeeþer pevelee
mebHeke&À mLeeHeve kesÀuee peeJee (4) jsuJes Je jmlee JeenletkeÀ ³eeb®³eeceO³es ³eesi³e Demee mecevJe³e efvecee&Ce
keÀjeJee.
1947 uee Yeej leeuee mJeeleb$³e efceUeues. HeÀeUCeercegUs 6,957 cewueeb®ee ueesnceeie& meeOeejCee
135.57 keÀesìer ©He³eeb®eer jsuJes HeeefkeÀmleeveele iesueer. Deej.Sue.JespeJeg[ meefceleer®³ee efMeHeÀejmeervegmeej
1937 ceO³es mejkeÀejves jsuJes®es efJeYeeie efvecee&Ce kesÀues. 1966 ceO³es SkeÀ efJeYeeie Jee{Jetve 9 efJeYeeie
jsuJes®es kesÀues. 2002 ceO³es jsuJesves 7 GHeefJeYeeie efvecee&Ce kesÀues. meO³ee Yeejleer³e jsuJes®es SketÀCe 16
jsuJes efJeYeeie (Peesve) Demetve Òel³eskeÀ efJeYeeieelebie&le 4 les 5 efJeYeeieer³ e# e s $ e keÀe³e&jle Deensle. Demes
SketÀCe 65 efJeYeeieer³e #es$e Deensle. 1853 uee meg© Peeuesueer jsuJes 2003 uee 150 JePeeuesueer Deens. osMee®³ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e efJekeÀemeele ceesuee®ee Jeeìe Deens. jsuJesves
jsuJes F befpeve, ÒeJeemeer [yyee, OeeJeieleer, efJeÐegleerkeÀjCe, mebieCekeÀerkeÀjCe Fl³eeoerJej efJeMesÒeJeemeebvee peemleerle peemle megefJeOee osC³ee®ee Òe³elve keÀjC³eele ³esle Deens.munotes.in

Page 62

62DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) Yeejleeleerue jsuJes Jeenleg keÀerJej Lees[ke̳eele ceeefnleer efuene.
5.3.3 Yeejleer³e peueceeie& Je peueJeenletkeÀ
ueekeÀ[e®ee HeeC³eeJej lejbieC³ee®ee efme×eble ceeefnle Peeu³eeHeemetve peueJeenlegkeÀer®ee GHe³eesie
ceeue JeenlegkeÀ Je ÒeJeemeer JeenletkeÀ ³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele nesT ueeieuee. jmles Je jsuJes JeenletkeÀ
DeefmlelJeele veJnleer l³eekeÀeUele veoer, keÀeueJes, mejesJej, mecegê ceeiexves peueJeenletkeÀ nesle nesleer.
peueJeenletkeÀer®es oesve ÒekeÀej osMeebleie&le HeeC³eeJej ®eeueCeejer JeenletkeÀ n es³e . meeiejer peue JeenletkeÀ
cnCepes osMeeleerue efJeefJeOe yeojebMeer pees[ues. osMeebleie&le peueJeenyeletkeÀ keÀjCes ogmeN³ee osMeeb®³ee
yebojeMeer pees[tve peueJeenletkeÀ keÀjCes cnCepes efJeosMeer peue JeenletkeÀ nes³e. [e@. jeOeekegÀceto cegKepeea
³eebveer Yeejleer³e veewkeÀeve³evee®³ee FeflenemeeJej kesÀuesu³ee mebMeesOeveeJej 39 MelekesÀ Yeejleeves o³ee&Jeoer
peieele DeeHeues mLeeve efìkeÀJetve þsJeues nesles. 1789 ceO³es uee@[& Jesuemueerves efye´efìMe Heeue&ceWìceO³es
ceeefnleer meeoj keÀjleeve e F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer, [®e, ÖeÀevme, DecesefjkeÀe ³ee osMeele Demeuesuee
penepeebHes#ee Yeejleele penepeeb®eer mebK³ee ogHHeì Deens.
efye´efìMeebveer Yeejleele meÊee mLeeHeve kesÀu³eeveblej osMeebleie&le peueJeenletkeÀer keÀ[s HeÀejmes ue#e
efoues veener. 1813 ceO³es JeeHesÀJej ®eeueCeeN³ee penepeeb®³ee ceoleerves keÀeuHeer les keÀuekeÀÊee peueJeenletkeÀ
meg© kesÀueer. 1842 ceO³es Deeûee les keÀuekeÀÊee peueJeenletkeÀ meg© kesÀueer. yebieeue Je ceêeme ÒeebleeceO³es
peueJeenletkeÀer®³ee efJekeÀemeeme eþer ®eeuevee efoueer. ceêeme ceO³es yeefkebÀie n@ce keÀeueJ³eeletve 262 cewue
peueJeenletkeÀ meg© kesÀueer. yebieeue ceO³es keÀeueJ³eeletve 725 cewue ueebyeer®eer peueJeenletkeÀ meg© kesÀueer.
jsuJes JeenletkeÀeryejesyej®e peueJeenletkeÀer®ee efJekeÀeme k esÀu³eeme JeeF&ì HeefjCeece neslees Demes De@keÌJeLe&
meefceleerves Jelee&efJeues nesles. 1938 ceO³es jeä^er³e efve³eespeve meefceleerves Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej
efJekeÀemeemeeþer peueJeenletkeÀ GHe³egkeÌle Deens DeMeer meg®evee keÀªvener efye´efìMe mej keÀejves
peueJeenletkeÀerkeÀ[s HetCe&HeCes ogue&#e kesÀuesues nesles.
Fbûepeeb®³ee jepeJeìerle meeiejerceeiex HejosMeer J³eeHeejeuee ®eeuevee efceUeueer. 1825 ceO³es
Fbiueb[ceOeerue meeTLe n@ceHeemetve Yeejleeleerue keÀuekeÀl³eeHe³e¥le Heefnues penepe Y eejleele Deeues. ns
penepe DeeefÖeÀkesÀleerue kesÀHe ieg[ nesHeuee JeUmee Ieeuetve Deeues nesles. veblej®³ee keÀeUele Deeuesueer penepes
leebye[e mecegê Je Heefj&³eve DeeKeeleeletve cegbyeF& Je keÀuekeÀÊee ³esLes ³esle nesleer. 1840 ceO³es Fbiueb[ Je
Yeejl ee®³ee ojc³eeve ÒeJeemeer Je ìHeeue JeenletkeÀ megª keÀjC³eemeeþer Hesveerve Meguej De@[ DeesefjbSbìue
efmìce vesJneriesMeve ³ee kebÀHeveer yejesyej keÀjej keÀjC³eele Deeuesuee neslee. meeiejer ceeiee&Jej efye´efìMe
kebÀHev³ee®es Je®e&mJe keÀe³ece nesles. l³ee®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer Þeer. nw[ueBye ³eeb®³ee DeI³e#elesKeeueer efo
ceke&ÀvìeF&ue ceefjve keÀefceìer mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer. ³ee keÀefceìerves p³ee efMeHeÀejmeer kesÀu³ee l³ee Heg{erue
ÒeceeCes ë -munotes.in

Page 63

63(1) Yeejlee®³ee meeiejer efkeÀveeN³eeJejer ue JeenletkeÀ Yeejleer³e ueeskeÀebmeeþer jeKetve þsJeues.
(2) 25 Je(3) Yeejleer³e peueJeenletkeÀ keÀbHev³eebvee DeeefLe&keÀ ceole keÀjCes.
Hejblet ³ee efMeHeÀejme mejkeÀejves Deceev³e kesÀu³ee. 1860 les 1972 ³ee keÀeUele
peueJeenletkeÀ keÀjCeeN³ee 195 kebÀHev³ee nesl³ee. l³eeceO³es 1894 ceO³es pes.Sve.ìeìe ³eebveer mLeeHeve
kesÀuesueer ìeìe ueeF&vme Je 1906 ceO³es ef®elebyejced efHeuues ³eebveer mJeosMeer efMeefHebie kebÀHeveer mLeeHeve kesÀueer.
efmìc e efMeHe vesJneriesMeve ³ee kebÀHeveerves 5 SefÒeue 1919 jespeer Yeejleer³e PeW[îeeKeeueer ÒeLece®e
ÒeJeemeermen mìerce yeesì Fbiue[uee HeeþJeueer. ne efoJeme cenlJeHetCe& yeveefJeuee. 1964 Heemetve 5 SefÒeue
ne efoJeme veewkeÀeve³e efoJeme cnCetve HeeUuee peelees. 1927 -28 ceO³es Yeejleer³e meeiejer JeenlegkeÀer®³ee
meboYeea ceeb[uesueer efJeOes³ekeÀ efye´efìMe Meemeveeves veekeÀejues.
Yeejleeuee 14,500 efkeÀce.er ueebyee®eer efkeÀveeje ueeYeuesuee Deens. l³eeHewkeÀer Yeejlee®³ee SketÀCe
5,661 efkeÀceer. efkeÀveejHeÆer Jej 32 ÒecegKe yebojs Je 161 ueneve 1 ceO³ece yeboj Demes 173 yebojs
Deensle. iegpejele 1600 efkeÀceer, leeefceUvee[t 992 efkeÀceer. DeebOe´ÒeosMe 960 efkeÀceer lej cenejeä^
720 efkeÀceer. efkeÀveejHeÆer ueeYeuesueer Demetve ceneje<ì^ele 49 , iegpejele 40, keÀvee&ìkeÀ 20 ueneve -
ceesþer SkegÀCe yebojs Deens. Yeejleele SketÀCe 12 ceesþer, 23 ceO³ece, 138 ueneve DeMeer 173 yebojs
Deensle. 1994 He³e¥le 438 penepe YeejleekeÀ[s nesleer. 31 cee®e& 2003 He³e¥le 363 efceueer³eve
FlekeÀer #ecelee Demes ueueer yebojs Deensle. ner #ecelee Jee{Jetve 2007 He³e¥le 470 efceefue³eve ìve
keÀjC³ee®ee Òe³eeme kesÀuee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) Yeejleer³e peueJeenlegkeÀer®ee efJekeÀeme mHe<ì keÀje.
5.3.4 Yeejleer³e nJeeF& JeenletkeÀ :
Jeenlegke Àer®³ee ÒekeÀejele meJee&le JesieJeeve meeOeve cnCepes nJeeF& JeenlegkeÀ nes³e. keÀceer Jepevee®eer
Jemlet Je ÒeJeemeer ³ee JeenlegkeÀerÜejs ceesþîee ÒeceeCeele kesÀu³ee peeleele. nJeeF& JeenletkeÀerle efJeceeve Je
nsueer¬eÀe@Hìj ³ee meeOevee®ee JeeHej kes Àuee peelees. nJeeF& JeenletkeÀ osMeebleie&le Je Deeblejjeä^er³e DeMee oesve
ÒekeÀej®eer JeenletkeÀ keÀC³eele ³esles.
Yeejleele meJe&ÒeLece 1911 ceO³es ieJnve&j mej pee@pe& uee@F&[ ³eebveer cegbyeF& les keÀje®eer ³ee
ceeiee&Jej nJeeF& JeenletkeÀerme Òee jbYe kesÀuee. 1919 ceO³es He@efjme ceO³es nJeeF& JeenlegkeÀeryeeyele Yeejleeves
Deeblejjeä^er³e keÀjeJeeJej mener kesÀueer. 1926 ceO³es Yeejleele ceguekeÀer nJeeF& Keel³ee®eer mLeeHevee
keÀjC³eele Deeueer. lesJneHeemetve efJeceeve ®eeuekeÀ ÒeefMe#eCe Je nJ eeF& ceeie& le³eej keÀjC³eele ³esT ueeieues.
cegbyeF&, keÀuekeÀÊee, ceêeme ³ee Menjele efJeceeve mesJee megª Peeueer. FcHeerefj³eue S³ejJespe ³ee efye´efìMemunotes.in

Page 64

64kebÀHeveerves 1929 ceO³es ueb[ve les keÀje®eer Je veblej efouueer He³e¥le efJeceevemesJee meg© kesÀ ueer. 1932 ceO³es
Fbef[³eve ve@Meveue SDejJespe kebÀHeveer mLeeHeve kesÀueer. 15 Dee@keÌìesyej 1935 jespeer cegbyeF& -ceêeme nJeeF&
JeenletkeÀ meg© Peeueer. 1939 ceO³es leerve Yeejleer³e kebÀHev³eebveer nJeeF& JeenletkeÀ meg© kesÀueer.
veeieefjkeÀ G[îee³ evee®es meb®eeuekeÀ mej ÖesÀ[efjkeÀ efìcme ³eebveer nJeeF& JeenletkeÀer®³ee efJekeÀemee
meboYee&le mejkeÀejuee efMeHeÀejmeer meeoj kesÀu³ee (1) ®eej Hes#ee keÀceer Keepeieer kebÀHev³eebvee osMeebleie&le
nJeeF& meb®eeuevee®es keÀe³e& keÀjC³ee®eer HejJeeveie er ÐeeJeer. (2) Keepeieer kebÀHev³eebvee HejJeeveieer osCes.
1 Dee@keÌìesyej 1946 Heemetve keÀesCel³eener efJeceeve mesJeebvee efJeceeve HeefjJenve yees[e&®³ee
menceleer efMeJee³e osMeele nJeeF& JeenletkeÀ keÀª ve³es Demee DeeosMe efouee. l³eeJesUer Kee peieer kebÀveH³eebveer
yees[e&®³ee HejJeeveieerves JeenletkeÀ keÀjeJeer Demes peefnj kesÀues. l³eecegUs ³eekeÀeUele [skeÌkeÀve SDejJespe,
Yeejle SDejJespe, Fbef[³eve DeesJnjmeerpe -Spevmeerpe, DebefyekeÀe SDejueeF&vme, SDejJespe (Fbef[³ee)
DeesefjSbì SDejJe spe DeMee efJeceeve JeenletkeÀ mebmLee mLeeHeve Peeu³ee. nJeeF& JeenletkeÀer®³ee ceeiee&ves
ÒeJeemeer, ìHeeue Je ceeuee®eer ves DeeCe metª Peeueer.
Yeejleele mJeeleb$³ee veblej 1948 Heemetve SDej Fbef[³ee Fbìvejve@Meveue ³ee mebmLes®eer
mLeeHevee kesÀue er. 1949 ceO³es Yeejle SDejJespe efue. mLeeHeve kesÀueer ³ee oesve kebÀHev³eebveer Deeblejjeä^er³e
efJeceevemesJee meg© kesÀueer. veesJnsyej 1949 ceO³es mejkeÀejves v³eecetleea jep³eeO³e#e ³eeb®³ee
DeO³e#elesKeeueer veeieefjkeÀ G·evee®eer ®eewkeÀMeer keÀjC ³eemeeþer meefceleer mLeeHeve kesÀueer. 5 meHìWyej
1950 jespeer ³ee meefceleerves megOeejelcekeÀ efMeHeÀejMeer mejkeÀejuee meeoj kesÀu³ee. l³eele meJe& efJeceeve
kebÀHeveer®es ®eej efJeYeeieele mebIeìve kesÀues Je nJeeF& mesJee®es jeä^er³ekeÀjCe keÀjeJes DeM³ee met®evee efou³ee.
Yeejle mejkeÀejves osMeebleie&le nJeeF& JeenletkeÀ mesJesmeeþer Fbef[³eve S³ejueeF&vme keÀeHeexjsMeve Je
efJeosMeer mesJeskeÀefjlee SDej Fbef[³ee Fvìjve@Meveue keÀeHeexjsMeve ³ee mebmLeeb®eer mLeeHevee kesÀueer. nJeeF&
JeenlegkeÀ er®es 1 Dee@iemì 1953 jespeer jeä^er³ekeÀjCe kesÀues. Fbef[³eve SDejueeF&vme keÀeHeexjsMeveceO³es
Yeejle SDejJespe, [skeÌkeÀve SDejJespe, efnceeue³eerve SJnerSMeve, SDejJespe Fbef[³ee, SDej Fbef[³ee, SDej
meefJn&mesme Dee@HeÀ Fbef[³ee, keÀefuebie SDejJespe DeeefCe Fbef[³eve ve@Meveue SDejJespe DeM³ee Deeþ Keepeieer
kebÀHeveer®es efJeefueveerkeÀjCe keÀjC³eele Deeues. 1985 ceO³es veeieefjkeÀ efJeceeve HeefjJeenvee®³ee Debleie&le
10.50 ueeKe ceerìj JeenletkeÀ kesÀueer. 108 ueeKe ÒeJeemeer Je 1279 ueeKe efkeÀue es ceeuee®eer JeenletkeÀ
kesÀueer.
1990 veblej Yeejle mejkeÀejves cegkeÌle DeeefLe&keÀ OeesjCe eqmJekeÀeju³eecegUs Keepeieer #es$eeuee
SDejì@keÌmeer ®eeueefJeC³ee®eer mebOeer efoueer. Keepeieer kebÀHev³eebvee osMeeleerue meJe&®e neJeeF& JeenletkeÀ keWÀê e®ee
JeeHej Je ÒeJeemeer Yee[s efveOe&jCee®eer meJeuele efoueer. Keepeieer kebÀHev³eebvee efJeceeveleU efJekeÀefmele
keÀjC³ee®eer HejJeeveerieer efoueer. Yeejleele Fbef[³eve SDejueeF&vme, Keepeieer Mes[îegu[ SDejueeF&vme, vee@ve
Mes[îegu[ Dee@Hejsìme&, F. kebÀHev³ee osMeebleie&le nJeeF& mesJee osle Deensle. SDej Fbef[³ee, Fbef[³eve
SDejueeF&vme ³ee Deeblejje<ì^er³e nJeeF& mesJee osleele. HeJevenbme nsefuekeÀe@Hìj efue. ns nsefuekeÀe@Hìj mesJee
osle Deens. 1997 Heemetve osMeDeebleie&le mesJee osCeeN³ee nJeeF & JeenletkeÀ kebÀHev³eebvee cegkeÌle JeenlegkeÀer®eer
HejJeeveieer osC³eele Deeuesueer Deens.
Yeejleele cegbyeF&, Deeûee, Denceoeyeeo, Dece=lemej, keÀesuekeÀelee, ®esVeF&, keÀes®eerve, Dece=lemej,
efouueer, ieesJee, nwojeyeeo, Heesì&uyesDej, ieesneìer, efleªDevebleHegjce, pe³eHetj DeeefCe JeejeCemeer DeMeermunotes.in

Page 65

65SketÀCe 16 efþkeÀeCeer Deeblejjeä^er³e nJeeF& De·s Demetve 124 osMeer nJeeF& De·s Deensle. 31 ces 2003
ceO³es Yeejle mejkeÀejves efJeosMeer nJeeF& mesJee keÀjejeDebleie&le 97 osMeebMeer nJeeF& Jeenlet keÀ keÀjej kesÀuee.
SDej Fbef[³eekeÀ[s 32 efJeceeves Demetve 37 efþkeÀeCeer (12 osMeDeebleie&le Je 25 Deeblejjeä^er³e) mesJeeb®ee
meceeJesMe Deens. 2002 -03 He³e¥le 3.3 oMeue#e ÒeJeeMeebvee mesJee efoueer. Fbef[³eve SDej ueeF&vmekeÀ[s
59 efJeceeves Demetve 75 efþkeÀeCeer (59 osMeDeebleie&le 16 Deeblejjeä^er³e) mesJes®ee meceeJesMe Deens.
HeJevenbme keÀ[s 31 nsefuekeÀe@Hìj Demetve 52 ueeKe ÒeJeeMeebvee mesJee efoueer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) Yeejleer³e nJeeF& JeenlegkeÀerJej Lees[ke̳eele ceeefnleer efuene .
5.4 meejebMe
efye´efìMeeb®³ee Deeieceveeves Yeejleele DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee megOeejCee Je yeoue Ie[tve Deeues.
l³eeceO³es Yeejleeleerue oUCeJeUCe Je JeenletkeÀ J³eJemLesle Peeuesues yeoue cenlJee®es Deensle. keÀ®³ee Je
HekeÌke̳ee ce euee®eer JeenletkeÀ, ueYeejleele DeveskeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCeues. Fbûepeebveer meJee&le peemle ue#e jsuJes JeenletkeÀerJej keWÀefêle
kesÀuesues nesles. jsuJes JeenletkeÀ megueYe JneJeer ³ee GÎsMeeves jsuJes ceeiee&uee HegjkeÀ Demes jmles JeenletkeÀerle
megOeejCee Ie[Jetve DeeCeu³ee. Fbûepeebveer peueJeenletkeÀ Je nJeeF& JeenletkeÀ ³ee #es$eekeÀ[s HeÀejmes ue#e efoues
veener. l³eeceUs ³eeceO³es DeHes#ee ÒeceeCes megOeejCee Peeueer veener.
5.5 ÒeMve
(1) Yeejleer³e jmles JeenletkeÀer meboYee&le efye´efìMeebveer kesÀuesu³ee megOeejCee mHeä keÀje.
(2) Yeejleeleerue jsuJes JeenletkeÀer®³ee efJekeÀemeeleerue efJeefJeOe ìHHes meebiee.
(3) Yeejleer³e peueJeenletkeÀerJej efveyebOe efuene
(4) Yeejleeleerue nJeeF& JeenletkeÀerJej efìHe efuene.
5.6 meboYe& met®eer
(1) Dee®ee³e& Oevebpe³e, Yeejlee®ee Fefleneme (1761 -1971), Þeer meeF&veeLe ÒekeÀeMeve, veeieHetj,
2009.
(2) keÀesueejkeÀj, Me.iees.,Yeejlee®ee Fefleneme (1707 -1950), Þeer cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj,
1995.munotes.in

Page 66

66(3) ûeesJej yeer.Sue.Je yesunskeÀj Sve.kesÀ., DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, Sme.®ebo DeeefCe kebÀHeveer efue.,
veJeer efouueer, 2003.
(4) Hebef[le megOeekeÀj efJe., DeJee&®eerve Yeejlee®ee Fefleneme (1800 -1964), Ò ee®eer ÒekeÀeMeve, cegbyeF& -
1994.
(5) efYe[s iepeeveve, DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, Deefve©× HeeqyueefMebie neTme, HegCes,2000.
(6) peeOeJe Jemeble, DeeOegefvekeÀ cenejeä^eleerue HeefjJele&vee®ee Fefleneme, efJeÐee ÒekeÀeMeve, veeieHetj,
1998.
(7) JekeÌkeÀeCeer efve.Dee. DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme, Þeer. cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj,1994.
(8) JewÐe megceve Je keÀesþskeÀj Meeblee, DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857 -1920), Þeer.
meeF&veeLe ÒekeÀeMeve, veeieHetj,2015.
(9) Mene peer.yeer .Yeecejs Deej.Heer.DeeefCe HeJeej Sce.[er., DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1757 les
1950) ÒeMeeble HeeqyuekesÀMevme, peUieeJe,2014.

munotes.in

Page 67

676
Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesJej efye´ìerMe jepeJeìer®ee
HeefjCeece
ÒekeÀjCee®eer j®evee :
6.0 GefÎäs
6.1 ÒemleeJevee
6.2 ognsjer jep³eJ³eJemLee
6.2.1 keÀe³eceOeeje He×leer
6.2.2 keÀe³eceOeeje He×leer®es efye´ìerMeebvee Peeuesues HeÀe³eos
6.2.3 keÀe³eceOeeje He×leer®es og6.3 j³eleJeejer He×leer
6.3.1 j³eleJeejer He×leer®eer JewefMeäîes
6.3.2 j³eleJeejer He×leer®es oes6.4 ceneueJeejer He×leer
6.5 Mesleer®es J³eeHeejer keÀjCe
6.5.1 Mesleer®³ee J³eeHeejerkeÀjCee®eer keÀejCes
6.5.2 Mesleer®³ee J³eeHeejerkeÀjCee®es HeefjCeece
6.6 efye´ìerMe Meemevee®³ee OeesjCeeb®ee ke=À6.7 DeeefLe&keÀ Jeenvee®ee efme×eble
6.7.1 oeoeYeeF& veewjespeer ³eeb®³ee DeeefLe&keÀ Jenve efme×eble
6.7.2 D eeefLe&keÀ Jenvee®es HeefjCeece
6.8 efvejDeewÐeesefiekeÀjCe Je DeeOegefvekeÀ GoîeesieOebo³eeb®ee efJekeÀeme
6.8.1 efvejDeewÐeesefiekeÀjCe
6.8.2 efvejDeewÐeesefiekeÀjCee®eer HeefjCeece
6.8.3 Yeejleer³e ueIeg GÐeesiee®ee Nneme
6.8.4 Yeejleeleerue Òe cegKe GÐeesieOebos
6.9 meejebMe
6.10 ÒeMve
6.11 meboYe& met®eermunotes.in

Page 68

686.0 GefÎäs
(1) efJeefJeOe Meslemeeje He×leeR®es DeekeÀueve nesCes.
(2) keÀe³eceOeeje He×leer, j³eleJeejer He×leer ³eeleerue HeÀjkeÀ mecepeCes.
(3) Mesleer®³ee J³eeHeejerkeÀjCee®eer Òeef¬ eÀ³ee GceieCes.
(4) DeewoîeesefiekeÀjCee®eer keÀejCes Je HeefjCeece ³eeb®es DeekeÀueve nesCes.
6.1 ÒemleeJevee
efye´ìerMeeb®es Yeejleeleerue Deeieceve ns J³eeHeejer ÒesjCesletve Peeues nesles. 18J³ee MelekeÀe®³ee
GÊejeOee&le l³eebveer yebieeueHeemetve jepekeÀer³e meÊeener ÒemLeeefHele kesÀueer Je keÀeueeblejeves HetCe& YeejleeJej
DeeHeuee jepekeÀer³e Debceue yemeJeuee. Fbûepeeb®eer Yeejleele ³esC³ee®eer cetU ÒesjCee ner J³eeHeej Je veHeÀe ner®e
Demeu³eeves jepekeÀer³e meÊee leey³eele Deeu³eeJej l³eebvee r l³ee®e efoMesves HeeJeues ìekeÀe³euee meg©Jeele kesÀueer.
YeejleeceO³es mJe³ebHetCe& DeLe&J³eJemLee efye´ìerMe jepeJeì ÒemLeeefHele nesF&He³e¥le DeyeeefOele nesleer. Òee®eerve Je
ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele jep³ekeÀlex yeoueues lejer cetueieeceer Demee yeoue Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle Peeuee
veener. l³eecegUs mJe³ebHetCe& Kes[îeeb®ee osMe cnCetve l³ee®eer DeesUKe DeyeeefOele jenerueer. HejkeÀer³e meÊeebveer
Òe®eefuele DeLe&J³eJemLesme OekeÌkeÀe ueeJeuee veener cee$e Fbûepe ns cetUele®e J³eeHeejer ÒesjCe sletve Yeejleele
Deeues Demeu³eecegUs l³eebveer osMeeleerue vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®eer HegjsHegj uetì kesÀueer. Mesleer Je vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeÊeer ³eebvee GHeefpeefJekesÀ®es meeOeve ve ceevelee DeeefLe&keÀ iejpesvegmeej l³eeb®es MeesDeeues. Fbûepe ³ee osMeeceOes jentvener Flej jepekeÀl³ee&ÒeceeCes les YeejleeMeer SkeÀ©He Peeues veener.
Yeejleeleerue meeOevemebHeÊeer®es MeesHejbHejeiele Yeejleer³e DeLe &J³eJemLesme neoje yemeuee. Mesleerletve DeeefOekeÀ GlHeVe IesC³eemeeþer
MeslekeÀN³eeuee Jesþerme Oejues iesues. Fbiueb[ceOeerue keÀejKeeveoejerme ueeieCeej keÀ®®³eeceeuee®eer ceeieCeer HetCe&
keÀjC³eemeeþer Yeejleer³e Mesleer Je Flej meeOevemebHeÊeer®eer uetì keÀjC³eele Deeueer. ³ee®ee®e HeefjCeece cnCetve
yeoueleer cenmetue J³eJemLee, Mesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe Je DeeefLe&keÀ efvemmeejCe ³eemeejKes HeefjCeece Ie[tve
Deeues.
6.2 ognsjer jep³eJ³eJemLee 1765
yebieeueceOeerue Fmì Fbef[³ee kebÀHeveeruee 1857®³ee Hueemeer®³ee ue{eF&le pe³e efceUeuee.
lesJneHeemetve yebieeueceO³es kebÀHeveerves DeeHeu³ee cepeeavegmeej ceguekeÀer ÒeMeemeve jeyeJeues. l³eele 1765ceO³es
kebÀHeveeruee yebieeue, efyenej Je Deesefjmee ³ee Òeeblee®es efoJeeCeer DeefOekeÀej efceUeu es. ³ee®e keÀeUele je@yeì&
keÌueeF&Jeves (1765ceO³es) l³ee®³ee keÀe³e&keÀeUele ognsjer jep³eJ³eJemLee DeeCeueer. ³ee He×leerceO³es
kebÀHeveeruee HeÀkeÌle MeslekeÀN³eebkeÀ[tve Meslemeeje Jemetue keÀje³e®ee neslee Je jep³eeleerue keÀe³eoe Je
megJ³eJemLes®eer peyeeyeoejer veyeeyeeJej ìekeÀC³eele Deeueer nesleer. l³eecegUs MeslekeÀjer Jeiee&®eer ognsjer
efHeUJeCetkeÀ meg© Peeueer. ³ee HeeMJe&YetceerJej uee@[& keÀe@ve&Jee@efueme ³eeves Meslemeeje Jemetueer®eer meg© kesÀuesueer
keÀe³eceOeeje He×leer 1793 Heemetve jeyeJeC³eele Deeueer.munotes.in

Page 69

696.2.1 keÀe³eceOeeje He×leer
Yeejleeleerue MesleerkeÀ[tve peemleerle peemle keÀj efceUJeCes neme GÎsMe [esU³eemeceesj þsJetve
efye´ìerMe Fmì Fbef[³ee kebÀHeveerves efJeefJeOe Meslemeeje He×leer DeeCeu³ee nesl³ee. uee@[& keÀe@ve&J eeefuemeves meg©
kesÀuesueer keÀe³eceOeeje He×le ³ee®ee®e SkeÀ Yeeie nesleer. ³egjesHeÒeceeCes Yeejleele peceerveoej Jeie& DeefmlelJeele
vemeleener keÀe@ve&Jeeueermeves cenmetue ieesUe keÀjC³ee®es DeefOekeÀej peceerveoej Jeiee&me efoues Je l³eemeesyele®e
keÀe³eo³eeves Meeblelee Je megJ³eJemLee jeKeC³ee®esner DeefOekeÀej Òeoeve kesÀues iesues.
pee@ve Meesj ³ee®³ee ceoleerves keÀe@ve&Jeeefuemeves keÀe³eceOeeje He×le ©peJeueer. 1990ceO³es
peceerveoejebvee one JeefkeÀleer Meslemeeje I³eeJee ns þjefJeC³eele Deeues cee$e 1793ceO³es peefceveer keÀe³ece®³ee ³ee peceerveoejebvee
osC³eele Deeu³ee Je cenmetue þjJeC³eele Deeuee cnCetve ³ee He×leerme keÀe³eceOeeje He×leer Demes cnì ues
peeT ueeieues. MeslekeÀN³eebkeÀ[tve IesC³eele ³esCeeN³ee efnMM³ee®ee 89ìkeÌkesÀ Yeeie mejkeÀejuee lej
11ìkeÌkesÀ Yeeie peceerveoejeuee efceUeJee DeMeer lejleto nesleer.
peceerveoejeves ner jkeÌkeÀce ve Yeju³eeme l³eeuee cenmetue ieesUe keÀjC³ee®ee nkeÌkeÀ Je peceerve
keÀe{tve ìekeÀC³ee®ee DeefOekeÀej kebÀHeveeruee neslee. ³ee He×leercegUs Debleie&le peerJeveele nmle#esHe ve keÀjlee
Yeejleer³e MeslekeÀN³eebkeÀ[tve keÀj ieesUe keÀjCes ns ÒecegKe GefÎä [esȳeemeceesj þsJeues iesues.
6.2.2 keÀe³eceOeeje He×leer®es efye´ìerMeebvee Peeuesues HeÀe³eos :
1) Meslemeeje efveefM®ele Peeuee -keÀe³eceOeeje HeodOeleervegmeej MesleeJejerue keÀj DeLeJee Meslemeeje ne
efveefM®ele kesÀuee iesuee neslee. MeslekeÀN³ee®es HeerkeÀ Deeues efkebÀJee veener, ogþjJetve efouesues keÀj YejCes DeHesef#ele®e nesles. l³eecegUs þjeefJekeÀ GlHeVe ojJeefceUC³ee®eer mees³e Peeueer.
2) peefceveer®es ceeuekeÀer®es efmLel³eblej -yebieeueceOes veyeeyee®³ee keÀeUele peceerve keÀmeCeejs®e
peefceveer®es ceeuekeÀ nesles. HeCe kebÀHeveerves Meslemeeje megueYelesves Je menpelesves ieesUe JneJee cnCetve
keÀener cetþYej peceerveoejebvee Mesleer®eer ceeuekeÀer efoueer. l³eelener l³eebveer keÀj YejC³eele efojbieeF&
kesÀueer lej peefceveer®eer ceeuek eÀerDeeHemetkeÀ®e mejkeÀejkeÀ[s peeC³ee®eer mees³e nesleer.
3) GlHeVeeceO³es Jee{ -cenmetue efveefM®eleer Peeu³eeves efJeefMeä GlHeVe mejkeÀejuee efceUCes DeHesef#ele®e
nesles. l³eecegUs ogkeÀesCeleener efJeHejerle HeefjCeece nesCeej veJnlee.
4) kebÀHeveerMeer SkeÀefveÿ peceerveoej Jeiee&®ee Go³e -YeejleeceOes peceerveoej Jeie& ne Fbiueb[ÒeceeCes
yengmebK³e peefceveer®ee ceeuekeÀ veJnlee. Hejblet efye´ìerMee bveerl³eeuee keÀj ieesUe keÀjC³ee®³ee efveefceÊeeves
peefceveer®ee ceeuekeÀ yeveJeues l³eecegUs ne Jeie& efye´ìerMeebMeer vesnceer ÒeeceeefCekeÀ jeneruee. l³ee®es DeeefLe&keÀ
efnlemebyebOe efye´ìerMe Meemeveemeesyele iegbleu³eecegUs oesIeeb®eer ³egleer ne r HetjkeÀ þjueer.
6.2.3 keÀe³eceOeeje He×leer®es og1) MeslekeÀN³eeb®es uetì/DeeefLe&keÀ MeesefnlemebyebOeeHes#ee peceerveoej Je Fmì Fbef[³ee kebÀHeveer ³eeb®³ee efnlemeby ebOeeme peHeCeejer nesleer. ³eemunotes.in

Page 70

70He×leerle MeslekeÀN³eeb®eer MesleerJejerue ceeuekeÀer nkeÌkeÀ mebHegäele Deeuee Je HetCe&HeCes peceerveoeN³eeb®³ee
cepeeaJej mees[C³eele Deeues. peceerveoej Jeiee&ves þjJetve efouesu³ee cenmetueeHes#ee peemle cenmetue ieesUe
keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eele®e kebÀHeveerves keÀe³eoe Je megJ³eJemLes®es keÀener DeefOekeÀej
peceerveoejebvee®e yeneue kesÀues Demeu³eeve sl³eeb®³eeefJe©× oeo ceeieCesner DeMeke̳e nesles. peceerveoej
Jeie& MeslekeÀN³eebkeÀ[tve Yejcemeeþ Jemetuee r keÀjle Demes l³eeletve peceerveoej Jeie& meOeve lej MeslekeÀjer
efveOe&ve yeveues.
2) MeslekeÀN³eeb®es efveOe&ve cepetj yeveues -keÀe³eceOeeje He×leervegmeej peefceveer®ee Meslemeeje JesUsJej
Yejuee veener lej MeslekeÀN³ee®eer ceeueceÊee peHle keÀjC³e e®esDeefOekeÀej peefceveoejeuee nesles. l³eecegUs
MeslekeÀjer keÀpex keÀe{tve ne Meslemeeje osT ueeieues. ³eeletve®e MeslekeÀN³eeuee keÀpex osC³eemeeþer®ee
meeJekeÀej Jeie& yeueJeeve yeveuee. keÀpe& HesÀ[ ve Peeu³eeJej peefceveer efJekeÀeJ³ee ueeieu³ee. D eMee
ÒekeÀej®³ee ¢ä ®e¬eÀe®eer HeefjCeerleer MesJeìer MeslekeÀN³ee®³ee owv³eeJemLesle nesF&. Meslee®eer ceeuekeÀer
peeJetve lees Meslecepetj yeveuee.
3) Mesleer®es GlHeVe Ieìues -keÀe³eceOeej He×leerme cenmegue ieesUe keÀjC³eele peceerveoejebkeÀ[tve uet ì
kesÀueer iesueer. ³eecegUs MesleerceOes iegbleJeCegkeÀ keÀjC³eeme Je megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes MeslekeÀjer Jeiee&uee
DeMeke̳e yeveues. l³eele®e peceerveoejJeiee&uee MesleerefJel³eecegUs Mesleer®es GlHeVe efoJemeWefoJeme Ieìt ueeieues. SkeÀerkeÀ[s Òe®eb[ Þeerceble Peeuesuee peceerveoej
Jeie& ogmejerkeÀ[s nueeKeer®es peerJeve peieCeeje Meslecepetj Jeie& DeMee ÒekeÀej®eer Jeie&Jeejer efomele nesleer.
4) Mesleceeuee®eer efkebÀcele keÀceer Peeueer -keÀe³eceOeeje He×leerle Meslemeeje ne HewMee®³ee mJeªHeele®e
YejCes DeeJeM³ekeÀ nesles. l³eecegUs HeerkeÀ neleer ³eslee®e MeslekeÀjer yeepeejele efJe¬eÀer Yeª ueeieues.
De®eevekeÀ yeepeejele Oeev³e ceeuee®ee HegjJeþe Jee{u³eeves Mesleceeuee®eer efkebÀcele P eHeeìîeeves keÀceer nesle
Demes. ³eecegUs J³eeHeejer keÀceerle keÀceer HewMeele peemleerle peemle Mesleceeue efJekeÀle Iesle. ³eecegUs
DeVeOeev³e J³eeHeeN³eebkeÀ[s pecee Peeues lej MeslekeÀN³eebkeÀ[s Deeuesuee Hewmee MeslemeeN³ee®³ee ªHeeves
Meemeveeuee ie suee. DeMee efjleerves keÀe³eceOeeje He×leerves DeeefLe&keÀ ¢äîee megHeÀueece Je megHeÀueece
Demeuesuee yebieeue oejerêîee®³ee YeerkeÀesCeerner Jeeueer jeneruee veJnlee. Mesleer®es ceeuekeÀ Ye tefcenerve cepetj Peeues.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) keÀe³eceOeeje He×leerJej ìerHe efuene.munotes.in

Page 71

716.3 j³eleJeejer He×leer
yebieeueceOeerue keÀe³eceOeeje He×leer®es YeerFlej efþkeÀeCeer JesieJesieȳee peceerve cenmetue He×leer ueeiet kesÀu³ee. j³eleJeejer He×leer ne ÒecegKe He³ee&³e
kebÀHeveerves efveJe[uee. cegbyeF&, ceêeme Je Deemeece®³ee keÀener Yeeieele j³eleJeejer He×leer jeyeJeC³eele Deeueer.
j³ele cnCepes Òepee DeLee&le MeslekeÀjer. j³eleJeejer He×leerceOes peceerveoejebmeejKes ceO³emle ve Ieslee mejU
j³eleskeÀ[tve cnCepes MeslekeÀN³eebkeÀ[tve Meslemeeje ieesUe keÀjCes DeHesef#ele nesles. Lee@ceme cevjes ³eeves
1820 -21 ceOes ner He×leer ueeiet kesÀueer. MeslemeeN³ee®es Ò eceeCe keÀener keÀeU Hegjles®e efveefM®ele keÀjC³eele
Deeues. MeslekeÀN³eebkeÀ[s®e peefceveer®eer ceeuekeÀer jenerued³eeves les MeemeveeMe SkeÀefveÿ jenleerue Je kebÀHeveer®eer
meÊee efmLej jent MekesÀue lemes®e cenmetue ieesUe keÀjC³ee®es keÀece Òel³e#e M eemeveeves neleer Iesleu³eecegUs
meeceev³e pevelesMeer Meemevee®eer veeU pees[uesueer jenerue Demeener SkeÀ celeÒeJeen neslee.
6.3.1 j³eleJeejer He×leer®eer JewefMeäîes
1) MeslekeÀN³eeb®es ceeuekeÀer nkeÌkeÀ DeyeeefOele -MeslekeÀjer ns Kejs peefceveer®e sceeuekeÀ Deens ns met$e
eqmJekeÀejC³eele Deeues. keÀe³eceOeeje He×leerÒeceeCes l³eeb®ee ceeuekeÀer nkeÌkeÀ PegieejC³eele Deeuee veener.
MeslekeÀN³eeb®ee ceeuekeÀer nkeÌkeÀ eqmJekeÀeªve peceerve efJekeÀCes, ieneCe þsJeCes DeLeJee nmleeblej keÀjCes ns
l³eeb®esDeefOekeÀej DeyeeefOele þsJeC³eele Deeues.
2) Òel³e#e j³elesMeer keÀjejecegUs efHeUJeCetkeÀ keÀceer Peeueer -j³eleJeejer He×leerle keÀj ieesUe
keÀjC³eemeeþer keÀesCel³eener ceO³emLee®eer vesceCetkeÀ veJnleer l³eecegUs l³eeb®eer nesCeejer efHeUJeCet keÀ
ìUueer.
3) Mesleer megOeejCee Meke̳e Peeueer -Meslepeceerveer®eer ceeuekeÀer MeslekeÀN³eebkeÀ[s®e jeneru³eeves
MeslekeÀN³eeuee peceerveer efJeueeieJe[erkeÀ[s ue#e efoues. l ³eecegUs Mesleer GlHeVeele Jee{ Peeueer.
4) meJeueleer -Meemevee®³ee MeslekeÀN³eebMeer mejU mebyebOe Deeu³eecegUs ogDeeHelleer®³ee keÀeUele MeslekeÀN³eebvee MeemeveekeÀ[tve MeslemeeN³eele meJeuele efoueer peele Demes.
6.3.2 j³eleJeejer He×leer®es oesj³eleJeejer He×le jeyeJeleevee keÀe³eceOeeje He×leerleerue DeveskeÀ oesnesles lejer osKeerue Òel³e#e ner He×le jeyeJeleevee l³eeleerue cegueYetle oes1) peceerv e cenmeguee®es ÒeceeCe peemle -j³eleJeejerue He×leerceO³es peceerve cenmeguee®es ÒeceeCes
cegUele®e peemle nesles. peceerve cenmegueeceOetve peemleerle peemle GlHeVe ieesUe keÀjCes ns®e
efye´ìerMeebvee DeHesef#ele nesles. l³eecegUs keÀe³eceOeeje He×leerÒe ceeCes efHeUJeCetkeÀ keÀjCeeje ceO³emLe Jeie&
vemeuee lejer Jee{erJe MeslemeeN³eecegUs l³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ Leebyeueer veener.
2) meeJekeÀejeb®es ÒemLe Jee{ues -peceerveer®ee keÀj osC³eemeeþer DeveskeÀ MeslekeÀjer meeJekeÀejebkeÀ[tve keÀpe&
Iesle Je Meslemeeje Yejle Demele. keÀpee&®³ee efJeUK³eele De[keÀuesu³ee MeslekeÀN³eebvee keÀener JesUsmemunotes.in

Page 72

72peefceveer Hegvne leey³eele IesCes peJeU peJeU DeMeke̳e yeveues. meeJekeÀejer HeeMeDele De[ketÀve DeveskeÀ
MeslekeÀjer Meslecepetve yeveues. meeJekeÀN³eebveer leey³eele Iesleuesu³ee l³eeb®³ee®e peefceveerJej l³eebvee
Jesþeefyeieej cnCetve jneJes ueeieues.
3) DeefOekeÀeN³eebkeÀ[tve Dev³ee³e Jemetueer -mejkeÀejer DeefOekeÀejer ns MeslekeÀN³eebkeÀ[tve Meslemeeje
Jemetue keÀjleevee keÀesCeleerner o³eecee³ee oeKeJ elevemele. DeefOekeÀeN³eebvee Mesleer®eer cegUele®e peeCe
veJnleer l³eecegUs MeslekeÀN³eeb®³ee neueDeHesäe mecepetve ve Ieslee les Jemetueer®ee leieeoe ueeJeerle Demele.
j³eleJeejer He×leerleerue ns oesefveefM®ele®e Kejs nesles. j³eleJeejer He×leerceÐes MeslekeÀN³eeb®ee ceeuekeÀer nkeÌkeÀ keÀe³ece keÀjC³eele Deeuee
neslee Je l³eebvee DeeJeM³ekeÀ l³ee meJeueleer osC³eeyeeyele mejkeÀejkeÀ[tve lejletoer nesl³ee.
DeeHeueer Òei eleer leHeemee
1) j³eleJeejer He×leer®eer JewefMe<ìîes meebiee.
6.4 ceneueJeejer He×leer
ceneueJeejer He×leerceO³es Òel³eskeÀ MeslekeÀN³eemeesyele Jew³ekeÌleerkeÀ keÀjej ve keÀjlee mebHetCe&
ieeJeemeesyele keÀjej keÀ©ve Meslemeeje efveefM®e le kesÀuee peele Demes. ieeJee®ee cenmetue ieesUe keÀjC³ee®eer
peyeeyeoejer ieeJe®³ee ÒecegKeeme osC³eele Deeueer nesleer. ner He×leer uee@[& yeWefìbie ³eeves Jnesuì ce@kesÀvmeer
³ee®³ee meuu³eevegmeej Deceueele DeeCeueer. GÊej Yeejle, Hebpeeye Deeûee, DeJ eOe jesefnueeKeb[ Fl³eeoer
Yeeieele ner Meslemeeje He×leer ueeiet keÀjC³eele Deeueer. ieeJeeleerue Meslepeceerveerletve ³esCeeN³ee GlHeVee®ee
Deboepe IesTve cenmetueer efveefM®ele keÀjleevee l³eeb®³ee Mesleer®eer HeenCeer kesÀueer peele Demeu³eeves Deboepe s
kesÀu³ee peeCeeN³ee keÀj DeekeÀejCeerHes#ee ner He×le DeefOekeÀ me³egkeÌleerkeÀ nesleer.
cenueJeejer He×leerle ieeJeeleerue mebHetCe& Mesleer®ee keÀj ieesUe keÀjC³ee®es DeefOekeÀej ieeJeÒecegKeeuee
Demeu³eeves ne Jeie& ceeleyJej Peeuee Je MeslekeÀN³ee b®eerefHeUJeCetkeÀ keÀª ueeieuee. lemes®e ³ee He×leerlener
keÀj HewMeeb®³ee®e mJeªHeele YejeJee ueeiele Demes l³eecegUs ueeskeÀ keÀeHetme Je veerU ³eemeejKes veieoer efHekesÀ
IesT ueeieueer. mJe³ebHetCe& MesleerJ³eJemLee keÀesuece[tve He[ueer.
DeMee j erleerves keÀe³eceOeeje, j³eleJeejer Je cenueJeejer ³ee Meslemeeje ieesUe keÀjC³ee®³ee He×leer
efye´ìerMe Meemeveeves ueeiet kesÀu³ee. iegCeelcekeÀefjl³ee l³eeb®³eeceOes HeÀjkeÀ Demeuee lejer meJee&ceO³es SkeÀe
yeeyeleerle meceevelee nesleer. leer cnCepes meJe& He×leerle keÀj ne HewMee®³ee mJeªHeele YejeJee ueeiele Demes.
l³eecegUs HeejbHeeefjkeÀ DeLe&J³eJemLesuee Je Jemleg efJeefvece³e He×leeruee neojs yemet ueeieues. HewMee®³ee
DeefleefjkeÌle ceeieCeercegUs MeslekeÀN³eeb®es MeesGIe[ nesT ueeieues.munotes.in

Page 73

736.5 Mesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe
YeejleeceO³es Mesleermeesyele MeslekeÀN³ee®eer YeeJeefvekeÀ veeU pees[uesueer Deens. Mesleer ns l³ee®³ee
GHepeerefJekesÀ®es ÒecegKes meeOeve nesles. ³eg jesHeceO³es peceerveer®eer ceeuekeÀer ner peceerveoej Jeiee&keÀ[s nesleer.
³eeGueì Yeejleele jepee efkebÀJee mejbpeeceoej ns peefceveer®es ceeuekeÀ veJnles. ieeJeHeeleUerJej peefceveer®eer
ceeuekeÀer Demes Je peceerve keÀmeCeeN³ee®ee leer®³eeJej ceeuekeÀer nkeÌkeÀ vemeuee lejer efye´ìerMe DeeieceveeHe³e¥le
peceerve keÀmeCeeje ne®e DeIeesefMesleeletve efceUCeejs DeVeOeev³e Je ieeJeeleerue Flej keÀejeieerj ³eeb®es GlHeeove ³ee b®³eele osJeeCeIesJeeCe nesle
Demes. Meemeve³eb$eCesuee cenmetuee®ee keÀener Yeeie Oeev³e ªHeeves®e efceUle Demes.
efye´ìerMe meÊes®ee Giece Deeu³eeveblej cee$e ner HeefjefmLeleer HetCe&HeCes yeoueueer. Fbûepe ns cegUele®e
J³eeHeejer Demeu³eeves l³eebve er MesleerueeosKeerue ns®e HeefjCeece ueeiet kesÀues. ieeJee®³ee iejpee HetjJeCeejer
DeLe&J³eJemLesleerue SkeÀ cenlJee®ee IeìkeÀ cnCetve Mesleer®eer DeesUKe l³eebveer veä kesÀueer. ³eeTueì
Meemeveeuee Hewmes ©Heele keÀj osCeejer SkeÀ J³eJemLee Je Fbiue[ceO eerue keÀejKeevedebvee keÀ®®ee ceeue
HegjJeCeejer SkeÀ yeepeejHesþ cnCetve les Mesleer GoîeesieebkeÀ[s Heent ueeieues. ³eeceOetve®e Mesleer®³ee J³eeHeejer
keÀjCeeme ®eeuevee efceUeueer.
MesleeceOetve KeeoîeeVe efHekesÀ ve Ieslee veHeÀe osCeejer efHekesÀ IesCes cnCepes®e Mesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe
nes³e. MeslekeÀjer ner ient, pJeejer, leebotU ³eemeejKeer KeeoîeefHekesÀ Iesle neslee l³eecegUs l³eeuee cegyeuekeÀ
mebHeÊeer efceUle vemeueer lejer l³ee®eer GHeemeceej nesle veJnleer. J³eeHeejerkeÀjCeeves Keeoî eefHekesÀ ve efHekeÀJelee
veHeÀe osCeejer Je Deewo³eewefiekeÀjCeemeeþer keÀ®®ee ceeue cnCetve ueeieCeejer veerU, lebyeeKet, leeie ³eemeejKeer
efHekesÀ IesC³eeme MeslekeÀN³eebvee ÒeJe=Êe kesÀues. l³eecegUs DeVeOeev³ee®eer mJe³ebHetCe&lee DeeHeesDeeHe mebHeg äele Deeueer
Je Yeejle Fbiueb[uee keÀ®®ee ceeue HegjJeCeeje SkeÀ osMe yeveuee.
6.5.1 Mesleer®³ee J³eeHeejerkeÀjCee®eer keÀejCes
(1) MeslemeeN³ee®ee YejCee jesKe mJeªHeele osC³ee®eer mekeÌleer Yeejleele Òee®eerve keÀeUeHeemetve®e
jep³ekeÀl³ee¥keÀ[s Mesleme eje Oeev³ee®³ee ªHeeves efouee peele Demes. ceO³e³egieerve keÀeueKeb[ele ³eeceOes yeoue
Peeuee veener. Hejblet efye´ìerMeebveer Oeev³eªHeele Meslemeeje IesC³eeme DevegketÀuelee oMe&Jeueer veener.
meg©JeeleerHeemetve®e l³eebveer Meslemeeje HewMee®³ee ©Heele IesC³eeme meg©Jeele kesÀueer. l³eecegUs MeslekeÀjer Oeev³e
yeepeejele efJeketÀ ueeieues. meJee¥veer®e Oeev³e yeepeejele efJekeÀu³eecegUs l³eeb®ee YeeJe keÀceer nesT ueeieuee.
l³eeletve Meslemeeje YeeieJeCes DeMeke̳e yeveues. l³eecegUs MeslekeÀjer veieoer efHekeÀebkeÀ[s JeUues. veieoer efHekesÀ ner
DeewoîeesefiekeÀjCee®³eemeeþer keÀ®®ee ceeue cnCetve JeeHejueer peeT ueeieueer. ³eeceOetve®e Mesleer®³ee
J³eeHeejerkeÀjCeeuee ®eeuevee efceUeueer.
(2) oUCeJeUCe megefJeOee -efye´ìerMeeb®³ee Yeejleeleerue meÊes ®ee oUCeJeUCe megefJeOee ne ÒecegKe DeeOeej
neslee. DeÒel³e#eHeCes l³ee®ee HeefjCeece Mesleer GoîeesieeJejosKeerue Peeuee. efye´ìerMeebveer penepes, jmles,
leeje³eb$e Fl³eeoer meesF& DeeCeu³ee. JeenlegkeÀer®³ee meeOeveebcegUs ieeJeeleerue Mesleer GlHeeoves ogmeN³ee
efþkeÀeCeer DeLeJee cegK³e yeepeejHesþs®³ee peJeU vesCes megueYe Peeues. ³eecegUs Mesleer®³ee J³eeHeejer efHekeÀeb®esner
JeenlegkeÀ Meke̳e Peeueer. l³eecegUs J³eeHeejer efHekeÀebvee Mesleer®³ee vepeerkeÀ JeeJe vemeuee lejer pesLes l³eeb®ee
GHe³e esie nesJet MekeÀlees DeMee efþkeÀeCeer oUCeJeUCeeb®³ee megefJeOesves ves DeeCe keÀjCes Meke̳e Peeues.munotes.in

Page 74

74(3) HeeCeer HegjJeþîee®³ee megefJeOee -HeejbHeeefjkeÀ Keeo³e efHekeÀebvee ke=Àef$ece HeeCeer HegjJeþîee®eer ceesþ³ee
ÒeceeCeej pe©jer veJnleer. efJeef njer Je leueeJe ³eemeejK³ee meeOeveelegve keÀener MeslekeÀjer HeeCeer JeeHejele
DeeCele. yengmebK³e MeslekeÀjer HeeJemee®³ee HeeC³eeJej®e Mesleer keÀjle Demele efye´ìerMeebveer veieoer efHekeÀeb®³ee
ueeieJe[ermeeþer keÀeueJes, yebOeejs Je leueeJe yeebOeues . l³eecegUs J³eeHeejer GlHeeoves IesC³eemeeþer MeslekeÀjer
GoîegkeÌle Peeues.
(4) DecesefjkeÀve ³eeoJeer ³eg× (1861) -DecesefjkesÀle 1861ceO³es iegueeceefiejer®³ee ÒeMveeJe©ve GÊej
Je oef#eCe YeeieebceOes veeiejer ³eg× meg© Peeues. l³ee®ee HeefjCeece Dec esefjkeÀve Je Fbiue[®³ee DeLe&J³eJemLesJej
Peeuee. DecesjerkesÀkeÀ[tve nesCeejer keÀeHemee®eer efve³ee&le Leebyeu³eecegUs Fbiue[ceOeerue keÀejKeev³eebmeceesj
keÀ®®³ee ceeueemeeþer mebkeÀì GYes jeefnues. ³ee JesUsme YeejleeceOetve ceesþîee ÒeceeCeele Je Jee {erJe ojebceOes
keÀeHetme Dee³eele kesÀuee iesuee. keÀeHemee®eer ceeieCeer Je efkebÀcele Jee{u³eecegUs MeslekeÀjer ceesþîee ÒeceeCeeJej
keÀeHemee®eer ueeieJe[ keÀ© ueeieues. l³ee®emeesyele Flej veieoer efHekeÀeb®eerner ueeieJe[ meg© Peeueer. megSPe
keÀeueJ ³ee®eer efveefce&leer (1869) -FefpeHle ceO³es leebye[e mecegê Je ces[erìsjerveer³eve (YetceO³es) mecegê
³eebvee pees[Ceeje keÀeueJee yeebOeu³eecegUs cegbyeF&Heemetve Fbiue[He³e¥le npeejes efkeÀceer®es Deblej keÀceer Peeues.
l³eecegUs J³eeHeej Je oUCeJeUCe Jesieeves Jee{ues. Yeejleeleerue keÀ®®ee ceeue ceesþîee ÒeceeCeeJej Fbdiue[ceO³es
peeT ueeieuee lej Fbiueb[ceOetve HekeÌkeÀe ceeue Yeejleele efJe¬eÀermeeþer ³esT ueeieuee. ³eecegUs veieoer
efHekeÀe®³ee GlHeeoveeme ceesþîee ÒeceeCeeJej ®eueevee efceUeueer Je Mesleer®es J³eeHeejerkeÀjCe JesieeJes nesT
ueeieues.
6.5.2 Mesleer®³ee J³eeHeejerkeÀjCee®es HeefjCeece
(1) Oeev³eefHekeÀebHes#ee veieoer efHekeÀebkeÀ[s Dees{e Jee{uee -Mesleer GlHeeoveeceOes J³eeHeejerkeÀjCeeves
Deecetueeûe yeoue Peeues. efHekeÀeb®³ee GHe³egkelelesHes#ee l³eeb®ee yeepeejeleerue ceesueYeeJe ³eeJej l³eeb®eer ueeieJe[
þ© ueeieueer. efveU, leeie, keÀeHetme, ®ene ³eemeejK³ee efHekeÀebvee peemle ceeieCeer Demeu³eeves Je l³eeb®eer
efkebÀcele yeepeejele HeejbHeeefjkeÀ efHekeÀebHes#ee peemle Demeu³eeves MeslekeÀjer veieoer efHekesÀ IesT ueeieues.
(2) DeVeOeev³ee®³ee ì®eeF& -Fbûepeeb®³ee J³eeHeejer Je=Êeeruee yeUer He[tve DeveskeÀ MeslekeÀN³eebveer veieoer
efHekesÀ ceesþîee ÒeceeCeeJej Iesleueer l³eecegUs DeVeOeev³e efHekesÀ keÀceer ÒeceeCeele GHeueyOe Peeueer. l³eecegUs
yeepeejele DeVeOeev³ee®eer Yeer(3) HeejbHeeefjkeÀ DeLe&J³eJemLee keÀesmeUueer -Kes[îeeb®³ee mJe³ebHetCe&lesJej veieoer efHekeÀeb®ee ceesþe DeeIeele
Peeuee. Jemleg efJeefvece³e He×le®e veieoer efHekeÀebcegUs Oeeske³eele Deeueer l³eecegUs mJe³ebHetCe&lee DeeHeesDeeHe®e
ue³eeuee iesueer. HeejbHeeefjkeÀ ueIegGo³eesie Je J³eJemee³e veä nesT ueeieues. MeslekeÀjer Je kegÀMeue keÀejeieerj
³eeb®³eeJejner ³ee®ee HeefjCeece Peeuee.
(4) veieoer efHekeÀeb® eer Jeie&Jeejer -jsMeerce : yebieeue Òeebleele jsMeerce Iesleues peele Demes. Fbûepeebvee
Yeejleeleerue keÀ®®es jsMeerce keÀ®®³ee ceeuee®³ee mJeªHeele nJes nesles. l³eebveer ns jsMeerce Fbiueb[uee vesTve
lesLes ³eb$eeÜejs HekeÌkesÀ jsMeerce yeveJeues peeF &.
(2) veerU : megleer keÀHe[îeebvee jbie osC³eemeeþer veerU ³ee efHekeÀe®ee GHe³eesie nesle neslee. veerU ns efHekeÀ
peefceveer®³ee ¢äerves IeelekeÀ nesles. l³eecegUs peefceveer®eer GlHeeokeÀlee keÀceer nesle nesleer HeCe efye´ìerMeebveer
mekeÌleerves Me slekeÀN³eebvee ns efHekeÀ IesC³eeme Yeeie Hee[ues. efye´ìerMe ns®e DeMee veerUceȳeeb®es ceeuekeÀ yeveues.munotes.in

Page 75

75(3) keÀeHetme : keÀeHetme ne Yeejleele DeeOeerHeemetve®e efHekeÀJeuee peele Demes. cee$e Fbiueb[ceO³es keÀeHe[
efiejC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ cnCetve k eÀ®®ee ceeue Demes l³ee®es mJeªHe yeveu³eeJej keÀeHemee®³ee ueeieJe[eruee
ceesþîee ÒeceeCeeJej meg©Jeele Peeueer.
(4) ®ene : Deemeece Je F&Meev³e Yeejleele efye´ìerMeebveer ®ene®eer ueeieJe[ kesÀueer. ³eeJ³eefleefjkeÌle keÀe@HeÀer,
meeKej, jyej Fl³eeoer e fHekeÀebveener Òeeslmeenve efoues.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) Yeejleeleerue Mesleer®³ee J³eeHeejerkeÀjCeeJej Lees[ke̳eele ìerHe efuene.
6.6 efye´ìerMe Meemevee®³ee OeesjCeeb®ee ke=Àefye´ìerMeeb®³ee D eLe&J³eJemLee efJe(1) peceerve cenmetue J³eJemLesleerue yeoue
(2) MesleerceOeerue DeVeOeev³e GlHeeoveebceOes Ieì
(3) veieoer efHekeÀeb®eer Jee{leer ceeieCeer
(4) MeslekeÀN³eeb®es Mees³ee J³eefleefjkeÌle meJee&le cenlJee®ee HeefjCeece cnCepes osMeeleerue, cegK³elJeskeÀ©ve yebieeueceOeerue
1853 les 1943 He³e¥le®es Yeer³ee keÀeueeJeOeerceOes Yeejleele ogmejn Î Òeeble ³esLes HeeTmee®es ÒeceeCes keÀceer Peeu³eecegUs ogceêeme Je yebieeue ³esLes ceesþîee ÒeceeCeeJej ogcejCe HeeJeues. HeeJemee®es Del³euHe ÒeceeCe ns SkeÀ ÒecegKe keÀejCe ³eeceeies nesles. efye´ìerMe Meemeveeves megceejs
10,000 ìve leebotU ³ee ogPeeuee neslee. ogmebkeÀìeb®ee ceeieesJee IesC³eemeeþer Je ÒeefleyebOeelcekeÀ Ghee³e LeesHeJeC³eemeeþer Meemeveeves mJeleb$e Dee³eesie
vesceuee. leLeeefHe ³ee Ghee³e³eespevee DeHetCe& þju³ee.
1873 les 1874®ee ogLewceeve Ieeleues. ³eeJesUsme mej efj®e[& ìscHeue ³eebveer DeeJeM³ekeÀ l³ee meJe& Ghee³e³eespevee jeyeJeu³ee.
l³eecegUs efJeÊeneveer ìUt MekeÀueer vemeueer lejer efpeefJeleneveer ceesþîee ÒeceeCeeJej Peeue er veener. ³ee
Ghee³e³eespevee®ee Hegjsmee DevegYeJe Demeleeveener 1876 les 1878 ®³ee ogIesleueer veener l³eecegUs ueeskeÀeb®³ee neueDeHesäebvee HeejeJeej jeneruee veener.munotes.in

Page 76

761876 les 1878®³ee ogefpeefJeleneveer Peeueer. ceêeme, cnwmetj, nwojeyeeo, Hebpeeye ceO³es ogueeieJe[ner Ieìueer. l³eecegUs DeVeOeev³e GlHeeove DeeCeKeer Ieìues. megceejs mee[sHee®e keÀesìer ueeske Àebvee
³ee®ee HeÀìkeÀe yemeuee. GHeemeceejer®es ÒeceeCe Ye³ebkeÀj nesles. yebieueesj, ceêeme F. Òeebleele ne[eb®es meeHeUs
Peeuesues ueeskeÀ efomele Demele. efj®e[& ìscHeue ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer ogMeemeveeves meg© kesÀues. l³eebves ogìscHeue ³eeves DeMee JesUsme keÀe³e keÀjC³eele ³eeJes ³eemebyebOeerner met®evee kesÀu³ee. kesÀvêer³e, ÒeebeflekeÀ Je
mLeeefvekeÀ mebmLeebveer efceUt ve ogíeJeC³ee GYeejC³eele, ogDeVeOeev³e HegjJeþe keÀjeJee. ³eemeeþer DeboepeHe$ekeÀe lener efJeefMeä jkeÌkeÀce efveefM®ele keÀjC³eele Deeueer
nesleer.
1896 -97®³ee ogyegbosueKeb[ ÒeebleeceOetve ogjepeHegleevee Fl³eeoer Òeebleele Hemejues. megceejs mee[smene keÀesìer ueeskeÀeb®³ee peerJeveeJej ³ee ogHeefjCeece kesÀuee neslee. ogueeskeÀeb®e eyeUer Iesleuee neslee.
³ee ogceveg<³eneveer ner DeJeceeveJee fveefce&le nesleer. efye´ìerMeeb®³ee Mesleer efJepeeiee veieoer efHekeÀebveer Iesleueer nesleer. l³eecegUs meeneefpekeÀ®e DeVeOeev³ee®ee legìJe[e ns osKeerue
ognesle Demes. mLeueeblej Je Flej keÀejCeebcegUs Mesleer HetJe&HeoeJej ³esC³eeme JesU ueeiele Demes. ogDeveskeÀ Mesleer®³ee keÀeceeueeieer ueeieCeejs ÒeeC eercejCe HeeJele Demele. l³eecegUs ogmebkeÀìebvee lees[b oîeeJes ueeiele Demes. efye´ìerMe Meemeveeves ¿ee ogueeskeÀmebK³esuee peyeeyeoej þjJeues nesles. cee$e Deej.meer.oÊe ³ee DeeIee[er®³ee Fefle nemekeÀejeves
DeY³eemeeDebleer ns cele Kees[tve keÀe{ues Deens. Flej osMeeb®³ee leguevesle Yeejlee®es #es$eHeÀU ceesþs nesles Je
ueeskeÀmebK³eeJee{er®ee efJe®eej keÀjlee Flej osMeebHes#ee leer peemle ÒeceeCeele Jee{u³ee®es efometve ³esle veener.
ogGhee³e³eespevee l³eebveer jeyeJeueer veener keÀejCe Yeejleeletve peemleerle peemle keÀj ieesUe keÀjCes Je Hewmee
keÀceJeCes ns ³ee®es GÎerä Deme u³eeves ogmeece´ep³eJee{er J³eJemLesle yemele veJnles.
efye´ìerMeebveer meg© kesÀuesu³ee peceerve cenmegue He×leeR®ee ÒecegKe GÎsMe ne Mesleer®ee keÀj Òel³e#e
HeenCeer keÀ©ve Jemetue keÀjC³eeHe s#ee DeeHeueer peyeeyeoejer ìeUtve keÀj ieesUe keÀjCes ne neslee. l³eecegUs
mejkeÀej Je MeslekeÀjer ³eeb®³eele meecebpem³e jenerue veener. peveles®³ee mecem³eebHeemetve mejkeÀej DeueerHle
jenerues. efye´ìerMe Meemeveeuee keÀe³eceOeeje He×leer, j³eleJeejer He×leer Je ceneueJeejer He×leer ³eeletve YejHetj
GlHeVe efceUeues HeCe meeceev³e MeslekeÀjer cee$e osMeesOe[eruee ueeieuee.munotes.in

Page 77

776.7 DeeefLe&keÀ Jenvee®ee efme×eble
efye´ìerMe Jemeenleer®eer mLeeHevee ner®e cegUer DeeefLe&keÀ ÒesjCesletve Peeueer Demeu³ee ves Fmì Fbef[³ee
kebÀHeveerves Yeejleeletve ceesþîee ÒeceeCeeJej mebHeÊeer®es Jenve kesÀues. Òee®eerve keÀeUer Je ceO³e³egieerve keÀeUele
DeveskeÀ Dee¬eÀcekeÀebveer Yeejleeleerue mebHeÊeer®eer uetì kesÀueer nesleer. Hejblet efye´ìerMeebveer kesÀuesu³ee Dee efLe&keÀ
uetìerceO³es SkeÀ megJ³eJeefmLele He×leer nesleer. l³eecegUs ojJeDeefYemejCe Fbiueb[uee nesT ueeieues. efye´ìerMeebveer efJeefJeOe ceeiee&ves ³esLeerue Hewmee vesuee. Yeejle mejkeÀej®³ee
keÀpee& Jejerue J³eepe, ueYeejleeleerue mebHeÊeer®es Jenve meg© Peeues. 1757 Hueemeer®³ee ue{eF&veblej meg© Peeuesues ns mebHeÊeer®es
Jenve osMeeme mJeeleb$³e efceUsHe³e¥le DeJ³eenleHeC es meg© nesles.
Fmì Fbef[³ee kebÀHeveeruee yebieeue®³ee efoJeeCeer efceUeu³eeHeemetve kebÀHeveerkeÀ[s Òe®eb[ ceesþîee
ÒeceeCeeJej Hewmee pecee Peeuee. ³ee osMeeletve Yeejleeleerue keÀ®®ee ceeue ceesþîee ÒeceeCeele Kejsoer kesÀuee
peeF&. ³eeefMeJee³e keb ÀHeveer®³ee veeskeÀjebJejerue Heieej, efveJe=ÊeerJesleve ³ee®ee Ke®e&ner ³eeceOegve YeeieJeuee peele.
keÀeue&ceekeÌme&ves YeejleeefJePeeuesu³ee Deefveä DeeefLe&keÀ HeefjCeecee b®es’’ efJeMues1843meeueer SkeÀe efveyebOeele cegmueerce jep³ekeÀl³ee¥Hes#ee Fbûepeeb®eer DeeefLe&keÀ efHeUJeCetkeÀ IeelekeÀ
Demeu³ee®es GoenjCeemeefnle HeìJetve efoues nesles. [e@. Deelceejece Heeb[gjb ie leKe&[keÀj ³eebveer osKeerue
DeeefLe&keÀ Jenve ìeUC³eemeeþer mJeeJeuebyevee®ee Ghee³e meg®eefJeuee neslee. Yeejleer³e efJe®eejJebleeHewkeÀer
oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer efye´ìerMe Yeejlee®es MeesPeeueer. Yeejleeleerue mebHeÊeer®es Jenve ³ee®eer keÀejCes Yeejleer³e jeä^Jeeoer vesl³eebveer MeesOetve keÀe{ueer.
oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer meKeesue DeY³eeme keÀ©ve ³ee Jenvee®es mJe©He ceeb[ues. Yeejleeleerue ieesUe
kesÀuesuee keÀj, Mesleerc eeue Je Keefvepe mebHeÊeer®ee Fbiueb[ceOeerue GoîeesieOebo³eebvee nesCeeje GHe³eesie ne
DeeefLe&keÀ Jenve efme×eblee®ee cetUeOeej neslee.
6.7.1 oeoeYeeF& veewjespeer ³eeb®³ee DeeefLe&keÀ Jenve efme×eble –
Yeejleeleerue Heefnu³ee HeÀUerleerue jeä^Jeeoer vesl³eebHewkeÀer oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer ``Yeejleeleerue
oeefjêîe DeeefCe Yeejleeleerue Deefye´ìerMe jep³e “(1901) veeJee®ee ûebLe efuentve l³eeceOes Yeejleeleerue
iejeryeer ner efye´ìerMeeb®³ee efve³eesefpele DeeefLe&keÀ OeesjCeebcegUs Demeu³ee®es meefJemlejHeCes oeKeJetve efoues.
efye´ìerMeebveer megceejs 299 les 300 omeue#e HeeQ[eb®eer mebHeÊeer Yeejleeletve Fbiueb[uee vesu³ee®es ÒeefleHeeove
kesÀues. oeoeYeeF¥®ee ne efme×eble Heg{s Deej.meer.oÊe Je v³ee³ecetleea jeve[s ³eebveer Heg{s vesuee.
oeoeYeeF& ³eebveer ne efme×eble 1871ceOes F&mì Fbef[³ee HeÀe³eveevme keÀefceìer meceesj ceeb[uee.
³eeceOes l³eebveer Heg{erue ieesäer ceeb[u³ee.
(1) Debleie&le Jenve : YeejleeceOes meJe&keÀDeewoîeesefiekeÀ efJekeÀeme ³eeJej efye´ìerMeeb®es Je®e&mJe nesles. ³eecegUs efye´ìerMe DeefOekeÀeN³eeb®es Jesleve,
efveJe=ÊeerJesleve, yeef#emeer Fl³eeoer Ke®e& Yeejlee®³ee eflepeesjerletve®e kesÀuee peele Demes. efye´ìerMeeb®es
peieYejeleerue meece´e p³e efJemleejemeeþer Yeejleeleerue DeeefLe&keÀ uetìer®ee GHe³eesie kesÀuee peele Demes. Heg{s
efye´ìerMe Meemeveeves nesce ®eepexme®³ee veeJeeKeeueer ner®e uetì keÀMeer meg© þsJeueer ³ee®eer ceenerleer
Deej.meer.oÊe ³eebveer efoueer Deens.munotes.in

Page 78

78efJelejCe Ke®e&
(1) J³eepe Je keÀpe& 3,052,410
(2) Fjleejer ³eb$eCee 222,288
(3) jsuJes Ke®e& 6,416,373
(4) ueeskeÀesHe³eesieer keÀeces 51,274
(5) veewmesvee Ke®e& 173,502
(6) ue(7) mebj#eCe Ke®e& 2,057,934
SketÀCe : 17,359,705
(1901 -02 ceOeerue DeekeÀ[sJeejer)
yeefnie&le DeeefLe&keÀ Jenve –oeoeYeeF & ³eebveer efye´ìerMeebveer kesÀuesu³ee DeeefLe&keÀ Jenvee®eer leguevee cegnceo
iepeveer®³ee mJeeN³eebMeer kesÀueer Deens. ³eeb®³ee celes iePeveer®³ee mJeeN³eebHes#ee efye´ìerMeebveer DeefOe keÀ ÒeceeCeele
Yeejlee®eer DeeefLe&keÀ uetì kesÀueer nesleer. efJeefJeOe megefJeOee HejkeÀer³e Ke®e&HesÀ[ lemes®e JemeenleeR®³ee
J³eJemLeeHeveemeeþer®ee Ke®e& ne YeejleekeÀ[tve®e Jemetue kesÀuee peele neslee. l³eecegUs JeHeeQ[ mebHeÊe er®es Jenve meg© nesles.
1) efye´ìerMeeb®es J³eeHeejer OeesjCe : efye´ìerMe ns Yeejleele J³eeHeejer cnCetve®e Deeues nesles. jep³ekeÀlex
yeveu³eeJejner l³eebveer J³eeHeejer Je=ÊeercegUer®e mees[ueer veJnleer. Gueì jepekeÀer³e meÊes®ee GHe³eesie les
J³eeHeejemeeþer®e keÀ©ve Iesle Demele. Fbiue[ceOeerue DeewoîeesefiekeÀjCeemeeþer Yeejleeletve mJemlee
keÀ®®ee ceeue Fbiue[uee HeeþefJeuee iesuee. Fbiueb[ceOeerue keÀejK³eev³eeleerue HekeÌkeÀe ceeue Yeejleele Je
Flej Jemeenleerle efJekeÀuee peeT ueeieuee. keÀ®®³ ee ceeuee®eer efkebÀcele Je Heke̳ee ceeuee®eer efkebÀcele
³eeceOes Ye³ebkeÀj leHeÀeJej nesleer. l³eecegUs DeeHeesDeeHe®e Yeejleeleerue mebHeÊeer Fbiueb[uee peele nesleer.
2) ³eg× Ke®e& : F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer Je efye´ìerMe mejkeÀejves kesÀuesu³ee efJ eefJeOe ³eg×e®ee Ke®e&ner
Yeejlee®³ee eflepeesjerletve kesÀuee peele neslee. cejeþe ³eg×s, cnwmetj ³eg× ³ee Kesjerpe ye´ïeer ³eg× Je
Flej osMeebmeesyele kesÀues iesuesu³ee ³eg×e®ee Ke®e&ner YeejleeJej He[le neslee. Yeejleeleerue mewv³eyeue Je
ue3) F&mì Fbef[³ee keÀHeveerves Fbiue[buee DeveskeÀ ieesoeces Kejeroer kesÀueer nesleer. ner ieesoeces efJekeÀle Iesleevee
Yeejleer³e eflepeesjerlegve®e Hewmee Ke®e& kesÀuee peele neslee.
4) Yeejleer³e cepegjebk eÀ[tve ®ene®es ceUs Je veerU ceUs ³esLes mJemleele keÀece keÀ©ve Iesleues peeF&. l³eeceOes
keÀceerle keÀceer Hewmes Ke®e& keÀ©ve Heg{s veerU Je ®ene Fbiue[cebO³es HeeþJeuee peeF&. lesLes HekeÌkeÀe ceeue
cnCetve l³ee®eer efJe¬eÀer cnCetve YeejleemeejK³ee Fl ej osMeele kesÀueer peeF&. ³eeceOetve kebÀHeveeruee Je
1857 veblej efye´ìerMe meÊesuee Òe®eb[ veHeÀe nesle neslee.
DeMee efjleerves DeeefLe&keÀ Jenvee®eer J³eeHleer Òe®eb[ ceesþer nesleer. Dece=le yePeej Heef$ekeÀe ³ee
lelkeÀeueerve efve³ecekeÀeefuekeÀe ves DeeHeu³ee 14 SefÒeue 1881 ®³ee DebkeÀele DeeefLe&keÀ Jenveele meceeefJeä
Demeuesueer GlHeeoveeb®eer ³eeoer®e efoueer nesleer. Hueemeer®³ee ue{eF&veblej veeCeer, meesves, Je Flej ceewu³eJeeve
Je Jemletb®³ee Üejs yebieeueceOetve Òel³eskeÀ Je

Page 79

79efJeu³ece ef[iyeer ³eeb®³ee celes 1757 les 1815 ³ee keÀeueeJeOeerle megceejs MebYej oMeue#e
HeeTb[ SJe{îee mebHeleer®es Jenve Yeejleeletve Fbiueb[uee Peeues. Deej.meer.oÊe ³eeb®³ee celes Yeejleeletve
ieesUe keÀj C³eele Deeuesu³ee keÀjebHewkeÀer megceejs SkeÀ ®elegLee¥Me efnmmee DeeefLe&keÀ JenveeÜejs Fbiueb[uee peele
neslee.
6.7.2 DeeefLe&keÀ Jenvee®es HeefjCeece
Yeejleeleerue iejeryeer ner efye´ìerMeeb®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeebcegUs Deeueer Deens. ns oeoeYeeF& ³eebveer
meÒeceeCe oeKeJetve efoues. ³ee DeeefLe&keÀ uetìer®es HeefjCeecener oeoeYeeF& veewjespeer, Deej.meer.oÊe Je
v³ee³ecetleea jeve[s ³eeb®³ee efueKeeCeele HeneJe³eeme efceUleele.
(1) Yeejleer³e GoîeesieOeboîeeb®ee Nneme : efye´ìerMeeb®³ee DeeefLe&ke À Jenve efveleercegUs Yeejleer³e Go³eesieOebos
yeg[erle efveOeeues. Yeejleer³e ceeueeJej keÀyej pekeÀele yemeJeu³eeves l³eeb®eer efkebÀcele Jee{ueer. ³eeGueì
HejosMeeletve ³esCeeN³ee Heke̳ee ceeueeJej leguevesves pekeÀele keÀceer kesÀueer iesueer. l³eeceg Us Fbiueb[ceOeerue
DeewoîeesefiekeÀ keÀejKeev³eeb®³ee veHe̳eele Jee{ Peeueer lejer Yeejleer³e GoîeesieOebos veä Peeues.
(2) Yeejleeletve kesÀu³ee iesuesu³ee DeeefLe&keÀ Jenvee®³ee peesjeJej Fbiueb[ceOesner Go³eesieOebo³eebvee Dee³eles®e
Yeeb[Jeue efceUle nesles.
(3) Yeejleeleerue oefjê³e Je yeskeÀejer Jee{le ®eeueueer nesleer.
(4) yebieeueceOeerue Ye³ebkeÀj ogHeefjCeece neslee. keÀejKeeveoejermeeþer Yeejleer³e MeslekeÀN³ eebveer DeVeOeev³e GlHeeoveeSsJepeer veieoer efHekesÀ
ueeJeC³eeme ÒeJe=Êe kesÀues iesues. Meke̳e lesLes yeUe®ee JeeHej kesÀuee iesuee. l³eecegUs SkebÀojerle ueeskeÀmebK³esme
Hegjsue SJe{sner DeVeOeev³ee®es GlHeeove Peeues veener. veieoer efHekeÀeb®ee GHe³ eesie Fbiueb[ceOeerue
keÀejKeeveoejerme Peeuee.
efye´ìerMeebveer Yeejleeleerue jepekeÀer³e efmLeleerle nmle#esHe kesÀu³eeveblej Yeejlee®eer DeeefLe&keÀ
efHeUJeCetkeÀ keÀjC³ee®es keÀe³e& He×leMeerjHeCes meg© kesÀues. Yeejleeleerue keÀ®®ee ceeue mJemleele efve³ee&le
keÀ©ve, efye´ìerMe DeewoewefiekeÀ #es$eeletve HekeÌkeÀe ceeue Yeejleele efJekeÀC³eele Deeuee. ³ee®eer®e HeefjCeerleer
cnCetve Yeejleeleerue mebHeÊeer DeeHeesDeeHe Fbdiueb[uee peeJet ueeieueer. oeoeYeeF& veewjespeeRveer DeeHeu³ee
efueKeeCeeletve ner uetì oeKeJetve efoueer. Heg{s Yeejleer³e jeä^Jeeoer efJe®eejeb®ee Jeejmee ne DeeefLe&keÀ
efHeUJeCetkeÀer®ee®e HeefjCeece Demeu³ee®es efometve Deeues.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) oeoeYeeF& veewjespeer ³eeb®ee `DeeefLe&keÀ Jenve'efme×eble mHe<ì keÀj e.munotes.in

Page 80

806.8 efvej ewÐeesefiekeÀjCe J e DeeOegefvekeÀ GoîeesieOebÐee ®eeefJekeÀeme
DeþjeJes MelekeÀ ns Fbiue[ceOeerue Deewo³eesefiekeÀ ¬eÀebleer®³ee JewYeJee®es MelekeÀ nesles. 17J³ee
MelekeÀele megª Peeuesu³ee DeewoîeesefiekeÀ ¬eÀebleer®ee efJek eÀeme 18J³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeHe³e¥le Peeuee neslee.
l³eele®e 1757 ®³ee Hueemeer®³ee ue{eF&veblej ³ee DeewoîeesefiekeÀjCeemeeþer ueeieCeeje keÀ®®ee ceeue
mJemleele efceUC³ee®eer mees³e Peeueer nesleer. Yeejleeleerue ueIegGoîeesie Je nmleesoîeesie cees[er le
keÀe{u³eeefMeJee³e efye´ìerMeebvee l³eeb®³ee keÀejKeev³eeb®³ee GlHeeoveebvee JeeJe osCes menpe meesHes veJnles.
l³eemeeþer l³eebvee Yeejleeleerue ÒecegKe keÀeHe[Goîeesie Je nmleesoîeesie ³eeb®es efvejew ÐeesefiekeÀjCe iejpes®es
nesles.
6.8.1 efvejewÐees efiekeÀjCe :
DeewoîeesefiekeÀjCe cnCepes GÐeesieOebos Je keÀejKeeves ³eeb®ee efJekeÀeme Deieoer ³ee®³ee®e Gueì
efvejew ÐeesefiekeÀjCe cnCepes DeefmlelJeele Demeuesu³ee Go³eesieOeboîeeb®ee efJeveeMe Ie[Jetve DeeCeCes.
Yeejleeleerue kegÀìerjGo³eesie, nmlees oîeesie Je keÀeHe[Goîeesie ne Del³eble YejYejeìerme Deeuesuee neslee.
Yeejleele GÊece Òeleer®es keÀeHe[ le³eej nesle Demes. Yeejleer³e keÀeHe[euee ³egjesHeceO³es ceeieCeer nesleer.
Yeejleele F&mì Fbef[³ee kebÀHeveer®eer jepeJeì mLeeHeve nesC³eeDeeOeer Yeej leer³e Go³eesie ns ÒeieleerHeLeeJej
nesles. HeCe SkeÀesCeermeeJ³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleerme efye´ìerMeebveer jeyeJeuesu³ee jepekeÀer³e Je DeeefLe&keÀ
OeesjCeebcegUs Yeejleer³e Go³eesieOeboîebvee Glejleer keÀUe Deeueer. efye´ìerMe GoîeesieOeboîeeb®es efnl emebyebOe
peesHeemeC³ee®³ee Je=lleerves Yeejleeleerue GoîeesieOebos yebo He[ues ³ee®e Òeef¬eÀ³esuee efvejew ÐeesefiekeÀjCe cnìues
peeles.
efye´ìveceOeerue HekeÌkeÀe ceeue Yeejleele Deeu³eeJej l³eeuee Yeejleer³e GoîeesOeboîeeMeer DeeOeer leerJe´
mHeOee& k eÀjeJeer ueeiele nesleer efye´ìerMeebveer jeyeJeuesu³ee OeesjCeebcegUs®e Yeejleer³e Go³eesie®e yebo He[u³eecegUs
Deelee efye´ìerMe keÀejKeev³eeleerue ceeue Yeejleele menpeHeCes efJekeÀuee peeT ueeieuee. keÀejeieerj yesjespeieej
Peeu³eeves les MesleerkeÀ[s JeUues HeCe keÀe³eceOeej He×leercegUs Mesleer®eer DeeOeer ogo&Mee Peeueer nesleer.
efye´ìerMeeb®³ee keÀHeìveerleercegUs neleceeie, keÀeHe[Goîeesie, meesves ®eeboer oeefiev³eeb®es Go³eesie Demes meJe&®e
Goîeesieebvee Deesnesìer ueeieueer.
(1) efye´ìerMeeb® es DeeHeceleueyeer DeeefLe&keÀ OeesjCe :
Yeejleele efye´ìerMeebveer mLeeHeve kesÀuesu³ee jepekeÀer³e melles®ee GHe³eesie keÀ©ve mLeeefvekeÀ
Goîeesieebvee IeelekeÀ Demes DeeefLe&keÀ OeesjCe Debceueele DeeCeues. Fbiueb[ceOeerue keÀejKeev³eebvee ueeieCeeje
keÀ®®ee ceeue HegjJeCeeje osMe cnCetve les YeejleekeÀ[s Henele Demele. Yeejleeletve p³ee Jemlet efve³ee&le kesÀu³ee
peele Demele l³eeJej peyej keÀj ueeou³eecegUs efJe¬eÀercetu³e Jee{ues HeefjCeeceer l³ee®eer efJe¬eÀer keÀceer nesJet
ueeieueer. ³eeGueì Fbiu eb[®³ee keÀejKeev³eeletve le³eej nesCeeN³ee ceeueeJej Yeejleele keÀceerle keÀceer MegukeÀ
DeekeÀejues peeF&. l³eecegUs YeejleeleosKeerue Yeejleer³e yeveeJeìer®³ee ceeueeHes#ee efye´ìerMeeb®ee ceeue Je
GlHeeoves mJemle Peeu³ee. l³ee®ee®e HeefjCeece cnCetve Yeejleer³e GlHeeokeÀlee Ieìueer. Yeejleeleerue
yeepeejHesþe efye´ìerMe GlHeeoveebveer iepeyepeu³ee. ³eele®e Fbûepeebveer kegÀMeue Jeðes efJekeÀCeeN³ee efJeCekeÀjeJejner
Del³ee®eej kesÀues. l³eebvee $eeme efouee. l³eecegUs l³eebveer GlHeeove LeebyeJeues. efvejewÐeesefiekeÀjCeeb®es meJee&le
cenlJee®es keÀejCe ns®e yeveues.munotes.in

Page 81

81(2) Yeejleeletve keÀ®®ee ceeuee®eer efve³ee&le :
efye´ìveceOeerue GoîeesieOeboîeevee keÀ®®³ee ceeuee®eer efveleeble DeeJeM³ekeÀlee nesleer. Fbiue[ ne
DeekeÀejeves íesìe osMe Demeu³eeves l³ee osMeeletve keÀejKeev³eemeeþer ueeieCeeN³ee keÀ®®³ee ceeuee®eer Hetle&lee
nesCes Meke̳e veJnles. Yeejle cee$e ke=ÀmenpeHeCes ³esle. Keefvepe mebHeÊeerosKeerue Yeejleele GHeu eyo nesleer. efye´ìerMeebveer ³ee®e keÀ®®³ee ceeuee®ee
GHe³eesie keÀ©ve Fbiueb[ceOeerue keÀejKeev³eele HekeÌkeÀe ceeue le³eej kesÀuee Je lees®e Yeejleer³e yeepeejHesþsle
efJekeÀuee. l³eebvee GHeueyOe Peeuesu³ee keÀ®®³ee ceeuee®eer efkebÀcele Je yeepeejHesþ sle l³eebvee efceUeuesuee veHeÀe
³eele HeÀej ceesþer leHeÀeJele nesleer l³eecegUs l³eeb®es Yeeie Yeeb[Jeue Jee{le iesues Je Yeejleer³e Go³eesie
l³eeb®³eeHeg{s efìketÀ MekeÀues veenerle.
(3) oUCeJeUCee®eer meeOeves :
YeejleeceOes efye´ìerMeebveer J³eeHee jer cnCetve DeeHeues ®eebieues yemleeve yemeJeues nesles. mecegêeJe©ve
l³eeb®³ee veewmesves®es Je®e&mJe nesles l³eecegUs Yeejleeleerue keÀ®®ee ceeue Fbiue[He³e¥le vesCes Je lesLeerue
HekeÌkeÀeceeue Yeejleer³e yeepeejHesþsle DeeCeCes l³eebvee menpe Meke̳e nesles. ³eeefMeJee³e l³eebveer ceeuee®eer
JeenlegkeÀ megjUerle nesC³eemeeþer Yeejleelener ®eebieues jmles le³eej kesÀues. Kes[esHee[³eeleerue MesleerceOeerue
keÀ®®³ee ceeuee®eer ves DeeCe keÀjC³eemeeþer Kes[s Menjebvee pees[ueer. l³eecegUs l³eebvee J³eeHee j keÀjC³eele
keÀesCeleerner De[®eCe ³esle veJnleer. jmles, keÀeueJes, jsuJesceeie& Fl³eeboeR®es peeUs efJeCeues iesu³eecegUs DeveskeÀ
Go³eesieeb®³ee efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUeueer. Yeejleer³e Go³eesie ³ee Del³eeOegefvekeÀ Ghee³eebHeg{s efìkeÀeJe
Oe© Me keÀues veenerle. Yeejleeleerue neleceeie Je Flej ueIegGoîeesieebvee Yeejleer³e jepes Je Flej meÊee DeMee
ÒekeÀej®es mene³³e keÀ© MekeÀu³ee veenerle. l³eecegUs l³eeb®es efvej ewÐeewefiekeÀCe PeHeeìîeeves Ie[tve Deeues.
(4) Fbiue[ceOeerue DeewoîeesefiekeÀ ¬e Àebleer ³egjesHeceO³es Je ÒeecegK³eeves Fbiue[ceO³es 18Jes MelekeÀ ns
DeewoîeesefiekeÀ ¬eÀebleer®es ³egie nesles. lesLes OeeJelee Oeesìe, efmHeVeeRie pesveer, efmHeveeRie c³etue DeMee efJeefJeOe
keÀeHe[ ³eb$eeb®es MeesOe ueeieues nesles. l³eecegUs keÀceerl e keÀceer ceveg<³eyeU JeeHe©ve peemleerle peemle GlHeeove
keÀjCes Meke̳e Peeues nesles. efJe%eeveeleerue ÒeieleercegUs DeeOegefvekeÀ keÀejKeeveoejerves Jesie Iesleuee neslee. keÀceer
JesUele ®eebieu³ee opee&®eer GlHeeoves yeepeejHesþsle GHeueyOe nesT ueei eueer. Yeejleele cee$e DeMee
keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer DeewoîeesefiekeÀ Òeieleer®ee ceeiecetme veJnlee l³eecegUs Fbiueb[ceOeerue
DeewoîeesefiekeÀjCee®³ee leguevesle Yeejleeleerue neleceeie Je Flej Goîeesie efìkeÀCes Meke̳e veJnles.
(5) DeeOegefvekeÀ efM e#eCe ÒeCeeueer®ee DeYeeJe :
Yeejleele DeeOegefvekeÀ efMe#eCee®eer keÀesCeleerner mees³e veJnleer. Fbiueb[ceO³es l³ee efMe#eCee®ee
HeÀe³eoe IesTve DeveskeÀ MeesOe ueeieues Je ³eb$es efvecee&Ce Peeueer. YeewieesefuekeÀ %eeve Jee{u³eecegUs ueeskeÀ ÒeJeeme
keÀª ueeieues. Yeejleelener keÀeueeblejeves DeeOegefvekeÀ Me#eCe meg© Peeu³eeJej oeoeYeeF& veewjespeer Je
v³ee³ecetleea jeve[s ³eebveer DeewoîeesefiekeÀjCeeefJe6.8.2 efvejewÐeesefiekeÀjCee®ee HeefjCeece
(1) Yeejleer³e keÀeHe[ Goî eesieeuee Deesnesìer ueeieueer : Yeejleeleerue keÀeHe[ ns Glke=Àä opee&®es
nesles. peieYejele l³eeuee ceeieCeer nesleer. {ekeÀe ³esLeerue ceueceue Òeefme× nesleer. HeCe efye´ìerMeeb®³ee celeueyeer
DeeefLe&keÀ OeesjCeebcegUs keÀeHe[ Goîeesie yeg[erle efveIe euee Je keÀejeieerj yesjespeieej Peeues. l³eebvee mebj#eCe
osC³eeme DebleosMeer³e mellee meceLe& vemeu³eeves l³eeb®³ee neueebvee HeejeJeej Gjuee veener. keÀeHe[
GoîeesieeKesjerpe DeveskeÀ íesìsceesþs nmleesoîeesie Je kegÀefìjesoîeesiener yebo He[ues.munotes.in

Page 82

82(2) Y eejleer³e mebHelleer®es Jenve : Yeejleeleerue Go³eesieOebos yebo He[u³eecegUs Yeejleeleerue
yeepeejHesþsle efye´ìerMe GlHeeoves oeKeue Peeueer. Yeejleeletve efvecee&Ce nesCeeje keÀ®®ee ceeue Je Yeejleele
efye´ìerMeebleer Dee³eele kesÀuesuee HekeÌkeÀe ceeue ³eeb®³ee efkeÀceleerle Òe®eb[ leHeÀeJele nesleer. ner leHeÀeJele
cnCepes®e Fbiueb[uee Peeuesues Yeejleer³e mebHeÊeer®es Jenve nesles.
(3) veeiejerkeÀjCe Jee{ues : Yeejleeleerue Jem$eesoîeesie Je kegÀìerjesoîeesie ns Kes[îeele Jemeuesues nesles
HeCe efvejewÐeewefiekeÀjCeecegUs keÀejeieerj yeskeÀej Peeu³eeves les MenjebkeÀ[s mLeueeblejerle Peeues. l³eecegUs
osMee®eer veeiejerkeÀjCeekeÀ[s Jeeì®eeue meg© Peeueer.
(4) oejerêîe Jee{ues : efvejew ÐeesefiekeÀjCeecegUs npeejes keÀejeieerj yeskeÀej Peeues nesles. l³eeb®³eemeceesj
MesleerefMeJee³e keÀesCeleener He³ee&³e veJnlee. l³eele®e Mesleer®eer efye´ìerMeebveer uetì kesÀueer nesleer l³eecegUs
meceepeele yeskeÀejer®es ÒeceeCe Òe®eb[ Jee{ues nesles. HeefjCeeceer oeefjê³e Jee{ues nesles Jemleg efJeefvece³e He×leer ®eer
GHe³egkeÌlelee mebHegäele ³esle ®eeueueer nesleer Je Hewmee ns®e cegK³e ®eueve yevele ®eeueues nesles.
(5) HejbHejeiele DeLe&J³eJemLes®ee veeMe : efvejew ÐeesefiekeÀjCeecegUs Yeejleeleerue mJe³ebHetCe& Kes[sosKeerue
mebkeÀìele meeHe[ues nesles. Yeejle eleerue Kes[îee®eer mJe³ebHetCe&lee Je ueIegGoîeesie ns SkeÀceskeÀebvee HetjkeÀ
nesles. efye´ìerMeeb®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeecegUs ke=ÀYeejleeceOeerue DeeOegefvekeÀ GoîeesieOeboîeeb®e e efJekeÀeme efye´ìerMeeb®es Yeejleeleerue Deeieceve ns
J³eeHeejer cnCetve Peeues nesles. J³eeHeej keÀjleevee®e jepekeÀer³e HeefjefmLeleer®ee Deboepe IesTve l³eebveer DeeHeues
Je®e&mJe Jee{Jeues Je Yeejle efye´ìerMeeb®eer jepekeÀer³e Jemeenle yeveuee. Hejb let efye´ìerMe ns cegUele®e J³eeHeejer
Je=Êeer®es Demeu³eeves Je l³eeb®³ee osMeele DeewoîeesefiekeÀ ¬eÀebleerves Jesie HekeÀ[u³eecegUs l³ee®ee HeefjCeece
YeejleeJej nesCes DeHeefjne³e& nesles. Yeejleelener DeeOegefvekeÀ Go³eesOebos efye´ìerMe keÀeueeJeOeer le GYes jenerues.
l³ee®eer keÀejCeceerceebmee Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) efvejewÐeesefiekeÀjCe ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
6.8.3 Yeejleeleerue DeeOegefvekeÀ GoîeesieOebos
(1) Yeejleer³e ueIegGoîeesieeb® ee Nneme : efye´ìerMeebveer l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ HeÀe³eoîeemeeþer jeyeJeuesu³ee
OeesjCeebcegUs DeveskeÀ Yeejleer³e ueIegGoîeesie veeMe HeeJeues nesles. nmleesoîeesie yebo He[ues nesles. l³eecegUs
DeeefLe&keÀ HeeskeÀUer le³eej Peeueer nesleer. DeeOegefveke À GoîeesieOeboîeemeeþer yesjespeieej cepetj Je yeepeejHesþ
GHeueyOe nesleer®e.munotes.in

Page 83

83(2) HejbHejeiele DeLe&J³eJemLes®ee veeMe : Yeejleeleerue DeLe&J³eJemLee ner mJe³ebHetCe& DeMeer Mesleer Je ieeJeeMeer
efveie[erle nesleer. efye´ìerMeebner ner J³eJemLee®e J³eeHeejer kesÀvêer³e kesÀueer nesleer l³eecegUs DeewoîeesefiekeÀjCeemeeþer
l³eebvee keÀ®®ee ceeue efceUCes Meke̳e Peeues nesles. HeejbHeejerkeÀ DeLe&J³eJemLeener Oeeske̳eele Deeueer Demeu³eeves
DeveskeÀ yesjespeieej MeslekeÀjer Je keÀejeieerj mJemleele DeeOe gefvekeÀ keÀejKeev³eele keÀece keÀje³euee le³eej
nesles.
(3) oUCeJeUCe megefJeOeeb®ee efJekeÀeme : efye´ìerMe keÀeueeJeOeerle Yeejleeleerue DeveskeÀ Kes[er Je Menjs Je
yebojs oUCeJeUCee®³ee mees³eerves SkeÀceskeÀebvee pees[ueer iesueer. DeeOegefvekeÀ Goîe esieOeboîeele keÀ®®ee ceeuee®es
Heke̳ee ceeueele ©Heeblej keÀ©ve lees yeepeej Hesþsle vesCes ³eemeeþer HekeÌkesÀ jmles Je ®eebieueer oUCeJeUCe
DeeJeM³ekeÀ nesles. efye´ìerMeebveer DeeOegefvekeÀ keÀeueele HekeÌkesÀ jmles yeebOeues Je jsuJesceeie&ner meg© k esÀuee. ³eeyeeyeer
Goîeesieebmeeþer GHe³egkeÌle þju³ee.
(4) DeeOegefvekeÀ efMe#eCe : Yeejleele efye´ìerMeebveer ÒeLece®e DeeOegefvekeÀ efMe#eCee®ee Hee³ee Ieeleuee. l³eeb®ee
nslet®e efMeef#ele keÀeceieej efceUJeCes ne neslee. l³eeb®³ee efMe#eCeeves peerJe veeMeer mebyebOe vemeCeeN³ee Òee®eerve
ceewefKekeÀ DeLe&Metv³e Heeþeblej He×leer veenerMeer nesTve peerJevee®³ee efJekeÀemeeuee GHekeÀejkeÀ Demes efJe%eeve
JeieefCele ns efJekeÀjlee ³esC³eepeesies Je l³eele Òeieleer keÀjC³ee meejKes %eeve efceUt ueeieues. ³ee®ee®ee GHe³eesie keÀ©ve
Yeejleer³e GoîeespekeÀebveer osKeerue leb$e%eeve, oUCeJeUCe Je J³eJemLeeHeve ³ee GoîeesieeMeer mebyebefOele
yeeyeeRceO³es Òeee fJeC³e efceUJeues.
(5) DeewoîeesefiekeÀ kesÀvês efvecee&Ce Peeueer : DeewoîeesefiekeÀjCeemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer kesÀvês
efye´ìerMeeb®³ee J³eeHeej efJekeÀuekeÀÊee ³ee meejKeer veJeerve Menjs Je yebojs DeewoîeesieerkeÀjCee®ee keÀCee yeveueer.
(6) Yeeb[Jeueoejeb®ee Go³e : DeewoîeesefiekeÀjCeemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej Yeeb[Jeue DeeJeM³ekeÀ Demeles.
efye´ìerMe J³eeHeeN³eebveer Yeejleemeesyele kesÀuesu³ee J³eeHeejecegUs HegYeeb[Jeueoej Yeejleeleerue Go³eesieebceO³es Hewmee iegbleJeCegkeÀ keÀjC³eeme GlmegkeÀ nesles. Yeejleeleerue
peceerveoej Je J³eeHeejerJeie& Yeeb[Jeue HegjJeþe keÀjC³eeme le³eej neslee.
(7) efye´ìerMeebvee r HetCe& Yeejlee®es jepekeÀer³e SkeÀerkeÀjCe kesÀu³eecegUs l³eeb®ee SkeÀí$eer Debceue osMeeJej meg©
Peeuee. DeeOegefvekeÀ Yeeb[JeueMeenerme Je GoîeesieOeboîeemeeþer DeMee SkeÀí$eer DebceueeceOes HeesJeeleeJejCe Demeles. mebHetCe& osMeele SkeÀ®e keÀe³ eoe Demeu³eeves GoîeesieOeboîeebvee efJeefJeOe ÒeeosefMekeÀ
melleebMeer keÀenerner IesCes osCes veJnles. Yeejleeleerue vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee GHe³eesie keÀjCesner l³eebvee
meesHes iesues.
6.8.4 Yeejleeleerue ÒecegKe GÐeesieOebos
YeejleeceO³es DeveskeÀ GoîeesieOebos meg© Peeues Demeues lejer keÀeHe[Goîeesie, leeie Goîeesie,
ueesnHeesueeo Goîeesie ³ee #es$eeceO³es peemle lespeer efometve ³esle nesleer.
(1) keÀeHe[oîeesie : keÀeHe[GoîeesieeceOes DeeOegefvekeÀ keÀejKeeveoejerves cegbyeF&ceOes pece yemeJeuee.
Yeejleeleerue HeejMeer GoîeesieHeleer keÀeJemepeer oeJej ³eeb®³ee Òe³elveeletve 1854ceOes efo yee@cyes efmHeefvebie
De@C[ efJeeeqJnbie kebÀHeveer mLeeHeve Peeueer. 1865 ®³ee megceejeme cegbyeF&le megceejs 10 keÀeHe[efiejC³ee megªmunotes.in

Page 84

84Peeu³ee. cegb yeF&ceOes Yeejleeleerue keÀeHetme ceesþîee ÒeceeCeele ³esT ueeieuee. 1887He³e¥le Denceoeyeeo,
veeieHetj, meesueeHetj Fl³eeoer MenjeceO³esner keÀeHe[ Goîeesie meg© Peeues.
(2) KeeCe Je ueesn -Heesueeo Goîeesie : YeejleeceOes vesmeefie&keÀ meeOevemebHeleer efJeHegue ÒeceeCeele GHeueyOe
nesleer. Yeejleele DeveskeÀ efþkeÀeCeer ueesn keÀesUmee ³eeb®es meeþs nesles. 1744ceOes efye´ìerMeebveer keÀesUmee
KeeCe Goîeesieele Hee³e jesJeC³ee®es Òe³elve kesÀues 1815 ceOes efyenej, Deesefjmee ³ee ÒeebleeceOes efye´ìerMee bveer
keÀesUmee KeeCeer meg© kesÀu³ee. Heg{s jsuJes meg© Peeu³eeJej ³esLeerue keÀesUM³eeb®³ee KeeCeeRvee cenlJe Deeues.
Yeejleeletve G®®e Òeleer®³ee keÀesUmee efve³ee&lener nesT ueeieuee. yebieeue, Deesjermee Je efyenej Òeeble ³ee
KeeCeermeeþer Òeefme× yev euee. efye´ìerMeebveer DeewoîeesefiekeÀjCeemeeþer Yeejleeleerue keÀesUMee®ee HegjsHegj JeeHej
keÀsu³ee®es efomeles.
YeejleeceO³es DeewoîeesefiekeÀjCee®³ee ³ee ueeìsHetJeea ueesnGoîeesie DeefmlelJeele neslee HeCe
efye´ìerMeeb®³ee J³eeHeejer OeesjCeecegUs l³eeuee DeeCeKeer ®eeuevee efceUeueer. DeJepeejs, Mem$eem$es, ³eb$emeeceûeer
Je JeenlegkeÀer®eer meeOeves DeMeDe efJeefJeOe ìerkeÀeCeer ueesn Je Heesueeoe®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. DeeOegefvekeÀ
keÀeUele 1830ceOes pes. Sce. nesLe ³eeves 1830ceOes Heefnu ee ueesnGoîeesie megª kesÀuee. HeCe l³eeuee
DeHesef#ele Demes ³eMe efceUeues veener. 1875ceOes yebieeueceOes SkeÀ ueesnkeÀejKeevee meg© Peeuee. ³ee
HeeMJe&YetceerJej peceMesìpeer ìeìe ³eeb®es ceesþîee efnceleerJej 1907ceOes ìeìe Dee³e&ve De@C[ mìerue kebÀH eveer
peceMesoHetj ³esLes mLeeHeve kesÀueer Je ueesnGoîeesiee®eer cegnt&leces{ jesJeueer. ³ee kebÀHeveerves meJe& De[®eCeeRJej
ceele keÀjerle ueesn Goîeesie ³eMemJeerHeCes GYee kesÀuee. ³ee kebÀHeveerves Yeejleer³e jsuJesuee Heesueeoer ªU
HegjJeues.
(3) l eeie Goîeesie : YeejleeceOes Demeuesueer megHeerkeÀ peceerve leeiee®³ee efHekeÀemeeþer GHe³egkeÌle nesleer.
leeieeHeemetve ieesCeHeeì yeveJeC³ee®ee Goîeesie Yeejleele nmleesoîeesie ªHeele neslee Hejblet efye´ìerMeebveer l³ee®es
©Heeblej DeeOegefvekeÀ keÀejKeeveoejerle kesÀues yebieeueceOes DeveskeÀ MeslekeÀN³eebvee leeie GlHeeoves IesC³ee®eer
mekeÌleer efye´ìerMeDebveer kesÀueer nesleer. l³eecegUs leeiee®es YejHetj GlHeeove nesle nesles. ³ee®ee HeÀe³eoe Iesle
1855ceOes Yeejleele leeie efiejCeer®eer meg©Jeel eP e e u e e r .H e g { s DeveskeÀ efþkeÀeCeer leeie efiejC³ee GY³ee
jeefnu³ee.
(4) veerU Je ®eneGoîeesie : efveU ³ee efHekeÀeHeemetve keÀHe[îeebvee jbie osC³ee®es GlHeeove meg© kesÀues iesues.
yebieeueceOes ns veerU GlHeeoveecegUs peceerve ceesþîee ÒeceeCeeJej ve eHeerkeÀ Peeu³ee l³eecegUs MeslekeÀN³eebveern ns
GlHeeove LeebyeJeues. l³eecegUs GoîeesiepekeÀebveer ®ene Je keÀe@HeÀer GoîeesieebkeÀ[s cees®ee& JeUJeuee. Deemeece,
yebieeue Je oef#eCe YeejleeceOes [eWiej GleejeJej ®ene®es cues GYeejues iesues l³eeletve ³e eGo³eesieebvee YejHetj
veHeÀe efceUeuee. cee$e meJe&meeceev³e pevelesuee ³ee®ee HeÀejmee GHe³eesie Peeuee veener.
DeeOegefvekeÀ GoîeesieOeboîee®es YeejleeJejerue DevegketÀue HeefjCeece :
(1) Yeejlee®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe : YeejleeceOeerue HejbHejeiele DeLe&J³eJemLee efye´ìerMeebHetJeea cetueieeceer
yeoueebHeemetve DeveefYe%e jenerueer. efye´ìerMeeb®³ee keÀejKeeveoejer®³ee OeesjCeecegUs ÒeLece®e Yeejlee®es
DeewoîeesefiekeÀerkeÀjCe meg© Peeues. ³eecegUs DeeOegefvekeÀ yeBkeÀÒeCeeueer, J³eeHeej Goîeesie Je osMee®eer
DeewoîeesefiekeÀ Òeieleer megª Peeueer. ceO³e³egieerve ceeveefmekeÀlesletve yeensj He[tve YeejleeceOes
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es Jeejs Jeent ueeieues.munotes.in

Page 85

85(2) oUCeJeUCe megefJeOee : oUCeJeUCe megefJeOee ne DeeOegefvekeÀ GoîeesieOeboîee®ee Hee³ee De ens.
DeewoîeesefiekeÀjCeemeeþer oUCeUCee®³ee megefJeOee DemeCes Deiel³ee®es Demeles. l³eecegUs DeeogefvekeÀjCeecegUs
Yeejleele oUCeJeUCee®³ee megefJeOee ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{u³ee. osMeeleerue ue#eeJeOeer Kes[er -leeuegkesÀ Je
efpeuns SkeÀceskeÀebvee pee s[ues iesues.
(3) peeefleJ³eJemLesme neoje : DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee #es$eele keÀejKeev³eele meJe& keÀeceieejebveer SkeÀe®e
efve³eceeKeeueer keÀece keÀjCes DeHesef#ele nesles. l³eecegUs Yeejleeleerue `peeeflevegmeej keÀece’ ns lelJe keÀceer
nesC³eeme ce ole Peeueer. DeveskeÀ peeleer®eer ceeCemes SkeÀe®e GoîeesieOeboîeele keÀece keÀ© ueeieueer.
mejbpeeceMeener ceeveefmekeÀlesleerue ne yeoue DeewoîeesefiekeÀjCeeves Ie[Jetve DeeCeC³eeme ceole kesÀueer.
DeeOegefvekeÀ Goîeesieeb®es YeejleeJejerue ÒeefleketÀue HeefjCeece :
(1) HeejbHeeefjkeÀ megleer Goîeesieebvee ìeUs ueeieues :Yeejleeleerue efye´ìerMeekeÀeueerve GoîeesieOeboîeebvee
GYeejer efceUeueer. Hejblet HeejbHeeefjkeÀ Yeejleer³e megleer Goîeesieeuee l³eecegUs ìeUs ueeieues. Yeejleeleerue
keÀeHe[ ns peie Òeefme× nesles. les keÀeHe[ le³eej keÀjCeeN³ee keÀejeefiejeb®ee Goîeesie®e veä Peeuee. les Deelee
ceesþceesþîee GoîeesieOeboîeeceOes keÀeceieej cnCetve keÀece keÀª ueeieues. l³eeb®ee veHeÀe keÀe³ece®ee veenermee
Peeuee. Deelee Heieejer veeskeÀj ³ee ©Heele® el ³ e e b ® e e r DeesUKe le³eej Peeueer.
(2) Yeejleer³e mebHelleer®ee efJeefve³eesie Fbiueb[meeþer : Yeejleele DeeOegefvekeÀ Go³eesieOebos meg© Peeues
Kejs HeCe l³eeb®eer ceeuekeÀer ÒeecegK³eeves efye´ìerMeebkeÀ[s®e nesleer l³eecegUs Goîeesieeleerue veHe̳ee®e ee f n m m e e
Fbiueb[uee peele Demes. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle l³ee®es mLeeve veieC³e nesles.
(3) keÀ®®ee ceeue keÀJe[erceesueYeeJeeves efve³ee&le : Yeejleer³e keÀ®®ee ceeue Fbiueb[uee peeT ueeieuee.
keÀesUmee GoîeesieeceO³es meg©Jeeleer®³ee keÀeUeceOes keÀesUMee®eer efve³ee&le Fbiueb[uee nesle Demes. keÀesUMee®³ee
KeeCeercegUs mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee Del³euHe oje®ee jespeieej efceUeuee Hejblet Yeejleer³e JevemebHeÊeerJej l³ee®ee
ÒeefleketÀue HeefjCeece Peeuee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) efye´ìerMekeÀ eueerve Yeejleeleerue ÒecetKe GÐeesieOebÐee®eer ceeefnleer meebiee.
6.9 meejebMe
YeejleeceOeues efye´ìerMe DeeieceveeJesUsme YejYejeìerme Demeuesues ueIegGoîeesie
efvejDeewoîeesefiekeÀjCee OeesjCeecegUs veä HeeJeues. Yeejleer³e keÀejeieerj yesjespeieej Peeues Je l³ee®es He³e&Jemeve
efye´ìerMe Go³eesieOeboîeeb®³ee efJekeÀemeele Peeues. Yeejleer³e Goîeesie veä HeeJeu³eecegUs yeepeejHesþsle
Fbiueb[ceOeerue ceeue menpeHeCes KetHe ueeieuee. lemes®e DeewoîeesefiekeÀ ¬eÀebleer®eer HeeMJe&Yetceer Je GHeueyOemunotes.in

Page 86

86DeefleefjkeÌle Oeve ³eecegUs efye´ìerMeebveer Yeejleele DeeOegefvekeÀ GoîeesieebceOes iegbleJeCetkeÀ kesÀueer. l³eeceOetve®e
DeeOegefvekeÀ GoîeesieOebo³eeb®ee Hee³ee Ieeleuee iesuee.
6.10 ÒeMve
1) efye´ìerMeebveer keÀesCel³ee peceerve cenmetue er He×leer Yeejleele ueeiet kesÀu³ee l³ee®eer meefJemlej ®e®ee& keÀje.
2) efye´ìerMeebveer ueeiet kesÀuesu³ee peceerve cenmetue He×leer®eer JewefMeäîes Je l³ee®es ke=ÀmHeä keÀje.
3) Yeejleeleerue Mesleer®es Jed³eeHeejerkeÀjC e keÀmes Peeues?
4) oeoeYeeF& veewjespeer ³eebveer ceeb[uesuee DeeefLe&keÀ Jenve efme×eble mHeä keÀje.
5) efye´ìerMeebveer kesÀuesu³ee DeeefLe&keÀ Mees6) efvejDeewoîeesefiekeÀjCe ner m ebkeÀuHevee mHeä keÀje Je l³eeme keÀejCeerYetle IeìkeÀ keÀesCeles les mHeä
keÀje.
7) efvejDeewoîeesefiekeÀjCee®es keÀejCes Je HeefjCeece ³eeJej meefJemlej ìerHe efuene.
8) Yeejleele DeeOegefvekeÀ GoîeesieOeboîeeb®ee efJekeÀeme keÀmee Peeuee?
6.11 meboYe &m e t ® e e r
1) efyeHeerve ®ebê, DeceuesMe ef$eHeeþer, ye©Ce [s:mJeeleb$³ee®ee ue{e
2) ûeesJnj DeeefCe yesunskeÀj DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme
3) megceve Jewod³e Je Meeblee keÀesþskeÀj:
1) DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857 -1920)
2) DeeOegef vekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1920 -1947)
4) megefcele mejkeÀej: DeeOegefvekeÀ Yeejle –kesÀ.meeiejÒekeÀeMeve
5) [e@.pe³eefmebiejeJe HeJeej DeeOegefvekeÀ efnbogmleeve®ee Fefleneme
6) Oevebpe³e Dee®ee³e&: DeeOegefvekeÀ Yeejle (1750 -1950)
munotes.in

Page 87

877
efye´ìerMe keÀeUeleerue meeceeefpekeÀ IeìkeÀ -ceefnuee
ÒekeÀjCe e®eer j®evee :
7.0 GefÎäîes
7.1 ÒemleeJevee
7.2 SsefleneefmeJeÀ heeMke&Yetceer
7.3 efyeÏìerMe DeeieceveecegUs Pee}su³ee megOeejCee ke JeÀe³eos
7.4 m$eer ‚ eqMe#eCe
7.5 efkeOekee hegve&e fkekeen
7.6 yee}efkekeen yeboer
7.7 meceepemegOeejJeÀebveer m$eer GodOeejemee"er JeÀs}sues JeÀe³e&
7.7.1 cenelcee peesleeryee HegÀ}s (1827 -1890)
7.7.2 meeefke$eeryeeF& HegÀ}s (1831 les 1897)
7.7.3 ieesheeU ieCesMe DeeiejJeÀj
7.7.4 efke7.7.5 hebef[lee jceeyeeF& (1858 -1922)
7.7.6 [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀj (1891 -1952)
7.8 Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{îeeleerue ceefnueeb®eer keÀeceefiejer
7.9 meejebMe
7.10 ÒeMve
7.11 meboYe& met®eer
7.0 GefÎäîes
³ee IeìkeÀe®ee De Y³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeu³eeuee
1. SsefleneefmeJeÀ heeMke&Yetceer®eer ceeefnleer efceUefJeCes.
2. efyeÏìerMe DeeieceveecegUs Pee}su³ee megOeejCee ke JeÀe³eoîee®ee Dee{eJee IesCes.
3. meceepemegOeejJeÀebveer m$eer GodOeejemee"er JeÀs}su³ee keÀe³ee&®eer c eeefnleer efceUefJeCes.
4. Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue ceefnueeb®ee menYeeie Je keÀe³ee&®ee Heefj®e³e keÀªve osCes.munotes.in

Page 88

887.1 ÒemleeJevee
meeceeeqpeJeÀ megOeejCee ke m$eerefkemeceep³ee leer} m$eer Ghesef#ele Demes}, DeefkeJeÀefmele Demes} lees meceepe efkeJeÀefmele nesCes Meke̳e veener.
mJeeleb$³eHetJe& keÀeUeceO³es ðeeruee ceeveJe cnCetve peerJeve J³eleerle keÀjC³ee®es mJeeleb$³e veJnles. `®etue DeeefCe
cetue', YeesieJemleg efkebÀJee K eepeieer ceeueceÊee cnCegve efle®³eekeÀ[s yeIeC³ee®eer ceeveefmekeÀlee meceep³ee®eer
nesleer. keÀeueelebjeves efye´efìMe keÀeUele, efJeMesyeIeC³ee®ee ¢ef<ìkeÀesve yeouet ueeieuee neslee. Ye ejleer³e meceepeeceO³es efJe%eeveefve<þ, HeeM®eel³e
efMe#eCeecegUs mecelee ns cegu³e meceepeele ©pet ueeieues nesles. ðeeruee efMe#eCe osCes, efleuee mJeeJeuebyeer
yeveefJeCes, Deefve<ì ®eeueeRefJeª× ue{e osCes, ®eUJeU keÀjCes ³eemeeþer meceepe megOeejkeÀe b®es mebmLeelcekeÀ
keÀe³e& megª Peeues. efye´efìMe jep³ekeÀl³ee¥®eer mebJewOeeefvekeÀ, keÀe³eosMeerj ceolener ³ee ®eUJeUeRvee Peeueer.
20J³ee MelekeÀe®³ee He´ejbYeeHeemetve ðeer peerJeveele HeefjJele&ve Ie[gve ³esT ueeieues nesles. 19J³ee
MelekeÀe®³ee He´e jbYeeHeemetve Yeejleele je<ì^Jeeoe®es Jeejs Jeent ueeieues nesles. Yeejleeleerue MeslekeÀjer,
DeeefoJeemeer ³eeveer DeeefLe&keÀ Meesneslee. Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{îeele ceefnuee Me keÌleer®ee (ieìe®ee) Go³e Peeuee. Yeejlee®³ee mJeeleb$³e
ue{îeele efðe³eebveerner ceesþs ³eesieoeve efoues nesles. l³ee®ee DeY³eeme DeeHeCe ³ee IeìkeÀele keÀjCeej Deenesle.
7.2 SsefleneefmeJeÀ heeMke&Yetceer
kewefoJeÀeUeleer} m$eer}e heg©hetCe& DeefOeJeÀej neslee. $eÝikesoeleer} DevesJeÀ meg$eeb®eer j®evee l³eeJeÀeUeleer} eqm$e³eebveer JeÀs}s}er efomeles.
eqm$e³ee %eeveoeve, ceb$eIeesJeÀjC³ee®eer cegYee nesleer ke efkekeeneveblej heleer®³ee mebceleerves l³ee JeÀ}ele heejbiele nesCee®eer cegYee nesleer.
yee}efkekeeneb®eer heOole ©{ veknleer. ueivee®es Je³e meeceev³ele: 16JeheOoleerner ©{ nesleer.SJeÀ helveerlkee®eer ®ee} ©{er Deme}er lejerosKeer} yenghelveerlkee®eer DevesJeÀ GoenjCes
Dee{Uleele. efkekeen ner DeekeM³eJeÀ yeeye ceeve}er Deme}er lejer Deheefjne³e& ceeve}er peele vemes. efJeÀl³esJeÀ
ceg}er keef[}eb®³ee Iej er Deefkekeeefnle cnCetve jnele. hejbleg kesoJeÀeUeleer} eqm$e³eeb®eer ner eqmLeleer HeÀej
JeÀeU leMeer®e jeefn}er veener. jecee³eCe ‚ ceneYeejle ³ee JeÀeUele Lees[erMeer yebOeves ³esC³eeme meg©keele
Pee}er ke mce=leerhegjeCe JeÀeUeheemetve eqm$e³eeb®ee opee& Iemejle peeC³eeme meg©keele Pee}er. nUtnUt m$eer
eqMe#eCeeefkeefkeOeerner yebo Pee}e. kesoeO³e³evee®ee DeefOeJeÀej yebo Pee}e. l³eeb®es mLeev eM e g ê e b ® e e yejesyejerves ceeve}s
peeT }eie}s. yee}efkekeen ©{ Pee}s. pevceeheemetve ce=l³ethe³e&le m$eer®es peerkeve efve³ebef$ele JeÀjC³eele
Dee}s.
19k³ee MeleJeÀele meeceeeqpeJeÀ ®eUkeUer}e meg©keele Pee}er. leskne megOeejJeÀeb®es }#e ÒeLece
ies}s le s m$eer efkeyee}efkekeen, JeÀsMekeheve, meleer DeMee Deefve<ì ®ee}er ©{er nesl³ee. efkeOekeeb®eer eqmLeleer DeefleMe³e o³eeveer³e
nesleer. m$eer®³ee og:Kee}e , JegÀ®ebyeves}e Oecee&®³ee meespkeU veekeeKee}er Òeefleÿe Òeehle nesle ies}er.
Oecee&®³ee ÒeYeekeeKee}er meke&®e meceepe Demeu³eeves l³ee®e meceepee®ee IeìJeÀ Deme}s}er m$eer}ener efo}er
peeCeejer nerve keeieCetJeÀ efoueer peele Demes. DeMee heefjeqmLelee rle megOeejJeÀeb®³ee megOeejCes®es }#e m$eer
efke

Page 89

89meg©keeleer®³ee JeÀeUeheemetve nesleer Demes cee$e veener lej JeÀeUe®³ee DeesIeele DevesJeÀ efmLel³eb lejsnesle ner
eqmLeleer efvecee&Ce Pee}er nesleer.
7.3 efyeÏìerMe DeeieceveecegUs Pee}su³ee megOeejCee ke JeÀe³eos
efyeÏìerMe Deeiecevee®³ee ÒeeLeefceJeÀ DekemLesle heeqM®ece Yeejleeleer} meceepe eqmLej Òekeeneheemetve
efkeYeJeÌle DeeeqCe mebJegÀef®e le yebOeveele neslee. pejer ceneje<ì£er³eve MeemeJeÀ DeeeqCe meceepe ³eeb®³eele
mece©helee Deme}er lejer Flej mekee&ÒeceeCes®e ceneje<ì£elener peeleerÒeLee ÒeyeU nesleer. efyeÏìerMe Yeejleele
Dee}s leskne m$eer³eeb®³ee mkeeleb$³eekej Deel³ebefleJeÀ ce³ee&o eI e e l e } s u ³ e en e s l ³ e e .m e c e e p e e l ee f l e ® e sm L e e v e
Del³eble nerve opee&®es nesles. m$eer®eer ieg}eceefiejer o={ JeÀjCeeN³ee meleer, yee}efkekeen, efkeOekee, JeÀsMekeheve,
pej" yee}efkekeen, F. ©{er Deeqmlelkeele nesl³ee. ³ee JeÀeUele m$eer}e eqMe#eCeeheemetv e hetCe& kebef®ele
"skeC³eele Dee}s nesles. ³eeJeÀeUele®e ceneje<ì£ele JeÀener meceepemegOeejJeÀeb®ee Go³e nesTve l³eebveer m$eer
megOeejelceJeÀ JeÀe³ee&®ee hegjmJeÀej JeÀs}e ke k³eeheJeÀ DeeIee[er GYeej}er. meceepemegOeejJeÀ cenelcee
p³eesleeryee HegÀ}s, meeefke$eeryeeF& HegÀ}s, ce.iees. jeve[s, yenjecepeer ce}yeejer, efkejceeyeeF&, cenefyeÏìerMeebJeÀ[tve m$eer megOeejCesmee"e r JeÀener JeÀe³eos mebcele JeÀ©ve Iesle}s. les Kee}er}ÒeceeCes Deensle.
1. F.me. 1829ceO³es }e@[& yeWefìJeÀves meleer yeboer®ee JeÀe³eoe JeÀs}e.
2. lemes®e F.me.1856 ceO³es efkeOekeebvee pee®eeletve mees[efkeCeeje hegve&efkekeene®ee JeÀe³eoe heeme JeÀjC³e ele
Dee}e. lemes®e eqm$e³eebvee eqMe#eCe Ieslee ³eekes cnCetve JeÀener JeÀe³eos JeÀjCeele Dee}s.
F.me.1872 ceO³es veeWoCeer efkekeene®ee JeÀe³eoe heeme JeÀs}e ies}e. hejbleg JeÀskeU JeÀe³eoe JeÀ©ve
eqm$e³eeb®es ÒeMve megìCeejs veknles lej m$eer efkenesles. ns JeÀjC³eemee"er DevesJeÀ Òe³elve JeÀjC³eele Dee}s. ns Òe³elve JeÀjC³eele DevesJeÀ meceepemegOeejJeÀeb®ee
heg{eJeÀej neslee.
7.4 m$eer ‚ eqMe#eCe
JeÀener Fbûepe DeefOekeÀeN³eebveer Dee heu³ee Òe³elveeves cegbyeF& DeeeqCe hegCes ³ee ef"JeÀeCeer m$eer ‚ eqMe#eCe
®ee}efkeC³eemee"er MeeUe GIe[u³ee. Glmeener }esJeÀebveer ``mìg[sbìme ef}ìjjer DeeeqCe mee³ebefìefHeÀJeÀ
meesmee³eìer’’ mLeeheve JeÀs}er. ³ee meesmee³eìerves m$eer ‚ eqMe#eCe DeeIee [er GYeej}er. lemes®e heg{s %eeve
ÒemeejJeÀ ceb[Ueves Þeerceble keie& lemes®e meekeJeÀejeb®ee ceoleerves ceg}eRmee"er MeeUe GIe[}er. ÒeejbefYeJeÀ
³eMeeveblej l³ee®e Oeleeakej Flej Yeeieelener DeMee DeeeqCe iegpejeleer Yeeveevee MebJeÀjMesì DeeeqCe Flej megOeejJeÀ Òeke=lleer®³ee GÐeespeJeÀebveer ³ee JeÀeceer heg{eJeÀej Iesle}e
neslee. iegpejeleer DeeeqCe heejMeer MeeUebvee l³eeb®ee mecegoe³ee®ee me¬eÀer³e men³eesie Òeehle neslee. ceje"er
ceeOeceeb®³ee MeeUebvee ³ee JeÀec eerJeÀceer ³eMe Òeehle Pee}s. JeÀejCe peievveeLe MebJeÀjMesì mees[u³eeme, l³ee
ef"JeÀeCeer ogmeje JeÀesCeerner Go³eespeJeÀ veknlee.
meveeleveeb®³ee Dee#esheebvee Òel³egllej osC³eemee"er cenelcee p³eesleeryee HegÀ}sbveer ÒeLece
m$eereqMe#eCee®es JeÀe³e& neleer Iesle}s. peesleeryeebveer m$eereqMe#eCee}e ÒeejbYe JeÀs}e. l³eeJeÀeUer m$eereqMe#eCee®eermunotes.in

Page 90

90hegC³eele Deeqpeyeele mees³e veknleer. DeMee ÒeefleJegÀ} heefjeqmLeleerle p³eesleeryee HegÀ}s ³eebveer hegC³eele F.me.
1848 ceOes ceg}erbmee"er SJeÀ MeeUe meg © JeÀs}er. Demhe=M³e meceepeeleer} eqm$e³eebvee lesLes eqMe#eCe efo}s
peele nesles. l³ee MeeUsle p³eesleeryee mkele: eqMe#eJeÀe®es JeÀece JeÀjerle nesles. ³ee MeeUsle Demhe=M³eeb®³ee
ceg}eRvee eqMeJeÀefkeC³eemee"er eqMeef#eJeÀe efceUsvee cnCetve p³eesleery eebveer meeefke$eeryeeF¥vee eqMeJeÀketve eqMeef#eJeÀe
cnCetve vesce}s. meveelev³eebvee ner iees<ì meceepeêesner DeeeqCe Oece&êesner keeì}er. l³eeb®³ee efke©Oo Òe®eb[
mebleehee®eer }eì GmeU}er. meveelev³eebveer meeefke$eeryeeF¥vee DevesJeÀ ÒeJeÀejs $eeme ef o}e. hejbleg l³eebveer
Deehe}e megOeejCes®ee ceeie& mees[}e veener. l³eebveer Deehe}s JeÀe³e& Del³eble vesìeves ®ee}t "ske}s. hejbleg ner
heefn}er ceg}eR®eer MeeUe yebo he[}er. cnCetve p³eesleeryee veeGceso Pee}s veenerle. l³eebveer 1851 ceO³es
yegOekeej h es"sle ogmejer ceg}er®eeR MeeUe meg© JeÀs}er. 1851 ceO³es®e jemlee hes"sle ®eewLeer ceg}er®eer MeeUe
meg© JeÀs}er. ³ee JeÀe³ee&}e megk³ekeeqmLele mke©he Òeehle knekes cnCetve p³eesleeryeebveer Deeheu³ee efce$eeb®³ee
mene³³eeves SJeÀ JeÀe³e&JeÀejer meefcele er mLeeheve JeÀs}er. l³eele DevesJeÀ ceev³ekej k³eJeÌleer nesl³ee. mejJeÀejvesner
³ee JeÀe³ee&}e ³eLeeMeJeÌleer menJeÀe³e& JeÀs}s. p³eesleeryeeb®ee ³ee DeefYeveke GheJeÀ´ceeyeÎ} efkeÞeeceyeeie ³esLes
melJeÀej JeÀjC³eele Dee}e.
7.5 efkeOekee hegve&efkekee n
lelJeÀeef}ve eEnog meceepeele meb³egJeÌle JeÀgbìgbye heOoleer Deeqmlelkeele nesleer. l³eeJeÀeUer k³eJeÌleer
mkeeleb$³ee®eer mebJeÀuhevee veknleer. eqMekee³e eqm$e³eebkej Iejiegleer peyeeyeoeN³ee nesl³ee. l³eebvee mebhelleer®³ee
nJeÌJeÀe®eer hejkeeveie er veknleer. eEnog efkekeenele mebhelleer Iejele®e jenCeej ³ee®eer oKe} IesCeele ³esF&.
l³ee®ee peyej HeÀìJeÀe efkeOekeebvee yemele Demes. efkekeen Oeeefce&JeÀ efkeOeer ceeveC³eele ³esle Demes. eqMekee³e
heleer®³ee ce=l³etves DeLekee IeìmHeÀesìeves efkekee n yebOeve legìle vemes. ner ÒeLee lee"jheCes pejer G®®e keiee&le
heeUC³eele ³esle Deme}er lejer heCe l³eeb®es DevegJeÀjCe efvecve keieea³e JeÀjerle. efkeOekee hegve&efkekeen ner DeMeer®e
SJeÀ De[®eCe nesleer. efyeÏìerMe v³ee³ee}³eeves Deeheuee DeejbefYeJeÀ efokemeeble `eEnog efmeeqkn} JeÀes['
Deeqmlelkeele DeeCe}e. l³ee JeÀeUele heg©l³ee ef"JeÀeCeer JeÀesCel³eener ÒeJeÀej®ee JeÀe³eoe DeMee heOoleer}e DeeUe Iee}Ceemee"er Deeqmlelkeele veknlee.
FleJeÀs®e veener lej heleer®³ee ce=l³etveblej m$eer ogmejs }ive JeÀ© MeJeÀle vemes. JeÀesCel³eener keJeÌleerves efkeOekee
DeLekee DeeOeer®e efkekeeefnle m$eerMeer efkekeen JeÀsueeme les eqMe#eehee$e "jle Demes. DeMee DekemLesletve
megìC³ee®ee SJeÀceske ceeie& cnCepes Oecee&lejCe cegeqm}ce DeLekee eqKe´M®eve Oecee&®ee mkeerJeÀej JeÀsu³eeme ner
DekemLee yeo}le Demes.
cegbyeF&le oeoeYeeF& veewjespeer, oeoesyee heeb[gjbie, yeeU Meem$eer peebYesJeÀj, yeeyee heodcevepeer
DeeoeRveer efkeOekee hegve&efk ekeene®³ee ³ee Òeef¬eÀ³esuee Deehe}e heeeE"yee peenerj JeÀs}e. hegC³eele }esJeÀefnlekeeoer,
efkeosC³eeme DeejbYe JeÀs}e. 1866 ceO³es efkeOekee efkekeenes llespeJeÀ ceb[U mLeeheve JeÀs}s ies}s. l³eevegmeej
efkeOekee hegve&efkekeenemee"er Òe³elve JeÀjC³eele Dee}s. DeMee DekemLesle ³ee megOeejCesefke©Ooner Deeboes}ve
ís[C³eele Dee}s. JeÀener keiee&ves efkeOekee hegve&efkekeene®³ee 1856 ceOeer} JeÀe³eeo³ee®³ee efkejesOeele
Meemevee}e Deehe}e ef}eqKele efkejesOe veeWoke}e. eEnot Oecee&®³ee megj#esmee"er meesmee³eìer mLeeheve JeÀjC³eele
Dee}er. efkeeqMekee³e oKKev eceOeer} efkeefkeOe ef"JeÀeCeer l³eebveer ®e®ee&me$eele Yeeie Iesle}e. eqMekee³e l³eebveer meveeleveer
keiee&}e ³ee efke®eejekej ®e®ee& JeÀjC³eemee"er hee®eejCe JeÀs}s. cee®e& 1870 ceO³es hegCes ³ee ef"JeÀeCeer ®e®ee&
JeÀjCeemee"er ns oesvner keie& pece}s. l³ee®es DeO³e#eheo keÀeb®eer®es MebJeÀje®ee³e& ³eebveer JeÀs}s.munotes.in

Page 91

91hejblet 1870 ceO³es ieesheeU njer osMecegKe ³eeb®ee Denceoeyeeo ³ee ef"JeÀeCeer `Òee³eeqM®ele'
JeÀ©ve ceeIeej IesC³ee®ee Ieìvesves ³ee Deeboes}vee}e JeÀceJegÀkele JeÀs}s. lemes®e, 1876ceO³e s efkeMeem$eeR®³ee ce=l³etves ³ee Deeboes}vee®ee OeJeÌJeÀe®e yeme}e. lejerner megceejs oMeJeÀYeje®ee JeÀeU ns Deeboes}ve
cegbyeF&le ceeOekejeke ke jIegveeLejeke lemes®e ÒeeLe&vee meceepe ³eebveer ®ee}ke}s. ³ee #es$eele cenJeÀsMeke JeÀkex ³eebveerner G}ÁsKevee³e JeÀeceefiejer JeÀs}er. l³ee®eer meg©keele leebveer ieesotyeeF& veekeeb®³ee efkeOekesMeer
1883 ceO³es efkekeen JeÀ©ve JeÀs}er. l³eecegUs l³eebvee meveeleveer }esJeÀeb®ee efkejesOe menve JeÀjekee }eie}e,
Deej.peer. Yeeb[ejJeÀj ³eeb®³e e ceoleerves l³eebveer efkeOekee efkekeen mebmLee mLeeheve JeÀs}er. l³ee JeÀeceer l³eebvee
jceeyeeF&®eer ÒesjCee efceUe}er. jeve[s ke Yeeb[ejJeÀj ³eeb®eeMeer mebyebefOele nesles. lemes®e l³eebveer efkeOekeebvee
mke³ebhetCe& JeÀjC³eemee"er mebmLee mLeeheve JeÀs}er JeÀer p³eele l³eebvee eqMe#eJeÀ, heefj®eeefjJeÀe F. efkeÒeeqMe#eCe osC³eele ³eesle Demes. 1889 les ³ee JeÀeUele `eEnot efkeOekeeÞece' ceO³es megceejs 25 ueives Pee}er.
DeMeeÒeJeÀejs cegbyeF&leer} megOeejJeÀ lemes®e hegCesceOeer} meceepemegO eejJeÀ, FbogÒeJeÀeMemeejKee ceemeerJeÀebveer
lemes®e efke20k³ee MeleJeÀele ³ee ÒeMveebefke7.6 yee}efkekeen yeboer
Öee®eerve JeÀeUeheemetve Yeejlee®³ee efJeefJeOe Yeeieele yeeueefJeJeen Ie[tve ³esle. yeeueefJeJeen ns
meeceeefpeJeÀ meesheemJeÀej ³ee veeJeeves Yeejlee®³ee efJeefJeOe Yeeieele meg© Peeues. heCe 19 J³ee MeleJeÀele
Yeeb[ejJe Àj, jeve[s ceueyeejer ³eemeejK³ee meceepe megOeejJeÀebveer ³ee DemeeceeefpeJeÀ ÖeLesuee efJejesOe JesÀuee.
ns meJe& heenlee l³ee®ee heefjCeece cnCetve Meemeveeves 1872 ceO³es efJeJeen keÀe³eoe heeme JesÀuee. lemes®e
l³eevegmeej efJeOeJeeefJeJeen, Deeblejpe eleer³e efJeJeen, ³eeJej efMeJeÌJeÀeceesle&ye JesÀues. heCe ns hegjsmes "jues veener.
JeÀejCe yeN³ee®e Yeeieele Depetvener ner®e DeJemLee JeÀe³ece nesleer.
Deeheues OeesjCe J³eÊeÀ JeÀjleevee yenjecepeer ceueyeejer ³eebveer meceepe DeeefCe mejJeÀej
³eeb®³eemeceesjerue oesve IeìJeÀebceO³es efJeJes®eve JesÀues. l³eevegmeej l³eebveer efJeo³eeheer"ebvee Deeûen Oejuee JeÀer
efJeJeenerle efJeo³eeL³ee¥vee hejer#esuee yemet osJet ve³es. lemes DeefJeJeeefnleebvee ÖeeOeev³e o³eeJes Je ³ee mecem³es®ee
meceeJesMe Mee ues³e DeY³eeme¯eÀceele JeÀjC³eele ³eeJee. ³ee JeÀeceer l³eebvee jeve[s, Yeeb[ejJeÀj, ®eboeJejJeÀj,
lesuebie F. ®es meceLe&ve ÖeeHle nesles. lemes®e Meemeveeves efJeJeenemee"er ceguee®es Je³e 16 les 18 Je cegueer®es Je³e
10 les 12 DemeeJes DeMee efve³ece Je ÀjeJee ³eeJejner jeve[s ³eebveer Yej efouee. lemes®e `efheveue JeÀes[' ceO³es
14 Jemeg®eefJeues. lemes®e cegueerhes#ee Je³eeves peemle DemeCeeN³ee J³eÊeÀeryejesyej efJeJeen efveefjeve[s ³eebveer cegueer®es Je³e 10 les 12 Jej Jee{JeC³eele ³eeJes Demesner Öe³elve JeÀjerle nesles.
ceueyeejer Je jeve[s ³eeb®³ee efJe®eejebveer ceneje<ì£ele veJeerve Jew®eeefjJeÀ ÖeMve GYes JesÀue s.
l³ee®³eeefJe©Oo uees. efìUJeÀ ³eebveer efJejesOe oMe&efJeuee. ³ee mJe©hee®³ee ceeieC³eebveer Meemeve Deeheu³ee
hejbhejebiele Oecee&le {JeUe{JeU JeÀjCeej Demes l³eeb®es cele nesles. heCe Meemeveeves megOeejJeÀeb®³ee ³ee
ceeieC³eebJej Deeheues efveCe&³e j eKetve "sJeues nesles. JeÀejCe ojc³eeve l³eebveer leìmLeles®ee ceeie& mJeerJeÀejuee
neslee. heefjCeeceer ceueyeejer Fbiueb[uee iesues DeeefCe l³eebveer pevecele Deeheu³ee yeepetves JeUJeC³ee®ee Öe³elve
JesÀuee. lejerner ceueyeejer DeeefCe l³eeb®³ee menJeÀe N³eebveer Deeheu³ee ®eUJeUeruee ceeies Iesleues veener. MesJeìer
1891 ceO³es l³eeb®³ee Öe³elveebvee ³eMe Deeues DeeefCe yeeueefJeJeen JeÀe³eoe Debceueele Deeuee.munotes.in

Page 92

92Deeheueer Òeieleer leheemeeë
1)efye´ìerMe DeeieceveecegUs Peeuesu³ee ñeermegOeejCee Lees[Je ̳eele meebiee.
7.7 meceepemegOeejJeÀebveer ðeer Gàejemee"er JesÀuesues JeÀe³e&
7.7.1 cenelcee p³eesleeryee hegÀues (1827 les 1890)
cenelcee p³eesleeryee hegÀues ³eebveer Deeheues J³eefÊeÀcelJe mJe³ebÖesjCesves DeeefCe Deeheu³ee mJele:®³ee
Öe³elveebveer Ie[efJeues nesles. l³eeb®ee efheb[ ne ke=ÀefleMeerue ¯eÀebleerJeÀejJeÀe®ee neslee. ceneje<ì£e®³ee
meceepemesJesmee"er O³es³eeves YeejeJetve peeTve meJe& peerJeve meceefhe&le JeÀjCeejs les Leesj heg©DeeOegefveJeÀ Yeejleeleues heefnues meceepe¯eÀebefleJeÀejJeÀ cnCepes cenelcee hegÀues nesle. JeÀejCe les meeceev³eebleerue
Demeues lejer efJe®eejeves Je JeÀle=&lJeeves Demeeceev³e nesles. les vegmeles yeesueIesJe[s megOeejJeÀ veJnles. lej JeÀlex
megOeejJeÀ nesles. meeceeefpeJeÀ v³ee³eemee"e r mebIeefJePeeu³ee Deensle l³ee yeoueCes DeeJeM³eJeÀ Deens ³ee®eer Kee$eer l³eebve e heìueer. p³eesleeryeebveer ðeer
GOeejemee"er, Demhe=M³eeb®³ee GOoejemee"er, MesleJeÀN³eeb®³ee GOoejemee"er DeMee DevesJeÀ #es$eele JeÀe³e&
JesÀues. DeMee ³ee Leesj cenelc³ee®³ee ce=l³et F.me. 1890 ceO³es Peeuee.
p³eesleeryeebveer meJe& yeeyeeR®ee efJe ®eej JeÀ©ve ÖeLece efðe³eeb®³ee GOoeje®es JeÀe³e& neleer Iesleues efnbot
efðe³eebvee iegueeceefiejerletve cegÊeÀ JeÀjC³eemee"er Öe³elve JeÀjeJe³ee®es "jefJeues. Yeejleer³e meceepeeves efðe³eebvee
mecelesheemetve Je efMe#eCeeheemetve Jebef®ele "sJeues nesle s. J³eÊeÀer®es peerJeve efJeJeÀefmele JeÀjC³eemee"er efMe#eCe ns
SJeÀ ÖecegKe meeOeve Deens Demes peesleeryeeb®es cele nesles. efMe#eCeecegUs ceveg<³eele mJeeefYeceeve efvecee&Ce neslees.
mel³e -Demel³ee®ee Gueie[e neslees. cnCetve efMe#eCe ns meJe& megOeejCee®es cetU Deens Demes l³eeb®es cele
nesles. `efpe®³ee neleer heeUC³ee®eer oesjer, leer peieeles GOoejer' ³ee lelJee®es les heeF&JeÀ nesles. cegueeb®³ee
JeÀle&J³ee®es ceeie&oMe&ve ceelesJeÀ[tve nesle Demeles. JeÀle&J³ee®eer peeCeerJe Peeueer lej®e osMee ®eer Öeieleer nesles.
³eeefJe®eeje®es les nesles. meveelev³ee®³ee celes efðe³eebvee efMe#eCee®ee DeefOeJeÀej veener. l³eebvee efMe#eCe osCes
cnCepes osJes, Oece& Je meceepe ³eeb®³ee efJe©Oo Jele&ve JeÀjCes nes³e. SKeeo³ee ðeerves efMe#eCe IesCes cnCepes
Ye´äe®eej JeÀjCes, JegÀceeiee&uee ueeieCes, efleuee DeJeÀeueer JewOeJ³e ³esCes, DeMee Kegu³ee mecepegleer meceepeele
©{ nesl³ee. efJeOeJee efðe³eeb®eer efmLeleer o³eveer³e nesleer. SJebÀojerle l³ee JeÀeUele meceepee®³ee
ðeeryeeyele®³ee Dehes#ee, Dev³ee³eer Je he#eÖeeleerÖeCee®³ee nesl³ee. ¯egÀj Je ueppeemheo ®eeueerjerleercegUs
efðe³eeb®eer owv³eeJemLee Peeueer nesleer.
meceepeeves DevesJeÀ yebOeveebveer efðe³eebvee peKe[tve "sJeues nesles. l³eeb®es meJe& nJeÌJeÀ [eJeuesues nesles.
meceevelee Je ceeveJel es®³ee YetefceJesÀletve l³eeb®³eeJeÀ[s heefnues peele veJnles. GheYeesi³e Jemlet DeMeer®e
l³eeb®³eeJeÀ[s heenC³ee®eer Je=Êeer nesleer. DeMee JesUer cenelcee peesleeryee hegÀu³eebveer efðe³eeb®³ee GOoeje®es JeÀe³e&
neleer Iesleues. l³eemee"er l³eebveer heÀe j cees"s JeÀä menve JesÀues. ðeer ner meceepee®es cetU Deens. Demes ceevetvemunotes.in

Page 93

93peesleeryeebveer ðeerefMe#eCe, efJeOeJee efJeJeen, yeeuenl³ee ÖeefleyebOe , JesÀMeJeheve ³eemeejK³ee cenlJee®³ee
meeceeefpeJeÀ mecem³esyeeyele YejerJe JeÀe³e& JesÀues.
1. ðeerefM e#eCe
meveelev³eeb®³ee Dee#esheebvee Öel³egÊej osC³eemee"er peesleeryeebveer ÖeLece ðeerefMe#eCee®es JeÀe³e& neleer
Iesleues. ðeerefMe#eCe cnCepes he³ee&³eeves efle®³ee ceguee®es efMe#eCe. DeeheCe pej SKeeo³ee heg©efoues lej les SJeÀì³eeu eeefou³eemeejKes Deens. hejbleg pej SJeÀe ðeeruee efMe#eCe efoues lej les meJe&
JegÀìgbyeeuee efou³eemeejKes Deens. ns DeesUKetve peesleeryeebveer ðeerefMe#eCeeuee ÖeejbYe JesÀuee. l³eeJeÀeUer
ðeerefMe#eCee®eer hegC³eele Deefpeyeele mees³e veJnleer. DeMee ÖeefleJegÀue heefjefmLeleerle peesleeryee hegÀues ³eebveer
hegC³eele F.me. 1848 ceO³es cegueermee"er SJeÀ MeeUe meg© JesÀueer. Demhe=M³e meceepeeleerue efðe³eebvee lesLes
efMe#eCe efoues peele nesles. l³ee MeeUsle peesleeryee mJele: efMe#eJeÀe®es JeÀece J eÀjerle nesles. ³ee MeeUsle
Demhe=M³eeb®³ee cegueeRvee efMeJeÀefJeC³eemee"er efMeef#eJeÀe efceUsvee cnCetve peesleeryeebveer meeefJe$eeryeeF&bvee efMeJeÀJetve
efMeef#eJeÀe cnCetve vesceues. meveelev³eebvee ner ieesä meceepeêesner DeeefCe Oece&êesner Jeeìue er. l³eeb®³ee efJe©Oo
Öe®eb[ mebleehee®eer ueeì GmeUueer meveelev³eebveer meeefJe$eeryeeF&bvee DevesJeÀ ÖeJeÀejs $eeme efouee. hejbleg l³eebveer
Deeheuee megOeejCes®ee ceeie& mees[uee veener. l³eebveer Deeheues JeÀe³e& Del³eble vesìeves ®eeuet "sJeues
hejbleg ner heefnueer cegueeR®eer MeeUe yebo he[ueer. cnCetve peesleeryee veeGceso Peeues veenerle. l³eebveer
1851 ceO³es yegOeJeej hes"sle ogmejer cegueerveer MeeUe meg© JesÀueer. 1851 ceO³es®e jemlee hes"sle ®eewLeer
cegueer®eer MeeUe meg© JesÀueer. ³ee JeÀe³ee&uee megJ³eJeefmLele mJe©he ÖeeHle JneJes cnCetve peesleeryeebveer Deeheu³ee
efce$eeb®³ee meene³e³eeves SJeÀ JeÀe³e&JeÀejer meefceleer mLeeheve JesÀueer. l³eele DevesJeÀ ceev³eJej J³eÊeÀer nesl³ee.
mejJeÀejvesner ³ee JeÀe³ee&uee ³eLeeMeÊeÀer menJeÀe³ e& JesÀues. peesleeryeeb®³ee ³ee DeefYeveJe Ghe¯eÀceeyeooue
efJeÞeeceyeeie ³esLes melJeÀej JeÀjC³eele Deeuee.
2. efJeOeJee hegveefJe&Jeen
peesleeryee hegÀues ye´ecnCeosäs nesles Demes cnìues peeles. hejbleg meceepeeleerue JeÀesCel³eener
IeìJeÀeJejerue D ev³ee³eeves l³eeb®es ceve J³eeJegÀU nesle Demes. l³ee JeÀeUer ye´ecnCe meceepeele efJeOeJee efðe³eeb®es
heÀej neue Demele. ns heentve l³eeb®es ceve DemJemLe Peeues. efðe³eeb®es neue LeebyeefJele. l³eeb®³ee peerJeveeuee
®eebieues JeUCe ueeieeJes cnCetve pee sleeryeebveer efJeOeJee hegveefJe&Jeene®ee Oe[e[erves hegjmJeÀej JesÀuee. l³eebveer
F.me. 1864 ceO³es hegC³eeleerue ieesKeu³eeb®³ee yeeiesle SJeÀ efJeOeJee hegveefJe&Jeen Ie[Jetve DeeCeuee.
3. yeeuenl³ee ÖeefleyebOeJeÀ ie=n
efJeOeJee hegveefJe&Jeene®eer megOeejCee l³ee JeÀeUer meceepeeuee he®eveer he[Ces JeÀ"erCe nesles. l³eeuee
yeje®e DeJeOeer ueeieCeej neslee. SKeeo³ee efJeOeJes®es ®egJetÀve JeeJeÀ[s heeTue he[ues lej efle®eer JeeF&ì
DeJemLee nesF&. DeMee efJeOeJee heefleleebvee l³ee JeÀeUer Ye´Cenl³ee , Deelcenl³ee ³eeefMeJee³e iel³eblej veJnles.
DeMee DeeheÊeerletve efJeOeJeeb®eer megìJeÀe JneJeer cnCetve peesleeryeebveer efJeOeJeebvee iegHleheCes ³esTve yee
nesC³eemee"er Je Deeheues cetue lesLes "sJeC³eemee"er yeeuenl³ee ÖeefleyebOeJeÀ ieMn Deeheu³ee IejeMespeejer
GIe[ues. l³ee meboYee&le meJe&$e efYeÊeerOeceJesÀ JeeìC³eele Deeueer. l³eele Demes cnìues nesles JeÀer,
`efJeOeJeebvees, FLes ³esTve iegHleheCes DeeefCe megjef#eleheCes yeeUble Jne. legcner Deeheues cetue v³eeJes efJebÀJee "sJeeJes
ns legce®³ eeKegMeerJej DeJeuebyetve Deens. l³ee ceguee®eer JeÀeUpeer ne DeveeLeÞece IesF&ue. peesleeryeebveer meg©
JesÀuesues yeeuenl³ee ÖeefleyebOeJeÀ ie=n ns Yeejleeleerue heefnues®e nesles. ³eeJe©ve l³eeb®³ee otjoMäer®eer
JeÀuhevee ³esles.munotes.in

Page 94

947.7.2 meeefJe$eeryeeF& hegÀues (1831 les 1897)
cenelcee peesleeryee hegÀues ³eeb®³ee helveer cnCetve meeefJe$eeryeeF& cenejeä^euee heefjef®ele Deensle.
Deeheu³ee JeÀle&yeieej Je Demeeceev³e heleer®³ee Öel³esJeÀ JeÀeceele l³eebveer heleerme Dee³eg<³eYej efve<"sves meeLe
efouee r nesleer; hejbleg meeefJe$eeryeeF&b®eer DeesUKe lesJe{³eehegjleer®e ce³ee&efole veener. meceepe megOeejCes®³ee
#es$eele l³eebveer mJeJeÀle=&lJee&ves Deeheues mJeleb$e mLeeve efvecee&Ce JesÀues Deens.
ðeerefMe#eCe
peesleeryee hegÀues ³eebveer hegC³eele F.me. 1848 ceO³es cegueermee"er SJeÀ MeeUe meg© JesÀueer.
Demhe=M³e meceepeeleerue efðe³eebvee lesLes efMe#eCe efoues peele nesles. l³ee MeeUsle peesleeryee mJele: efMe#eJeÀe®es
JeÀece JeÀjerle nesles. ³ee MeeUsle Demhe=M³eeb®³ee cegueeRvee efMeJeÀefJeC³ee mee"er efMeef#eJeÀe efceUsvee cnCetve
peesleeryeebveer meeefJe$eeryeeF&bvee efMeJeÀJetve efMeef#eJeÀe cnCetve vesceues. meveelev³eebvee ner ieesä meceepeêesner DeeefCe
Oece&êesner Jeeìueer. l³eeb®³ee efJe©Oo Öe®eb[ mebleehee®eer ueeì GmeUueer meveelev³eebv eermeeefJe$eeryeeF&bvee
DevesJeÀ ÖeJeÀejs $eeme efouee. hejbleg l³eebveer Deeheuee megOeejCes®ee ceeie& mees[uee veener. l³eebveer Deeheues JeÀe³e&
Del³eble vesìeves ®eeuet "sJeues .
efJeOeJeebvee DeeÞe³e
cenelcee hegÀues ³eebvee Deeheu³ee meceepeele efJeOeJee efðe³eebvee YeesieeJ³ee ueeieCeeN³ee ³eelevee heentve
l³eeb®³eemee"er JeÀenerlejer ke=Àleer JeÀjC³ee®eer iejpe Jeeìt ueeieueer. l³ee JeÀeUer efJeOeJee efðe³eeb®es peerJeve
cnCepes SJeÀ ÖeJeÀejs vejJeÀ³eelevee YeesieC³ee®eer efMe#ee nesleer. lelJe Àeueerve meceepeeJeÀ[tve l³eebvee DeefleMe³e
JeeF&ì ÖeJeÀej®eer JeeieCetJeÀ efoueer peele Demes. efJeOeJee ðeer®es oMe&veosKeerue DeMegYe ceeveues peele Demes.
l³eeletve SKeeÐee efJeOeJee efðeves leeªC³emegueYe YeeJeves®³ee Deenejer peeGve JeÀener iewjke=À l³e JesÀues DeeefCe
l³eeletve efle®³eeJej DeveJemLee Öemebie Dees{Jeuee, lej DeMee JesUer l³ee DeYeeieer yeeF&heg{s DeelceIeele efJebÀJee
Ye´gCenl³ee ³eeefMeJee³e Dev³e he³ee&³e Gjle vemes. DeMee ogozJeer efðe³eebvee efoueemee Je DeeOeej efceUJetve
osC³eem ee"er cenelcee hegÀu³eebveer 1863 ceO³es SJeÀ yeeuenl³eeÖeefleyebOeJeÀ ie=n megª JesÀues. l³eemebyebOeer
l³eebveer ÖeefmeOo JesÀuesu³ee he$eJeÀele Demes cnìues nesles JeÀer,'efJeOeJeebvees, FLes ³esGve iegHleheCes DeeefCe
megjef#eleheCes yeeUble Jne. legcn erDeeheues cegue v³eeJes efJebÀJee FLes "sJeeJes ns legce®³ee KegMeerJej DeJeuebyetve
jenerue. legce®³ee cegueeb®eer JeÀeUpeer ne DeveeLeÞece IesF&ue. cenelcee hegÀu³eebveer megª JesÀuesu³ee ³ee
yeeuenl³eeÖeefleyebOeJeÀ ie=neleerue cegueeb®eer JeÀeUpeer I esC³ee®es JeÀece meeefJe$eeryeeF& JeÀjerle. ns ie=n megª
JeÀjC³eele l³eeb®eener heg{eJeÀej neslee. lesLeerue DeveeLe cegueebJeej l³ee ceeles®³ee Jeelmeu³eeves Öesce JeÀjerle Je
l³eeb®eer meJe& ÖeJeÀej®eer mesJee JeÀjerle. meeefJe$eeryeeF&bvee mJele:®es Deh el³e veJnles; heCe ³ee
yeeuenl³eeÖeefleyebOeJeÀ ie=neleerue meJe& DeveeLe yeeueJeÀebvee l³eebveer Deeheueer®e cegues ceeveues nesles. heg{s DeMee®e
SJeÀe DeveeLe cegueeuee l³eebveer oÊeJeÀ Iesleues.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) cenelcee HegÀues DeeefCe meeefJe$eeryeeF& HegÀues ³eebveer ñeer G×ejemeeþer kesÀuesues keÀe³e& meebiee.munotes.in

Page 95

957.7.3 ieesheeU ieCesMe DeeiejJeÀj
meceepe yeoueC³eemee"er efJe®eej heefjJele&ve Je efJe®eej heefjJele&veemee"er %eeveÖemeej DeeJeM³eJeÀ
Deens Demes ieesheeU ieCes Me DeeiejJeÀjeb®es mheä cele nesles. ueesJeÀefMe#eCeemee"er he$eJeÀeefjlee Je
efMe#eJeÀerhesMee l³eebveer efveJe[uee.
JegbÀìgbyeeleerue ðeer®es mLeeve
DeeiejJeÀjeb®³ee meeceeefpeJeÀ efJe®eejele JegbÀìgbyemebmLes®³ee megOeejCes®ee ÖeeOeev³eeves efJe®eej JesÀuesuee
Deens. p³ee meceepee®eer JegbÀìgbyeJ³eJemLee efJemJeÀUerle Peeuesueer Deens lees meceepe ner Öeieleer JeÀ© MeJeÀle
veener p³ee meceepeele SsJe̳ee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesle veener ³ee meceepeeuee pegv³ee efJe®eejeletve yeensj he[tve
veJeerve efJe®eej efmJeJeÀejlee ³esle veener. JegbÀìgbyeJ³eJemLee ner SJeÀ$e DemeeJeer. JegbÀìgbyeJ³eJemLesle ðeer®es mLeeve
JeÀe³e Deens G®®e DemeeJes, l³eebvee efMe#eCe osCes Demes DeeJeM³eJeÀ Deens. DeMee efJeefJeOe ÖeJeÀejs
DeeiejJeÀjebveer cele ceeb[ueer Deen sle. JegbÀìgbyee®es ðeer Je heg©Iejeyeensj GheefpeefJeJesÀ®eer meeOeves efceUJetve DeeCelees, ðeer l³ee meeOeveeb®ee Ghe³eesie JeÀ©ve JegbÀìgbyeeleerue
ueneve -ueneve ceeCemee®eer GheefpeefJeJeÀe JneJeer DeMeer efJeYeeieCeer DevesJeÀ JeDeeiejJeÀjebveer ðeer³ee efMe#eCee®ee DeefOeJeÀej Demeuee heeefnpes. l³eeJeÀeUele ðeeruee efMe#eCe osCes
cnCepes meeceeefpeJeÀo=ä³ee JeÀenerlejer efJeheefjle Ie[C³eemeejKes Deens Demes ceevele nesl es. ðeer®es JeÀe³e&#es$e
Gbyeje®³ee Deele DemeeJes Demes cnìues peele nesles heCe l³eeJej DeeiejJeÀjebveer efìJesÀ®es leeMesjs Dees{ues
Deens. efnbotOece& efJe®eejele Je meeceeefpeJeÀ Dee®eejele pes JeÀener ®eebieues Deens l³eeuee JeÀesCee®eerner efYeleer
veener heCe pes JeÀener JeeF&ì Deens. l³ee®ee cee$e efvep³ee mce=leerûebLeeJej GYeejuesueer Deens les mce=leerûebLe efJe%eevee®³ee ÖeJeÀejele JeÀeueyeen³e "jleele. cnCetve
mce=leerûebLee®ee De eOeej IesCes meceepeeuee Ghe³eesieer "jCeej veener. ³ee mce=leerûebLeeveer ðeerJej DevesJeÀ
ÖeJeÀej®eer yebOeves Ieeleueer Deensle. leer yebOeves veä JesÀueer heeefnpes l³eemee"er ðeerefMe#eCeeuee ®eeuevee osCes,
yeeueefJeJeen LeebyeJeCes, efJeOeJeeefJeJee neuee ®eeuevee osCes ³eemeejK³ee megOeejCeeb®ee DeeiejJeÀjebveer hegjmJeÀej
JesÀuee Deens ³ee megOeejCee Deelee meceepeele nesC³eeme meg©Jeele Peeueer Deens.
yeeueefJeJeen efJejesOe
JegbÀìgbyeJ³eJemLesle Je ðeerpeerJeve ³eeb®³ee mebyebOeerle DeeiejJeÀje bveer pes efJe®eej meebefieleues Deensle.
l³eevegmeej yeeueefJeJeeneuee ÖeefleyebOe, hegve&efJeJeeneuee ®eeuevee, IeìmheÀesìe®eer lejleto, ðeer efMe#eCe, ðeer -
heg©lejer les Oece&yeen³e "jle veener yeeueefJeJeen MeeefjjerJeÀ¢ä³ee heÀej®e Dehee³eJeÀejJeÀ Deens. efMe#eCeecegUs
yeewefOoJeÀ Je ceeveefmeJeÀ Jee{ ®eebieueer nesles. cegueecegueer®eer MeeefjjerJeÀ Jee{er®ee efJe®eej ve JeÀjlee ueneveh eCeer
ueive JeÀjCes meceepee®³ee ¢äerves efnleJeÀejJeÀ veener.
efMe#eCe Peeuesu³ee cegueer®ee efJeJeen Peeu³eeJej leer cegueieer JegbÀìgbyeeuee ®eebieuee DeeJeÀej osles.
JegbÀìgbyeele ³esCeeN³ee De[®eCeer otj JeÀ© MeJeÀles. yeeueefJeJeeneuee ÖeefleyebOe JeÀjC³eemee"er mebceefleJe³ee®ee
JeÀe³eoe JesÀuee heeefnpes mebceleerJe³eecegUs JeÀener ueesJeÀebvee Demes Jeeìsue JeÀer Fbûepe nmle#eshe JeÀjleele heCe
mebceefleJe³eecegUs Fbûepeeb®ee nmle#eshe nesle veener.munotes.in

Page 96

96hegve&efJeJeeneuee ceev³elee
DeeiejJeÀjeb veer yeeueefJeJeeneuee efJejesOe JesÀuee Je hegve&efJeJeeneuee ceev³elee efoueer Deens. heleer®³ee
efveOeveeveblej efnbot meceepeele l³eeJeÀeUer ðeeruee JewOeJ³ee®es og:Ke menve JeÀjeJes ueeiele nesles. DevesJeÀ
peeefleyebOeves, ye´ecnCe ³eebvee hegve&efJe Jeen ³eesi³e Jeeìle veJnlee l³eecegUs ðeer®es jeefnuesues Dee³eg<³e og:Keer
nesles l³eecegUs l³eeb®³ee ceveele ðeer heCee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesle nesleer l³eemee"er l³eebvee hegveefJe&Jeen ³eesi³e
Jeeìle neslee. meJe& mlejele hegveefJe&Jeeneuee efJej esOe neslee. l³eecegUs hegve&efJeJeeneuee ceev³elee efceUC³ee®eer
efmLeleer Jeeìle veJnleer DeMeeJesUer meceepeeleerue megefMeef#ele Jeiee&ves heg{eJeÀej IesTve hegve&efJeJeen JeÀjeJes
ðeerpeerJeveeleerue og:Kes veä JeÀjeefJele.
efnbot meceepeele heg©ðeer-heg©ueeJeCes ³eesi³e Deens JeÀe ? l³eeveblej heleer efveOev eeveblej cegueeruee Deeheues Dee³eg<³e og:Keele IeeueJeeJes
ueeieles cnCetve `ðeer' vee hegveefJe&Jeeneme ceev³elee efoueer heeefnpes. Demes cele l³eebveer ceeb[ues.
7.7.4 efJeefJeÖeyeU Dee¯eÀceCeeuee DeeheCe mebIeìerleheCes leeW[ osT MeJeÀuees veener. peeefleJ³eJemLesceOeerue pevceefmeoOe
G®®eveer®elescegUs efvecee&Ce Peeuesueer efJeveJnlee Demes les cnCeleele. lelJeÀeueerve Deefve<" ©{eRhewJeÀer pej" yeeue efJeJeen, he[oe, yenghelveerlJe,
meleer F. ®eeueeRvee les efJejesOe JeÀjleele lej ðeerefMe#eCe, Öeew{efJeJeen, hegveefJe&Jeen, IeìmheÀesì,
peuehe³e&ìve, MegOoerJeÀjCe, cebefojÖeJesMe ³ee ieesäeR®ee efnjesjerves hegjmJeÀej JeÀjleele. Jew³eefÊeÀJeÀ peerJeveele
les mJele: peeefleYeso heeUle vemele. v³ee³eoeveele l³eeJeÀeUer JesieJesieU³ee peeleer®³ee ueesJeÀebvee JesieJesieUe
v³ee³e Demes. v³ee³eeOe erMeeves cenej Je ye´ecnCe ³eebvee meejKes JeeieJeeJes Demes les meebieleele. l³eeJeÀeUele
veT Jehelveer efveJe&leueer lejer leer J³eÊeÀer efJe Àleerner Je³ee®eer Demeueer lejer Dee" -veT JenesF&. efJeceveele megOeejCeeb®eer iebiees$eer Demeles. J³eefÊeÀ®³ee cev eeJej megmebmJeÀej JeÀewìgbefyeJeÀ peerJeveele nesleele.
JegÀìgbyeeleerue mebmJeÀej ÖeecegK³eeves ðeerodJeeje nesleele. l³eecegUs efle®eer ÖeLece oem³eeletve cegÊeÀlee Peeueer
heeefnpes. Demes les meebieleele. ³eemee"er ðeerefMe#eCe iejpes®es Deens. efJeJe enele mJe³ebJej heoOeleer l³eebvee
³eesi³e Jeeìles. efJeOeJee efJeJeeneyejesyej IeìmheÀesìe®eer JeÀuheveener l³eebvee ceev³e nesleer.
7.7.5 hebef[lee jceeyeeF& (1858 -1922)
SJeÀesefCemeeJ³ee MeleJeÀe®³ee GÊejeOee&le ceneä^ele p³ee JeÀener efJeÜeve Je JeÀle&yeieej efðe³ee
nesGve iesu³ee l³eebceO³es hebef[lee jceeyeeF& ³eeb®es veeJe ÖeecegK³eeves I³eeJes ueeieles. l³ee JeÀeUele efðe³eeb®³ee
JeÀle&yeieejeruee Deeheu³ee meceepeele heÀej®e Lees[e JeeJe efceUle Demes; JeÀejCe Deeheueer JeÀle&yeieejer efJebÀJee
JeÀle=&lJe oeKeefJeC³ee®eer mebOeer®e l³eebvee efoueer peele vemes. hejbleg DeMee ÖeefleJetÀue heefjefmLeleerle osKeerue
hebef[lee jceeyeeF&bveer Deeheueer yegefOoceÊee Je JeÀle&yeieejer ³eeb®³ee peesjeJej DeueewefJeÀJeÀ JeÀeceefiejer JeÀªve
oeKeefJeueer n esleer. l³ee JeÀeUeleerue DevesJeÀ ceev³eJej J³eÊeÀeR®ee efJejesOener l³eebvee menve JeÀjeJee ueeieuee
neslee; hejbleg JeÀmeu³eener ÖeJeÀej®³ee efJejesOeeuee ve pegceevelee efJebÀJee ³ee efJejesOeeheg{s pejener Ke®etve ve
peelee l³eebveer DeveeLe efðe³eeb® ³ee GOoeje®es DeeefCe ðeer -efMe#eCee®es JeÀe³e& cees"³ee efpeÎerves ®eeuet "sJeues.munotes.in

Page 97

97ðeer-GOoeje®es JeÀe³e&
hebef[lee jceeyeeF&bvee ÖeLeceheemetve®e efðe³eeb®³ee ÖeMveele jme neslee. Yeejleer³e efðe³eeb®eer efmLeleer
Je l³eebvee YeesieeJeer ueeieCeejer o g:Kes l³eebveer peJeUtve heeefnueer nesleer; cnCetve ³esLeerue efðe³eeb®eer efmLeleer
megOeejC³eemee"er Öe³elve JeÀjC³ee®es l³eebveer "jefJeues. JeÀesueJeÀl³eentve cegbyeF&me Deeu³eeveblej l³eebveer l³ee
oMäerves JeÀeceeuee megªJeele JesÀueer nesleer. ÖeeL e&vee meceepee®³ee menJeÀe³ee&ves l³eebveer cegbyeF&le mLeeheve
JesÀuesu³ee `Dee³e& ceefnuee meceepe' ³ee mebmLes®ee GuuesKe Jej Deeuesuee®e Deens. efðe³eeb®³ee ÖeMveebJej
pevecele peeieMle JeÀjC³eemee"er l³eebveer cegbyeF& Je hegC³eele peenerj J³eeK³eeves efoueer nesleer. l³ee Fbiueb[ -
DecesefjJesÀle Demeleeveener l³eebvee Yeejleer³e efðe³eeb®³ee ÖeMvee®ee efJemej he[uee veJnlee. DecesefjJesÀntve
Yeejleele hejleu³eeveblej lej jceeyeeF&bveer meJe&mJeer efðe³eeb®³ee GOoeje®³ee JeÀe³ee&uee®e Jeentve Iesleues.
l³eeb®³ee JeÀener ke=ÀleeRyeodoue JeeoUs G"ueer Demeleerue; hejbleg l³eebveer p³ee meceefhe&le Je=Êeerves ³ee JeÀeceele
mJele:uee PeesJetÀve efoues l³eeefJehebef[lee jceeyeeF&bveer efðe³eebmee"er JesÀuesues cenlJee®e s JeÀe³e& cnCepes `Meejoemeove' ³ee mebmLes®eer
JesÀuesueer mLeehevee nes³e. l³eebveer Deeheu³ee DecesefjJesÀleerue JeemleJ³eele mJele:®³ee efJeÜÊes®eer íehe
DecesefjJeÀve ueesJeÀebJejner hee[ueer nesleer. jceeyeeF&bveer DecesefjJesÀle ef"JeÀef"JeÀeCeer J³ eeK³eeves osGve Yeejleer³e
efðe³eeb®³ee efMe#eCeemee"er efveOeer ieesUe JesÀuee neslee. Yeejleele Deeu³eeJej hebef[lee jceeyeeF&bveer cegbyeF& ³esLes
11 cee®e& 1889 jespeer `Meejoemeove' veeJee®eer SJeÀ mebmLee mLeeheve JesÀueer. ³ee mebmLesle efvejeefÞele
efJeOeJee Je DeveeLe efðe³ee ³eeb®³ee jenC³eepesJeC³ee®eer ceesheÀle J³eJemLee JeÀjC³eele Deeueer nesleer.
l³ee®eÖeceeCes ³ee efðe³eebvee efMe#eCe osC³ee®eer J³eJemLeener Meejoemeoveves JesÀueer nesleer. leLeeefhe, l³eehes#eener
cenlJee®eer ieesä cnCepes p³ee efðe³eebvee DeepeJej JeÀOeer megKee®ee SKeeoe Meyoner SsJeÀe³euee efceUeuee
veJnlee, DeMee DeveeLe Je efJeOeJee efðe³eebvee jceeyeeF&bveer `Meejoemeove'le KejsKegjs Öesce Je DeehegueJeÀer ³eeb®ee
Öel³e³e DeeCetve efouee. ieesogleeF& peesMeer ner Meejo emeoveceO³es ÖeJesMe Iesleuesueer heefnueer yeeueefJeOeJee nesleer.
³ee®e ieesogleeF&bMeer heg{s cencegbyeF&leerue Deuhe Öeeflemeeo heentve jceeyeeF&bveer Meejoemeove cegbyeF&ntve hegC³eeuee nueefJeC³ee®ee
efJe®eej ®eeueefJeuee. l³eevegmeej 1 veesJnWyej, 1890 jespeer Meejoemeove®es hegC³eeuee mLeueeblej
JeÀjC³eele Deeues. jceeyeeF&b®eer mebmLee hegC³eele cee$e ®eebieueer®e veeJeeªheeuee Deeueer. jceeyeeF&bveer efKe´mleer
Oecee&®ee mJeerJeÀej JesÀuee Demeuee lejer, l³eeb®³ee Meejoemeove mebmLesuee hegC³eeleerue DevesJeÀ efnbot vesl³eebveer
JeefJe®eejJebleebveer heeef"byee efouee neslee. Meejoe meove®³ee meuueeieej ceb[Uele v³ee³ecegleea jeve[s,
v³ee³ecetleea lesuebie, [e@. Yeeb[ejJeÀj ³eebmeej K³ee ceev³eJej J³eÊeÀeR®ee meceeJesMe neslee.
Meejoemeove®³ee mLeehevesveblej hebef[lee jceeyeeF&bveer hegC³eeheemetve Lees[³ee DeblejeJej Demeuesu³ee
JesÀ[ieeJe ³ee ieeJeer peceerve Kejsoer JesÀueer DeeefCe l³ee peefceveerJej Deeheueer mJeleb$e Jemeen le GYeer JesÀueer.
³ee®e ef"JeÀeCeer l³eebveer cegefÊeÀmeove veeJee®eer DeeCeKeer SJeÀ mebmLee mLeeheve JesÀueer. MeejoemeoveÖeceeCes
cegefÊeÀmeoveelener DeveeLe cegueer Je efJeOeJee efðe³ee ³eeb®³ee jenC³ee -pesJeC³ee®eer lemes®e efMe#eCee®eer ceesheÀle
mees³e JeÀjC³eele Deeueer nesleer. l³ee ef"JeÀeCeer JeÀesCel³eener peeleer®³ee iejerye, Dehebie, efvejeefÞele, efJeOeJee,
heeflele DeMee efðe³eebvee cegÊeÀ ÖeJesMe neslee. DeMee efðe³eebefJeDeveeLe efðe³ee b®ee GOoej ns®e l³eebveer Deeheues peerefJeleJeÀe³e& ceeveues nesles. l³eemee"er l³eebveer Dee³eg<³eYej
Del³eble heefjÞece Iesleues.
7.7.6 [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀj (1891 –1956)
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjebveer eqm$e³eeb®³ee GOoejemee"er Dee efCe l³eeb®³ee v³ee³e nJeÌJeÀemee"er
Dee³eg<³eYej }{e efo}e.munotes.in

Page 98

98[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj efðecegkeÌleer®es keÀÆj meceLe&keÀ nesles. [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀj
efðe³eeb®³ee GOoejemeeþer DeeefCe l³eeb®³ee v³ee³e nkeÌkeÀemeeþer Dee³eg<³eYej ue{e ef ouee. Deebyes[keÀj ³eeb®³ee
celes efðe³eeb®³ee meJe& ³ee cevegmce=leercegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee Deensle. ne ie´bLe megceejs 2000 Jeefueefnuee Demeuee lejer lees ©{erJeeoer efnbotb®³ee peerJevee®es Deepener efve³eb$eCe keÀjlees. cevegmce=leer ne ie´bLe
efðe³eebJej nesCeeN³ee Dev³ee³ee®es, ke´tÀjles®es Je efJeMeesDemeuesu³ee cevegmce=leer®es 25 ef[meWyej 1927 jespeer meceejbYeHetJe&keÀ peenerjHeCes onve kesÀues. cevegmce=leer®es
onve ner Ieìvee cnCepes Feflenemeeleerue SkeÀ ceneve cetefle&YebpekeÀ ke=Àleer nesleer DeeefCe npeejentve DeefOekeÀ
Jeneslee.
yeeyeemeensyeeb®³ee celes keÀesCel³eener meceepee®es cetu³eceeHeve l³ee meceepeeleu³ee efðe³eeb®eer
HeefjefmLeleer keÀMeer Deens, ³eeJe©ve keÀ jlee ³esles. meceepeeves efðe³eeb®³ee efJekeÀemeekeÀ[s ue#e keWÀefêle keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Demeu³ee®eer l³eeb®eer Deeie´ner YetefcekeÀe nesleer. les ðeer efMe#eCee®es keÀÆj HegjmkeÀlex nesles.
He´l³eskeÀeves DeeHeu³ee Iejeleu³ee cegueeruee efMe#eCee®eer meb Oeer efoueer lej ne efJe®eej meceepeele meJe&$e
Hemejsue. meceepee®eer He´ieleer nesC³eemeeþer efMe#eCee®ee He´meej Jne³euee nJee Demes l³eeb®es þece cele nesles.
Yeejleer³e meceepe J³eJemLesle IeÆ ©peuesueer efJeefðe³eebJej nesCeejs Dev³ee³e -Del³ee®eej DemJemLe keÀjle nesles. efHele=melleekeÀ mebmke=Àleer®ee Heie[ener ue#eele
³esle neslee. efðe³eeb®es l³eeb®³ee ceveeefJe©× Peeuesues efJeJeen DeeefCe ueeoueer peeCeejer yeeUbleHeCes ³ee®eener
HeefjCee ceefomele neslee. ner HeefjefmLeleer yeoueC³ee®es SkeÀcesJe He´YeeJeer meeOeve cnCepes efMe#eCe, ³eeJej
l³eeb®ee þece efJeÍJeeme neslee. ne efJe®eej meceepeele ©peC³eemeeþer l³eebveer DeeHeu³ee uesKeebletve -
J³eeK³eeveebletve Heesìefle[keÀerves ceeb[Ceer kesÀueer.
mJeleb$e Yeejlee®es Heefnues cepetj ceb$eer cnCetve yeeyeemeensyeebveer efðe³eeb®³ee me#eceerkeÀjCee®es DeveskeÀ
efveCe&³e IesTve l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer kesÀueer. KeeCe keÀeceieej ðeeruee He´metleer Yellee, keÀesUmee KeeCeerle
keÀece ke ÀjCeeN³ee ðeer keÀeceieejebvee Heg©keÀ<ìkeÀjer efðe³eebmeeþer 21 efoJemeeb®eer efkeÀjkeÀesU jpee, SkeÀe ceefnv³ee®eer nkeÌkeÀe®eer jpee, ogKeeHele
Peeu³eeme vegkeÀmeeve YejHeeF& De eefCe 20 JecenllJee®³ee efveCe&³eeb®ee GuuesKe keÀje³euee nJee.
yeeyeemeensyeebveer DeeHeu³ee ®eUJeUerle efðe³eebvee DeeJepet&ve menYeeieer keÀªve Iesleues. 1927®ee
cene[®ee peJeoe j leȳee®ee mel³eeie´n, 1930®ee veeefMekeÀ®ee keÀeUejece cebefoj mel³eeie´n Je
1942®³ee veeieHegjeleu³ee ceefnuee Heefjcegueer®³ee He´ieleerceOeueer De[®eCe Demetve cegueerJej les uee oues peeT ve³es, ueiveeveblej Helveer ner veJeN³ee®eer
cew$eerCe Je meceeve DeefOekeÀej Demeuesueer men®eeefjCeer Demee³euee nJeer. leer veJeN³ee®eer iegueece Jne³euee
vekeÀes, Demes les cnCele. yee³ekeÀes keÀMeer DemeeJeer, ³eeyeeyele Heg©veJeN³eeefJeefceUJeC³eemeeþer Heg{s ³ee³euee nJes, ne efJe®eej Deebyes[keÀjebveer ceeb[uee.munotes.in

Page 99

99DeeHeueer Òeieleer leHeemee .
1. meceepemegOeejJeÀebveer m$eer GodOeejemee"er JeÀs}sues keÀe³e& Lees[ke̳eele meebiee.
7.8 Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{îeeleerue ceefnueeb®eer keÀeceefiejer
ceefnueebveer Yeejleeleerue mJeeleb$³e ue{îeele menYeeie Iesleuee neslee. ³eecegUs je<ì^er³e
®eUJeUeruee ueeskeÀ ®eUJeUer®es mJeªHe He´eHle Peeues nesles. Yeejleele efye´efìMe meÊesefJeª× mebIeefìle GþeJe
He´Lece 1857 ceO³es Peeuee. ³ee GþeJeeleerue PeeMeer®eer jeCeer ue#ceeryeeF&, yesiece npejle ceneue ³eeb®³ee
ke´ÀebleerkeÀe³ee&cegUs D eeefCe newleelc³eecegUs Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{îeeuee He´sjCee efceUeueer Je ceefnueebveer
Yeejleeleerue mJeeleb$³e ®eUJeUerle cenÊJeHetCe& ³eesieoeve efoues. Yeefieveer efveJesefolee ³eebveer Yeejleer³e
ðeer³eebmeeþer YejerJe keÀe³e& kesÀues. efðe³eebme eþer `Meejoecebefoj', Jemleerie=n mLeeHeve kesÀues. l³eebveer mJeosMeer®ee
HegjmkeÀej kesÀuee. mJeosMeer ®eUJeU ³eMemJeer keÀjC³eemeeþer He´³elve kesÀues. [e@. De@veer yesPebì 1893 ceO³es
Yeejleele Deeu³ee. 1914 ceO³es l³eebveer `v³et Fbef[³ee' ns Fbie´pee r owefvekeÀ megª kesÀues. lesJneHeemetve l³ee
jepekeÀejCeele meefke´À³e Peeu³ee nesl³ee. uees. efìUkeÀeb®³ee yejesyejerves l³eebveer mJeeleb$³e mebie´eceele menYeeie
Iesleuee. nesceªue ®eUJeU, nesceªue ueerie®eer mLeeHevee DeeefCe efJemleej l³eebveer Ie[Je tve DeeCeuee.
je<ì^er³e ®eUJeUerle ceesþe Glmeen Je He´sjCee [e@. De@veeryesPebì ³eeb®³ee keÀe³ee&cegUs efceUeueer. ceefnueebvee
HegªDeefOeJesMeveele mJe leë DeO³e#e Demeleevee kesÀueer nesleer. Yeejleer³e ceefnueebceO³es meeceeefpekeÀ peeie=leer DeeefCe
jepekeÀer³e mJeeleb$³ee®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³eele ³ee ceefnueebveer cenÊJeHetCe& keÀe³e& kesÀusÀ nesles.
F.me.1857 ®³ee GþeJeeveblej Yeejleer³e ebceO³es je<ì^Jeeoer YeeJevee Jee{erme ueeieueer. l³eeletve®e
je<ì^er³e meYes®eer mLeeHevee (1885) Peeueer. megªJeeleeruee ceJeeU Hejbleg efye´efìMeeb®³ee o[HeMeener
OeesjCeecegUs keÀeBie´sme peneue yeveueer. otDeveskeÀ le©Ce ke´ÀebleerkeÀejer ceeiee&keÀ[s JeUues. l³eeb®³eele He´Kej je<ì^efve<þe DeeefCe osMeemeeþer He´eCeeHe&Ce
keÀjC³eemeeþer He´Je=Êeer efvecee&Ce Peeueer nesleer. HegªFbie´peebvee efJejesOe keÀjC³eemeeþer ceefnuee ke´ÀebleerkeÀejkeÀ osKeerue menYeeieer Peeu³ee nesl³ee. l³eele
He´ecegK³eeves meew. ³esmegyeeF& ieCesMe meeJejkeÀj, ceeoece keÀecee, Þeerceleer ogiee&osJeer yeesnje, megneefmeveer
ieebiegueer, JeerCee oeme, He´erleeruelee Je·soej, keÀuHevee oÊe, mejueeosJeer Iees®eUJeUerle cenÊJeHetCe& keÀe³e& kesÀues nesles.
ce. ieebOeeR®³ee keÀe³ee&Heemetve He´sjCee IesTve keÀe³e& keÀjCeeN³ee ceefnuee ke´ÀebleerkeÀejkeÀeb®e er Yeejleer³e
mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue keÀeceefiejer DeefleMe³e GuuesKeveer³e Deens. je<ì^er³e ®eUJeUerle keÀe³e& keÀjerle
Demeleevee legªbieJeeme, keÀeþer®es He´nej, mebmeejerkeÀ mecem³ee, ueneve cegues, Heleer, Jew³eefkeÌlekeÀ mecem³ee
F.uee leeW[ osle, JesUHe´mebieer He´eCee®eer Deengleer osTvener l³eebveer keÀe³e& kesÀues nesles. mejesefpeveer vee³e[t,
mJeªHe jeCeer, keÀceuee vesnª, keÀmlegjyee ieebOeer, keÀceueeosJeer ®eìesHeeO³ee³e, De©Cee DemeHeÀDeueer,munotes.in

Page 100

100meg®eslee ke=ÀHeueeveer, efJepe³eeue#ceer Hebe f[le, Þeerceleer Fbefoje ieebOeer, ogiee&yeeF& osMecegKe efyeCee oeme,
Devegme³eeyeeF& keÀeUs, Meebleer Iees®eUJeUerle cenÊJeHetCe& keÀe³e& kesÀues nesles Je ³eesieoeve efoues nesle s. DeePeeo eEno HeÀewpesleerue ceefnuee
ke´ÀebleerkeÀejkeÀebveer Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue cenÊJeHetCe& ³eesieoeve efoues nesles. Yeejleer³e mJeeleb$³e
mebie´eceele DeefOekeÀ efleJe´lee ³esC³eemeeþer Deepeeo efnbo mesvesle ðeer DeeefCe Hegªle³eej keÀjC³eele Deeu³ee nesl³ee. DeePeeo efnbo mesvesceO³es ðeer³eebmeeþer mJeleb$e HeueìCe le³eej keÀjC³eele
Deeueer nesleer. efle®es veeJe `PeeMeer®eer jeCeer HeueìCe' Demes nesles. l³eeb®eer keÀceeb[j cnCetve ke@À. ue#ceer
mJeeceerveeLeve ¿ee mebIeìkeÀ cnCetve keÀece Heenle nesl³ee. PeeMeer®eer jeCeer HeueìCeerleerue GuuesKeveer³e
keÀeceefiejer keÀjCeeN³ee ðeer ke´ÀebleerkeÀejkeÀebveer ceesþs ³eesieoeve efoues nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1)mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue ceefnueeb®³ee keÀe³ee&®ee ceeieesJee I³ee.
7.9 meejebMe
ðeerves peerJeveele kesÀuesu³ee cenlJee®³ee keÀe³ee&cegUs ceesþîee He´ceeCeeJej HeefjJele&ve megª Peeues.
ceefnueeb®³ee ®eUJeUerle efðe³eeb®ee menYeeie megª Peeuee. efJe®eejeb®eer osJee Ce-IesJeeCe Jee{le iesueer,
efMe#eCee®ee He´meej Peeuee. oUCeJeUCee®eer meeOeves Jee{ueer, He´meej ceeO³eceeb®ee Go³e Peeuee. DeeOegefvekeÀ
cegu³es ªpeg ueeieueerle jep³eIeìvesle mebJewOeeefvekeÀ He´³elve megª Peeues. ner veJeefJe®eejeb®³ee cegu³eeb®eer os Ceieer
mecepeueer peeles.
7.10 ÒeMve
(1) efm$e³eeb®³ee GodOeejeleerue efye´ìerMe Meemevee®³ee Òe³elveeb®ee Dee{eJee I³ee.
(2) cenejeä^eleerue meceepe megOeejkeÀebveer m$eer GodOeejemeeþer kesÀuesu³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee I³ee.
(3) Deeo³e efm$emegOeejkeÀ cnCetve cenelcee HegÀues Je meeefJe$eeryeeF& HegÀues ³eeb®³ee keÀe³ee&®es JeCe&ve keÀje.
(4) Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeUerleerue ceefnueeb®³ee keÀe³ee&®ee ceeieesJee I³ee.
7.11 meboYe& met®eer
1) efyeheve®ebê ke Flejë Yeejleer³e mkeeleb$eue{e (India ’sStruggle for Independence) ,
JesÀ. meeiej ÒeJeÀeµeve
2) efyeheerve®ebê, Deceuesµe ef$ehee ”er, ye©Ce[së mkeeleb$³ee®ee ue{e (Freedom Struggle),
National Book Trust
3) ûeesknj DeeeqCe yesuesJeÀjë DeeOegefveJe Yeejlee®ee Fefleneme (Sme.®ebo ÒeJeÀeµeve)munotes.in

Page 101

1014) megceve kewÐe ke µeeblee JeÀes ”sJeÀjë
‰) DeeOegefveJeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857 ’1920)
Š) DeeOegefveJeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1920 ’1947) Þeer. meeF&veeLe ÒeJeÀeµeve
5) megefcele mejJeÀejë DeeOegefveJeÀ Yeejle ’JesÀ. meeiejÒeJeÀeµeve
6) [eB. pe³eeEmeiej eke hekeejë DeeOegefveJeÀ eEnogmleeve®ee Fefleneme ’Þeer. efkeÐeeÒeJeÀeµeve
7) Oevebpe³e Dee®ee³e&ëDeeOegefveJeÀ Yeejle (1750 ’1950)

munotes.in

Page 102

1028
efye´ìerMe keÀeUeleerue meeceeefpekeÀ IeìkeÀ -oefuele
ÒekeÀjCe e®eer j®evee :
8.0 GefÎäîes
8.1 Òemlee Jevee
8.2 oefuele
8.3 oefuele ®eUJeU (Deebyes[JeÀj hetJe& JeÀeueKeb[)
8.3.1 cenelcee p³eesefleyee hegÀues Je meeefJe$eeryeeF& hegÀues
8.3.2 ieesheeU yeeyee JeUbieJeÀj
8.3.3 efJeÀmeve heÀeiet yeCemees[s
8.3.4 efMeJejece peeveyee JeÀebyeUs
8.3.5 cen8.3.6 veeje³eCe iegª
8.3.7 í$eheleer Meent cenejepe
8.4 oefuele ®eUJeU Je [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀj
8.4.1 yeeueheCe Je efMe#eCe
8.4.2 [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®es meeceeefpeJeÀ JeÀe³e&
8.4.3 [e@. ye eyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®es jepeJeÀer³e JeÀe³e&
8.4.4 [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®es Mew#eefCeJeÀ JeÀe³e&
8.4.5 [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®eer Je=Êehe$es
8.4.6 [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®es DeeefLe&keÀ JeÀe³e&
8.5 cenelcee ieeb Oeerpeer
8.6 meejebMe
8.7 ÒeMve
8.8 meboYe& met®eer
8.0 GefÎäîes
³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeu³eeuee
1. Deebyes[keÀj HetJe& keÀeueKeb[eleerue oefuele ®eUJeU DeY³eemelee ³esF&ue.
2. [e@.yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeb®³ee keÀe³ee&®ee Dee {eJee IesCes.
3. [e@.yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeb®es jepeefkeÀ³e, meeceeefpekeÀ Je Mew#eefCekeÀ keÀe³e& mecepetve IesCes.
4. cenelcee ieebOeerpeeR®³ee ³eesieoevee®ee DeY³eeme keÀjCes.munotes.in

Page 103

1038.1 ÒemleeJevee
DeeOegefveJeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeeuee JesieUs JeUCe osC³eele DeeefCe ³esLeerue meceepeJ³eJemLesle
heefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eele mel³eMeesOeJeÀ ®eUJeUer FleJeÀer®e oefuele ®eUJeUerves osKeerue cenÊJee®eer
YetefceJeÀe yepeeJeueer Deens. Yeejleer³e meceepeele MesJeÀ[es Jeoefuele peeleeR®³ee ueesJeÀebvee peeie=le JeÀªve l³eebvee veJee DeelceefJeéeeme ÖeeHle JeÀªve osC³ee®es Del³eble
JeÀ"erCe Demes JeÀe³e& oefuele ®eUJeUerves JesÀues Deens. oefueleebJejerue Dev³ee³ee®es efveJeejCe JesÀues peeJes,
l³eebvee meceepeeleerue Flej IeìJeÀeb®³ee yejesyejerves DeefOeJeÀej efceUeJesle, l³eeb®³ee meeceeefpeJeÀ efmLeleerle
megOeejCee JneJeer cnCetve yeN³ee®e peCeebveer Öe³elve JesÀues nesles. Yeejleele Fbûepeer meÊes®eer mLeehevee
Peeu³eeveblej Fbûepeer efMe#eCe eletve DeeOegefveJeÀ efJe®eejeb®ee mheMe& Peeuesueer Je l³ee efJe®eejeb®³ee mebheJeÀe&le
Deeuesueer peer veJeer efhe{er osMeele Go³eeme Deeueer; l³ee efhe{erleerue JeÀener leªCeebveer ³esLeerue
meceepeJ³eJemLesle yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemee"er meceepemegOe ejCes®eer ®eUJeU megª JesÀueer. ³ee
meceepemegOeejJeÀebhewJeÀer JeÀeneRveer Demhe=M³eeb®eer efmLeleer megOeejC³eemee"er Ghe³egÊeÀ JeÀe³e& JesÀues nesles.
l³eeceO³es ÖeecegK³eeves cenelcee p³eesefleyee hegÀues, meeefJe$eeryeeF& hegÀues, cenMeent cenejepe, cenelcee ieebOeerpeer, [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®ee DebleYee&Je neslees. HejbHejsves Megê,
DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue DemHe=M³e, DeueerkeÀ[s oefuele cnCetve mebyeesOeues peeCeejs Jebef®ele, GHesef#ele Demee
meceepe IeìkeÀ DeeefCe l³eeb®ee meeceeefpekeÀ mlej G®eebJeC³eemeeþer Peeuesu³ee ®eUJeUeR®ee DeY³eeme ³ee
IeìkeÀele DeeHeCe keÀjCeej Deenesle.
8.2 oefuele
Yeejleer³e meceepe J³eJemLee He´e®eerve keÀeUeHeemetve peeleer J³eJemLesves efJeYeeieuesueer nesle er. ³ee
J³eJemLesle DemHe=M³e -DeeefoJeemeer -YeìkesÀ ns leUeMeer nesles. ³ee keÀefve<þ Jeiee&Jej efJeefJeOe He´keÀejeb®eer
yebOeves ueeoC³eele Deeueer nesleer. leer pee®ekeÀ Je Dev³ee³ekeÀejkeÀ nesleer. G®®eJeCeea³eebvee pevcepeele He´efle<þe
DeeefCe Megêebvee keÀce&peele neue DeHes<ìe DeMeer efJeHe´leer®es peerJeve J³eleerle keÀjeJes ueeiele nesles. GlHeeovee®eer meeOeves G®®e JeCeea³eebkeÀ[s Demeu³eecegUs
Megêebvee GHes#esyejesyej®e ow v³e, oeefjêîe, GHeemeceej iegueeceefiejer®es peerJeve peieeJes ueeiele Demes. Yeejleer³e
meceepeele Demhe=M³eles®eer ÖeLee Deieoer Öee®eerve JeÀeUeheemetve ®eeuele Deeueer nesleer. Demhe=M³e yeebOeJe
MesJeÀ[es JeDev³ee³ee®ee ÖeefleJeÀej JeÀjC³ee®ee efJe®eej l³eeb®³ee ceveele JeÀOeer Deeuee veener. ³ee®es JeÀejCe Demes JeÀer,
l³eebvee Deeheu³eeJej nesle Demeuesu³ee Dev³ee³ee®eer peeCeerJe®e Peeueer veJnle er.efJeÀl³esJeÀ JemebmJeÀejebletve DeeefCe l³eemebyebOeer®³ee ÖeYeeJeeletve Demhe=M³eeb®eer DeMeer ceeveefmeJeÀlee le³eej Peeueer nesleer JeÀer,
Deeheu³ee Jeeì³eeuee Deeuesues peerJeve Deeheu³ee veefMeyee®ee, JeÀcee&®ee efJebÀJee hetJe&mebef®elee®ee Yeeie Deens.
l³eeyeÎue Flejebvee oesl³eeb®³eeJej nesle Demeuesu³ee Dev³ee³ee®eer Kejer peeCeerJe meceepemegOeejJeÀebveer JeÀªve efoueer.
Yeejleeleerue Öeyee sOeveeuee meeceeefpeJeÀ megOeejCee ®eUJeUerves megjJeele Peeueer. ³ee ®eUJeUer®³ee
ÖeJeÊeÀd³eeble efnbot, cegmeueceeve, heejMeer, efKe´mleer DeMee DevesJeÀ Oecee¥®es ueesJeÀ nesles. ³ee ®eUJeUeR®³ee
cegUeMeer peeleerOecee&leerue DeMeer SJeÀ J³eeheJeÀ meece eefpeJeÀ o=äer nesleer. hejblet Meesefog:Kes JesMeeruee ìebieC³ee®³ee yeeyeleerle cee$e l³ee ðeeroem³e efJecees®evee®³ee heg{s heÀejMee peeT MeJeÀu³ee
veenerle. efðe³eeb®³ee Je Megêeb®³ee heefjefmLeleerle yeoue JeÀjeJe³ee®ee le jOeeefce&JeÀ, meeceeefpeJeÀ Je DeeefLe&JeÀmunotes.in

Page 104

104iegueeceefiejer veä JeÀjeJe³eeme heeefnpes Demes l³eeb®³ee ue#eele Deeues. l³ee JeÀeUeleerue meceepee®ee efJe®eej
JeÀjlee Oece&mebmLes®ee ÖeYeeJe peerJeveeleerue meJe& DebieeJej neslee. yengpeve meceepe De%eeve, oeefjê³eele
efKelehele neslee. DebOeÞeàe, Oece&YeesUsheCee, Deefveä ®eeueerefjleer, peeefleYesoeleerue G®®eveer®eles®ee JeÀ"esj
Debceue ns meJe&®e ³eeuee peyeeyeoej nesles. Demhe=M³elee leerJe´ mJeªheele DeefmlelJeele nesleer. ³ee efmLeleerle
megOeejCee Ie [Jetve DeeCeC³ee®es keÀe³e& 19J³ee MelekeÀele megª Peeues. Yeejleer³e Feflenemeele 19Jes MelekeÀ
He´yeesOevee®es þjues.
Yeejleele efye´efìMe meÊee efmLej Peeueer DeeefCe Yeejleele `J³eefkeÌle mJeeleb$³e’ DeeefCe
`GoejceleJeeo’ ner oesve cetu³es Yeejleer ³e meceepe peerJeveele He´meejerle Peeueer Je l³eeuee Devegmeªve
meeceeefpekeÀ megOeejCee ®eUJeUer megª Peeu³ee. ³ee GoejceleJeeoer efJe®eej He´Jeenele J³eefkeÌlemJeeleb$³e,
efJe®eejmJeeleb$³e DeeefCe yegef×He´eceeC³e ner cegK³es lelJes DebleYet&le Deensle . efye´efìMe meÊee, menJeeme, mebHeke&À
HeeM®eel³e efMe#eCe ³eecegUs leUeieeleerue ceeCemee®ee G×ej keÀjC³eemeeþer meceepe megOeejkeÀebveer keÀe³e&
kesÀues. efye´efìMe keÀeUeleerue keÀe³eos ³eeuee GHekeÀejkeÀ þjues. DemHe=M³e HejbHeje ve<ì keÀjC³eemeeþer J e
Jebef®ele DeeefCe l³eeb®ee meeceeefpekeÀ mlej Gb®eeJeC³eemeeþer ceesþîee He´YeeJeerHeCes keÀe³e& 19J³ee MelekeÀele megª
Peeues. ne Jeie& 1931®³ee peveieCeves®³ee DenJeeueevegmeej 5 keÀesìer 1 ueeKe 92 npeej SJe{e neslee.
ueeskeÀmebK³esves ceesþe DemeCeeN ³ee ³ee Jebef®ele Jeiee&®ee G×ejemeeþer ceeveJe cegkeÌleermeeþer, meeceeefpekeÀ
iegueeceefiejerletve cegkeÌle keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ DeeefCe Oeeefce&keÀ megOeejCee ®eUJeUer Go³eeuee Deeu³ee.
oefuele ®eUJeUer®es oesve heJe& Deensle.
1. Deebyes[JeÀj hetJe& ®eUJeU,
2. Deebyes[JeÀj ®eUJeU
heefnu³ee heJee&le ÖeecegK³eeves cenelcee p³eesefleyee hegÀues, meeefJe$eeryeeF& hegÀues, ieesheeU yeeyee
JeuebieJeÀj, efMeJejece JeÀebyeUs, efJeÀMeve yevemees[s, cení$eheleer Meent cenejepe ns nesles.
ogmeN³ee heJee&le [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjebveer meeceeefpeJeÀ, DeeefLe&JeÀ, jepeJeÀer³e Je
meebmJeÀefMleJeÀ DeeIee[³eebJej efJejesOe veeWoefJeues nesles. mJeeefYeceeve, mJeleb$e Deefmcelee, ¯eÀebefleJeÀej er
peeCeerJe, Öe®eb[ DeelceefJeéeeme, heejbheeefjJeÀ ieesäer mees[tve osC³ee®eer le³eejer ner ³ee heJee&leerue "UJeÀ
JewefMeä³es nesleer.
8.3 oefuele ®eUJeU (Deebyes[JeÀj hetJe& JeÀeueKeb[)
YeejleeceO³es hee½eel³e efMe#eCe IesGve efJe®eejJeble DeeefCe megOeejJeÀebveer peer heefnueer efhe{er efvecee&Ce
Peeueer leer cegK³elJes G®®e JeCee&leerue nesleer. JeÀejCe pees cees"³ee mebK³esle yengpeve meceepe Je l³eehes#eener
JeÀefve<" Demee oefuele meceepe megOeejCeebheemegve Keghe otj neslee. yengpeve meceepeel e efMe#eCee®ee DeYeeJe
neslee. yengpeve meceepeele Je MegêeefleMegê meceepeele Jew®eeefjJeÀ peeie=leer JeÀjCes, Oeeefce&JeÀ meeceeefpeJeÀ
iegueeceefiejerletve l³eebvee cegÊeÀ JeÀjCes, l³eeb®es ÖeyeesOeve JeÀjCes Je efJeo³es®ee Öemeej JeÀjCes, MesleJeÀN³eeb ®es
og:Ke JesMeerJej ìebieCes, l³eebvee efMe#eCee®es cenlJe heìJetve osCes, meÊeÀer®³ee efMe#eCee®ee hegjmJeÀej JeÀjCes ³ee
meJe& ieesäer meceepemegOeejJeÀebveer JesÀu³ee. Deeheu³ee heoj®ee SJeÀ DeeefCe SJeÀ hewmee ceespetve ÖeeLeefceJeÀ MeeUe
mLeeheve Jes Àu³ee. heo -oefueleebvee meceepeele ceeveeves peielee Deeues heeefnpes, l³eebvee mJele:®ee ®eefjleeLe&munotes.in

Page 105

105®eebieu³ee Je Megà ceeiee&ves JeÀjlee Deeuee heeefnpes ³eemee"er meceepemegOeejJeÀebveer ceesuee®es JeÀe³e& JesÀues. ³ee
meceepemegOeejJeÀeb®ee Dee{eJee heg{erueÖeceeCes meebielee ³esF&ue.
8.3.1 cenelcee p³eesefleyee hegÀues Je meeefJe$eeryeeF& hegÀues
F. me. 1827 ceO³es cenelcee p³eesefleyee hegÀues ³eeb®ee pevce hegCes ³esLes ceeUer JegÀìgbyeele Peeuee.
Je³ee®³ee 7 J³ee JePeeu³eeJej efMe#eCe mJeÀeefìMe efceMevejer MeeUsle megª Peeues. Yeejleer³e meceepeeJej nesCeeN³ee Dev³ee³ee®es
efvejeJeÀejCe JeÀjC³eemee"er efMe#eCee®eer efveleeble iejpe Jeeìt ueeieueer. hegÀues ³eebveer efMe#eCee®es #es$e
Jee{JeC³eemee"er Öe³elve JesÀues. Yeejleeleerue heÀej cees"e Jeie& De%eeveele nesjheUle neslee. Demhe=M³e,
efðe³ee, MesleJeÀjer Je cepetj ns meJe& Jeie& DevesJeÀ JeF.me. 1848 meeueer cegueeRmee"er hegC³eele ÖeLece MeeUe mLeeheve JesÀueer. lemes®e Demhe=M³eeb®³ee
Gàejemee"er hegÀueWveer Demhe=M³eebmee"er MeeUe mLeeheve JesÀueer. F. me. 1852 meeueer Demhe=M³eebmee"er
hegC³eele ÖeLece MeeUe mLeeheve JesÀueer. Demhe=M³eeb®eer meeceeefpeJeÀ iegueeceefiejerletve cegÊeÀlee JneJeer Je l³eebvee
GojefveJee&ne®es meeOeve ÖeeHle JneJes ³eemee"er hegÀueWveer Demhe=M³eebvee efMe#eCe osC³ee®es JeÀe³e& JesÀues. F. me.
1858 he³e¥le leerve MeeUe megª JesÀu³ee. hegC³eele Demh e=M³eeb®³ee cegueeRmee"er ÖeeLeefceJeÀ MeeUe megª
JesÀu³ee. Demhe=M³eebvee heeCeer efheC³eemee"er mJele:®³ee Iejeleerue efheC³ee®³ee heeC³ee®ee newo Keguee JesÀuee.
yengpeve meceepee®³ee Je efðe³eeb®³ee Gàejemee"er l³eebveer ®eUJeUeruee mebIeìveelceJeÀ mJeªhe
ÖeeHle JeÀªve osC³eemee"er F. me. 1873 ceO³es mel³eMeesOeJeÀ meceepee®eer mLeehevee JesÀueer. ³ee
Dev³ee³eeKeeueer Yej[uesu³ee meceepeeuee DeelceefJeéeeme oeKeefJeuee. Demhe=M³elee, meeceeefpeJeÀ efJeiegueeceefiejer ³ee®eer KeeCe peeleermeb mLee Deens, ner GKe[tve JeÀe{u³eeefMeJee³e meceevelesJej DeeOeejuesuee
meceepe efvecee&Ce JneJe³ee®ee veener, ³eemee"er mel³eMeesOeJeÀ meceepee®eer mLeehevee JesÀueer l³eeb®³ee
Deveg³ee³eebveer `efoveyebOeg' DeeefCe `efoveefce$e' ns Je=ÊeHe$e megª keÀªve m eceepe He´yeesOevee®es keÀe³e& kesÀues.
mecelee He´Oeeve meceepeJ³eJemLes®eer efveefce&leer l³eebvee DeeJeM³ekeÀ Jeeìle nesleer. ce. HegÀueWveer DeeHeu³ee
`MeslekeÀN³eeb®ee Demet[', `iegueeceefiejer', `DemHe=M³eeb®eer kewÀefHeÀ³ele', `meeJe&peefvekeÀ mel³e Oece&' F. ie´bLeebletve
peeefleYeso Je DemHe=M³elee ³ee eEnogOecee&®³ee oesJ³eJemLee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer He´³elve kesÀues.
8.3.2 ieesheeUyeeyee JeUbieJeÀj
ieesheeUyeeyee JeUbieJeÀj efye´efìMeeb®³ee ueDeeheu³ee mesJeeefveJe=Êeerveblej Demhe=M³e meceepee®eer mesJee JeÀjC³eemee"er Devee³e& oesmebIeìvee mLeeheve JesÀueer nesleer. meve 1888 ceO³es l³eebveer efJeìeU efJeOJebmeve veeJee®eer hegefmleJeÀe efuentve
Demhe=M³elesJej efJeoejJeÀ ÖeJeÀeMe ìeJeÀuee. l³eebvee pesJne Demhe=M³eebvee efye´ìerMe ueJeÀUu³eeJej l³eebveer cenelcee hegÀues, yeeyee he¨evepeer ³eeb®eer Yesì IesGve ®e®ee& Jes Àueer DeeefCe 1894 ceO³es
efye´ìerMe mejJeÀejJeÀ[s efveJesove meeoj JesÀues. Deeheu³ee efveJesoveele cnìues nesles, Demhe=M³eeb®eer ueYejleer JesÀueer heeefnpes, Demhe=M³eebveer JesUesJesUer efye´ìerMeeb®³ee yeepetves ue{tve Deeheues Meew³e& efmeà JesÀuesues
Deens, efye´ìerMe mejJeÀejves Demhe=M³eeb®³ee ueheesìpeeleerleerue leCeeJe mebheJeCes, l³eeb®³eeceO³es jesìer -yesìer®ee J³eJenej megª JeÀjCes, l³eebvee ceebme
KeeC³eeheemetve hejeJe=Êe JeÀj Ces, l³eeb®³eele mebIeìves®eer peeCeerJe efvecee&Ce JeÀjCes ³eemee"er l³eebveer JeÀe³e&
JesÀues. Demhe=M³eebmee"er MeeUe, Jee®eveeue³es DeeefCe Jemeleerie=ns megª JeÀjCes, Demhe=M³eeb®³ee meYee Je
heefjDeMee ÖeJeÀej®es JeÀe³e& JesÀues.munotes.in

Page 106

1068.3.3 efJeÀmeve heÀeiet yeCemees[s
efJeÀmeve heÀeiet yeCemees[s ³eebveer 1900 ®³ee megceejeme Deeheues meceepe JeÀe³e& megª JesÀu³ee®es
efomeles. 1907 ceO³es l³eebve er Demhe=M³e cegueeR®³ee efMe#eCeemee"er ®eesKeecesUe JeÀv³ee MeeUe mLeeheve
JesÀueer. cegueeRmee"er Jemeleerie=ns JeÀe{ues. efye´ìerMe jepeJeìerle cenejebveer ieeJeJeÀer mees[ueer DeeefCe cees"³ee
ÖeceeCeele jsuJes, jmles yeebOeCeer DeeefCe efceueceO³es J eÀece JeÀjCes megª JesÀues l³eecegUs Demhe=M³eebceO³es cepetj
Jeie& Jee{uee. cenej cepetjebJej ceeueJeÀ DeeefCe meJeCee¥JeÀ[tve meejKee®e Dev³ee³e nesle Demes. cepetjeb®es
ÖeMve mees[efJeC³eemee"er l³eebveer Öe³elve JesÀues. 1919 ceO³es Del³ebpe meceepe ve eJee®eer mebmLee mLeeheve
JesÀueer. efJeÀmeve heÀeieg yeCemees[s ³eebveer JeÀefJelee, uesKe, leceeMee DeeefCe veeìJeÀ DeMee ÖeJeÀej®es uesKeve
JeÀªve Demhe=M³eeb®³ee ÖeMveeefJel³eebveer meve 1918 les 1922 JeÀeUe cepetj heef$eJeÀe veeJee®es he$eJeÀ ®eeueefJeues.
8.3.4 efMeJejece peeveyee JeÀebyeUs
efMeJejece peeveyee keÀebyeUs DemHe=M³eeb®es cenÊJeHetCe& keÀe³e& keÀjCeejs vesles nesles. l³eebveer 1903
ceO³es hegCes efpeun³eeleerue meemeJe[ ³esLes 51 ieeJe®³ee ceneje®eer Je DemHe=M³eeb®eer Heefnueer HeefjyeesueeJeueer. Deeheu³ee nJeÌJeÀebmee"er Demhe=M³eebveer JesÀuesuee ne heefnuee mebIeìerle DeeefCe meveoMeerj Öe³elve
neslee. 1908 ceO³es l³eebveer meesceJebMeer ³e efce$e veeJee®eer ceeefmeJeÀ heef$eJeÀe megª JesÀueer. ³ee ceeefmekeÀe®es
mebHeeokeÀ nesles. 1910 ceO³es efMeJejece peeveyee JeÀebyeUs ³eebveer pespetjer ³esLes Deeheu³ee cegueeRvee cegjUer
cnCetve osJeeuee Jeent ve³es Demes DeeJeenve JesÀues. l³eebveer efye´efìMe mejkeÀejkeÀ[s F.me. 1910 ceO³es l³eebveer
DemHe=M³eeb®³ee peerJeveele megOeejCee keÀjeJeer DeMeer ceeieCeer kesÀueer. l³eebveer Deeheu³ee uesKeveeletve
Demhe=M³eeceOeerue DebOeÞeOosJej pemes Öenej JesÀuesues Deensle lemes meJeCe& DeeefCe efye´e fìMeebJeÀ[tve nesCeeN³ee
Del³ee®eejeefJeªOo oeoner ceeefieleueer.
8.3.5 cencen³ee ieeJeele Peeuee. efJeÇue jecepeer efMebos ³eebveer oefueleeb®³ee Gàejemee"er efJeMesl³eeb®es mebhetCe& JegÀìgbye®e ³ee JeÀe³ee&le meceeefJeä nesles. efMeboWveer ef[Öesm[ JeÌueemesme efceMeve®eer mLeehevee
F.me. 1906 meeueer JesÀueer. ÖeeLe&vee meceepee®³ee Öe®eej JeÀ e³ee&Le& yeensj he[u³eeJej Demhe=M³e ueesJeÀeb®³ee
GVeleerJeÀ[s l³eeb®es ue#e JeUues. cenejeäele ÖecegKe ef"JeÀeCeer DemheMM³eeb®³ee heefjmebIeefìle JeÀjC³ee®es Öe³elve JesÀues. F. me. 1910 meeueer JeÀueJeÀÊee DeefOeJesMeveele Demhe=M³ elee efveJeejCe
ne "jeJener heeme JeÀªve Iesleuee. hegC³eele ³ee mebmLeslehexÀ efJeo³eeLeea Jemeleerie=n Je Deefnu³eeÞece ®eeuet
JesÀues. mJele: JegÀìgbyeemen cenejJee[³eele peeGve jeefnues. l³eeb®es meJe& JegÀìgbye Demhe=M³e Gàeje®³ee
JeÀeceeuee ueeieues nesles. l³eeb®eer yeefnCe peVeeJeÀe Deefnu³eeÞeceele mJe³ebheeJeÀ JeÀjer. l³eeb®eer helveer cenej
ceebieJee[³eele peeGve De[uesu³ee efðe³eeb®eer yeeUbleheCes mJele: JeÀjer. l³eeb®³ee peeleerleerue ueesJeÀebveer cenej
efMebos cnCetve l³eeb®eer DeJensuevee J esÀueer. efJe®eejJeble Je megOeejJeÀ JeÀe³e&JeÀlex cnCetve efJeÇue jecepeer efMebos®es
JeÀe³e& ceesuee®es Deens.
8.3.6 veeje³eCe iegª
DemHe=M³elee efJejesOeer ®eUJeU oef#eCe Yeejleele jeceemJeeceer Hesefj³eej ³eebveer megª kesÀueer.
l³ee®eHe´ceeCes Megê SPeJee kegÀìbgyeele pevceeuee Deeuesues veeje³eCe iegª ³eebveer 1888 ceO³es efMeJeje$eer®³ee
efoJeMeer ``DejJeerHetjce ®eUJeU “megª kesÀueer. cebefoj He´JesMe veekeÀejuesu³ee SkeÀe Megêeves DejJeerHetjce ³esLes
efMeJe cebefojele efMeJee®³ee cetleeaJej Dee fYe

Page 107

107oMe&efJeC³eemeeþer meble veeje³eCe iegª ³eebveer ner ®eUJeU megª kesÀueer nesleer. veeje³eCe iegª ³eebvee [e@. HeuHet
Je kegÀceejve Deemeve ³eeb®es menkeÀe³e& efceUeu³eeves ner ®e UJeU peesceeves megª Peeueer.
8.3.7 í$eheleer Meent cenejepe
Meent cenejepeeb®es JeCe&ve ns ceeCemeeleuee jepee Je jepeeceOeerue ceeCetme Demes JesÀues peeles.
1894 ceO³es l³eebveer JeÀesunehetj®³ee ieeoer®ee JeÀejYeej heenC³eeme megªJeele JesÀueer. Mee nt cenejepeebveer
Yeejleeleerue ceeieemeuesu³ee iejerye Je JeÀäJeÀjer peveles®eer meJee¥ieerCe Öeieleer JneJeer ³eemee"er l³eebveer melele
Öe³elve JesÀues. peeefleYeso efveceg&ueve ner #eCeele nesCeejer ieesä veener lej l³eemee"er efoIe&JeÀeU ef®eJeÀeìer®e er
DeeJeM³eJeÀlee Deens, Demes l³eebvee Jeeìle nesles. ceeieemeuesu³ee peeleeRveer efMe#eCe IesGve Deeheues meeceL³e&
Jee{efJeues heeefnpes ³ee ¢efäJeÀesveeletve les peeeflemebmLeebvee Je peeefleheefjmeceepeele efMe#eCeeves peeie=leer efvecee&Ce Peeueer JeÀer l³eebvee Deeheues nJeÌJeÀ mebheeolee ³esleerue Demes les
Deeûeneves meebiele.
DeefleMe³e ieepeuesues Je HeefjJele&vee®ee (Oeeefce&keÀ) ceeveefyebog Demeuesues JesoeskeÌle He´keÀjCe,
Deeblejpeeleer³e efJeJeeneuee He´eO eev³e, DemHe=M³ees×ej, ye´eïeC³eeuee, peeleerYesoeuee efJejesOe, 1902 ceO³es
DemHe=M³eebvee vesekeÀN³eebceO³es Deej#eCe osCeeje SsefleneefmekeÀ efveCe&³e, HegveefJe&Jeen veeWoCeer keÀe³eoe,
pevceeefOeef<þle YesoYeeJe veekeÀejCeejer meceepe megOeejkeÀ mel³e MeesOekeÀ ®eUJeU He´YeeJeer HeCes
jeyeefJeC³eemeeþer l³eeveer GHee³e ³eespevee kesÀueer nesleer. Demhe=M³elee efveJeejCee®³ee meboYee&le l³eebveer
Deeheu³ee jep³eele JeÀener "ece heeJeues G®eueueer. Demhe=M³eeb®eer Öel³esJeÀ leNnsves JeÀeUpeer Iesleueer heeefnpes
Demee ngJetÀce peeves.1919 ceO³es l³eebveer JeÀe{uee. lemes®e l³eebveer Demhe=M³eebvee meceevelesves JeeieJeues veener
lej efMe#eJeÀebvee peeye o³eeJee ueeiesue, DeMee mebmLeeb®es Devegoeve LeebyeefJeues peeF&ue, Demesner l³eebveer
IeesefYejJemleerle ®ene®es ogJeÀeve JeÀe{C³eeme Öeeslmeenve efoues. SJe{s®e veJns lej les mJele:®e l³ee ogJeÀeveele
®ene efheC³eeme peele. nesleJeÀª Demhe=M³e leªCeebve e l³eebveer JeefJeÀueer®³ee meveoe efou³ee. ³eecegUs®e
meceepeeleerue p³ee p³ee IeìJeÀeb®eer JegÀ®ebyeCee nesles, l³ee meJee¥®eer l³eeletve mees[JeCetJeÀ JeÀjC³ee®es l³eebveer
Öe³elve JesÀues.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)Deebyes[JeÀj hetJe& JeÀeueKeb [eleerue oefuele ®eUJeU Lees[ke̳eele meebiee.
8.4 oefuele ®eUJeU Je [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀj
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀj ³eeb®³ee ®eUJeUeruee `oefueleeb®³ee Deelcemevceevee®eer ®eUJeU'
Demes mebyeesOeues peeles. [e@. YeercejeJe Deeb yes[JeÀjebveer Deeheues Dee³eg<³e oefueleeb®³ee Gàejemee"er Ke®e&
JesÀues. les KeN³ee DeLee&ves oefueleeb®es GàejJeÀ "jleele. [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀj pevceeuee Deeues l³ee
JeÀeUele osMeeleerue meceepeele Demhe=M³elee, peeleer³elee, efJeÖe®eefuele nesl³ee. mJele: [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjebveer Demhe=M³eles®es ®eìJesÀ menve JesÀues nesles.munotes.in

Page 108

108l³eecegUs®e l³eebveer meceepeheefjJele&ve DeeefCe oefueleeb®³ee GOoejemee"er Dee³eg<³eYej ue{e efouee DeeefCe
l³eeceO³es les ³eMemJeer Peeues. l³eeb®³ee efmLeleerle heefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eemee"er l³eeb®³eele mJeeefYeceeve
efvecee&Ce JeÀjCes, DeelceefJeéeeme peeie=le JeÀjCes DeeefCe l³eebvee mebIeefìle JeÀªve v³ee³eemee"er mebIeJeÀjC³eemee"er le³eej JeÀ jCes cenlJee®es nesles. ³eemee"er ÖeLece oefueleeb®es meceepeÖeyeesOeve DeeefCe mebIeìve
JeÀe³e& yeeyeemeensyeebveer JesÀues. l³eeb®³ee ³ee JeÀe³ee&cegUs®e l³eebvee pevelesves `yeeyeemeensye' ner heoJeer yeneue
JesÀueer.
8.4.1 yeeueheCe Je efMe#eCe
yeeyeemeensye [e@. YeercejeJe jecepeer Deebyes[JeÀj ³eeb®ee pevce 14 SefÖeue 1891 jespeer
ceO³eÖeosMeeleerue cent ³ee ieeJeer Demhe=M³e mecepeu³ee iesuesu³ee cenej peeleerle Peeuee. l³eeb®es mebhetCe& veeJe
YeercejeJe jecepeer meJeÀheeU Demes nesles. yeeyeemee nsyeeb®es ce@efì^JeÀhe³e¥le®es efMe#eCe oeheesueer, meeleeje, cegbyeF&
DeMee efvejefvejeU³ee ieeJeer Peeues. l³eeb®³ee ueneveheCeer Yeejleer³e meceepeeJej peeleer³eles®ee heÀej cees"e
heie[e neslee. Demhe=M³eles®es heeueve lej DeefleMe³e JeÀeìsJeÀesjheCes JesÀues peele nesles; l³eecegUs yeeyeemeensyeebvee
ueneve Je³eele®e Demhe=M³eles®es ®eìJesÀ menve JeÀjeJes ueeieues nesles. MeeUslener l³eebvee Deheceeveemheo
JeeieCetJeÀ efoueer peele nesleer. DeMee ÖeefleJetÀue heefjefmLeleerlener l³eebveer efpeÎ ve mees [lee Deeheues efMe#eCe
®eeuet "sJeues nesles. F. me. 1907 ceO³es cegbyeF&®³ee SefuheÀvmìve ne³emJetÀueceOetve les ce@efìdJeÀ®eer hejer#ee
GÊeerCe& Peeues. l³eeveblej heg{erue efMe#eCeemee"er l³eebveer cegbyeF&®³ee SefuheÀvmìve JeÀe@uespeele ÖeJesMe Iesleue e.
³ee®e JeÀe@uepeeletve les 1912 ceO³es yeer.S. ®eer hejer#ee GÊeerCe& Peeues.
F.me. 1913 ceO³es me³eepeerjeJe iee³eJeÀJee[ ³eeb®³ee DeeefLe&JeÀ meene³³eecegUs yeeyeemeensye
G®®eefMe#eCeemee"er DecesefjJesÀuee iesues. DecesefjJesÀleerue JeÀesuebefye³ee efJeÐeeheer"eletve l³eebveer Sce.S. DeeefCe
heerS®e.[er. ³ee heoJ³ee mebheeove JesÀu³ee. l³eeveblej heg{erue DeO³e³eveemee"er les Fbiue[uee iesues; hejbleg
DeeefLe&JeÀ De[®eCeeRcegUs F.me. 1917 ceO³es l³eebvee Yeejleele hejle ³eeJes ueeieues. Deebyes[JeÀj ebvee
efMe#eCee®eer DeefleMe³e Dees{ nesleer, l³eecegUs Fbiueb[ceOeerue DeOe&Jeì DeJemLesle jeefnuesues efMe#eCe hetCe&
JeÀjC³ee®eer l³eeb®eer F®íe JeÀe³ece®e nesleer. ner F®íe hetCe& nesC³ee®ee ³eesie í$eheleer Meent cenejepeebveer
efouesu³ee DeeefLe&JeÀ ceoleercegUs pegUtve Deeuee. F.me. 1920 ceO³es Deebyes[JeÀj hegvne Fbiueb[uee iesues.
lesLes l³eebveer ÖeLece DeLe&Meeðeele yeer.Sme.meer. ®eer heoJeer mebheeove JesÀueer. l³eeveblej l³eeb®³ee `efo Öee@yuesce
Dee@heÀ ªheer' ³ee ÖeyebOeeyeÎue ueb[ve efJeÐee heer"eves l³eebvee [er.Sme.meer. ner heoJeer yeneue JesÀueer.
Fbiueb[ceOeerue ³ee JesU®³ee JeemleJ³eele yeeyeemeensye ye@efjmìjosKeerue Peeues. DeMee ÖeJeÀejs l³eebveer Deeheues
efMe#eCe hetCe& JesÀues.
8.4.2 [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®es meeceeefp eJeÀ JeÀe³e&
F. me. 1920 heemetve [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀj ns meeceeefpeJeÀ peerJeveele Yeeie IesT
ueeieues nesles. G®®eefJeÐee mebheeove JeÀªve cegbyeF& ne³eJeÀesìe&ceO³es les JeefJeÀueer®ee J³eJemee³e JeÀª ueeieues.
³ee®e JeÀeUele osMeeleerue jepeJeÀer³e ®eUJeU ieebOeercegUs DeefOeJeÀ ieefleceeve Peeueer nesleer. meeceeefpeJeÀ
ÖeMveebvee jepeJeÀer³e ÖeMveebFleJesÀ®e cenlJe ÖeeHle nesJet ueeieues. ³ee meJe& heeÞJeYetceerJej [e@. yeeyeemeensye
Deebyes[JeÀj Je l³eeb®eer ceeveJecegÊeÀer®eer ®eUJeU me cepeeJetve IesCes DeeJeM³eJeÀ Deens.
Yeejleele hejleu³eeJej Deebyes[JeÀjebveer JeÀener JeÀeU ye[esoe mebmLeeveele veesJeÀjer JesÀueer; hejbleg
l³eebvee Demhe=M³elesyeeyele lesLes Deeuesu³ee JeÀìt DevegYeJeecegUs l³eebveer l³ee veesJeÀjer®ee l³eeie JesÀu ee.
l³eeveblej cegbyeF&®³ee efme[vesn@ce JeÀe@uespe Dee@heÀ JeÀe@ceme&ceO³es DeLe&Meeðee®es ÖeeO³eeheJeÀ cnCetve l³eeb®eer
vesceCetJeÀ Peeueer. leLeeefhe, veesJeÀjerle Demeleevee®e meeceeefpeJeÀ JeÀe³ee&JeÀ[sner l³eeb®es ceve Dees{ IesTmunotes.in

Page 109

109ueeieues. Deeheu³ee meceepeyeebOeJeeb®³ee GOoejemee"er JeÀenerlejer JeÀjC³ee®³ee F®ísletve meeceeefpeJeÀ JeÀe³ee&®es
DeeJeÀceoleer®³ee DeeOeejs yeeyeemeensyeebv eer F. me. 1920 ceO³es `cetJeÀvee³eJeÀ' veeJee®es heeef#eJeÀ megª JesÀues.
Fbiueb[ntve Deeheues efMe#eCe hetCe& JeÀªve hejle Deeu³eeJej Deebyes[JeÀjebveer Deeheu³ee meeJe&peefveJeÀ
JeÀe³ee&uee hegvne SJeÀoe veJ³ee peesceeves megªJeele JesÀueer. Deeheu³e e Demhe=M³e yeebOeJeebJejerue Dev³ee³e otj
JeÀjCes DeeefCe ³esLeerue meceepeJ³eJemLesle l³eebvee mevceevee®es Je Öeefle<"s®es mLeeve ÖeeHle JeÀªve osCes ns
GefÎä [esU³eemeceesj "sJetve l³eebveer meeJe&peefveJeÀ peerJeveele heoehe&Ce JesÀues nesles. Demhe=M ³eebJej nesle
Demeuesu³ee Dev³ee³ee®ee Je l³eeb®³ee DeceevegDemhe=M³eles®³ee ÖeMvee®eer oenJeÀlee les®e DeesUKet MeJeÀle nesles. l³eeletve®e oefueleebvee l³eeb®es v³ee³³e nJeÌJeÀ
efceUJetve osC³eemee"er Deeheues mebhetCe& peerJeve heCeeuee ueeJeC³ee®ee ®ebie l³eebveer yeebOeuee. l³eeJeÀefjlee SJeÀe
J³eeheJeÀ meeceeefpeJeÀ ®eUJeUer®eer hee³eeYejCeer l³eebveer JesÀueer. ³ee ®eUJeUeruee `oefuele ®eUJeU' Demes
mebyeesOeues peeles. Kejs lej ner oefueleeb®³ee Deelcemevceevee®eer ®eUJeU nesleer.
yeefn[e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjebveer meJe&ÖeLece oefueleebceO³es peeie=leer JeÀjC³ee®es DeeefCe l³eebvee
mebIeefìle JeÀjC³ee®es JeÀece neleer Iesleues. 20 peguew 1924 jespeer yeefnPeeueer. oefuele meceepeele efMe#eCee®ee Öemeej Ie[Jetve DeeCeCes, oefueleeb®eer meebheefÊeJeÀ efmLeleer
megOeejC³eemee"er Öe³elve JeÀjCes DeeefCe efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve l³eeb®³eele peeie=lee r Ie[Jetve DeeCeCes ner ³ee
mebmLes®eer ÖecegKe GefÎäs nesleer.
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®es mel³eeûen
cenejeä^eleerue oefueleebJej Demhe=M³eles®³ee veeJeKeeueer G®®eJeCeea³eebJeÀ[tve heÀej Deheceeveemheo
JeeieCetJeÀ efoueer peele nesleer. l³eeb vee meeJe&peefveJeÀ heeCeJe"³eeJej heeCeer YejC³ee®ee efJebÀJee IesC³ee®ee
DeefOeJeÀej veJnlee. l³eecegUs®e yeeyeemeensyeebveer oefueleebceO³es Oee[me DeeefCe DeelceefJeéeeme efvecee&Ce
JeÀjC³eemee"er cene[ ³esLes ®eJeoej leU³eeleerue heeC³eemee"er mel³eeû en JeÀjC³ee®es "jefJeues. l³eemee"er
yeeyeemeensyeebveer 19 Je 20 cee®e& 1927 jespeer cene[ ³esLes ®eJeoej leU³eeJej heeCeer efheC³ee®ee nJeÌJeÀ
ÖemLeeefhele JesÀuee. ner Ieìvee mhe=M³eebvee menve Peeueer veener. l³eebveer oefueleebJej uee"³ee -JeÀe"³eebvee rn u u e s
JesÀues Je cenejebveer leUs yeeìefJeues cnCetve l³eele ieescet$e ìeJetÀve l³ee®es MegOoerJeÀjCe JesÀues. heeC³eemee"er
cene[ ³esLes yeeyeemeensyeebveer JesÀuesuee mel³eeûen ne peiee®³ee Feflenemeeleerue heefnuee mel³eeûen "jlees.
[e@. yeeyeemeen sye Deebyes[JeÀjebveer "jefJeu³eevegmeej 25 Je 26 ef[meWyej 1927 jespeer cene[
³esLeerue heefjûebLeeleerue Je®eveebcegUs®e peeleerJ³eJemLee, Demhe=M³ele e Je peeleerefveye¥Oeevee yeUJeÀìer ÖeeHle Peeueer. ³ee
heefj[e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjebvee pemee heeC³eemee"er mel³eeûen JeÀjeJee ueeieuee l³eeÖec eeCes
l³eebvee cebefoj ÖeJesMeemee"erner mel³eeûen JeÀjeJee ueeieuee. oefueleebvee meeJe&peefveJeÀ heeCeJe"³eeJej pemee
ÖeJesMe veJnlee. l³eeÖeceeCes l³eebvee meeJe&peefveJeÀ efnbot -cebefojelener ÖeJesMe JeÀjC³eeme ceveeF& nesleer. l³eeb®³ee
cebefoj ÖeJesMeecegUs cebefojs yeeìCeej nesleer. ceeCetme cnCetve oefueleebvee peerJeve peielee ³eeJes ne ³ee
mel³eeûeneceeie®ee nslet neslee. l³eecegUs 13 Dee@JeÌìesyej 1929 jespeer hegCes heJe&leer cebefoj mel³eeûen megª
Peeuee. veeefMeJeÀ ³esLeerue JeÀeUejece cebef ojele ÖeJesMe efceUefJeC³eemee"er 3 cee®e& 1930 jespeermunotes.in

Page 110

110mel³eeûeneuee ÖeejbYe Peeuee. ne mel³eeûen Kethe®e ieepeuee. ³ee mel³eeûene®es vesle=lJe [e@. yeeyeemeensye
Deebyes[JeÀjebveer JesÀues. DemheMM³eebveer cebefojele ÖeJesMe JeÀª ve³es cnCetve cebefoje®³ ee Jeleveoejebveer cebefoje®es
®eejner ojJeepes yebo JesÀues; l³eecegUs yeeyeemeensyeebveer mel³eeûene®eer ceesnerce yejs®e efoJeme ®eeuet "sJeueer.
DeMee ÖeJeÀejs oerIe&JeÀeU ®eeuet jeefnuesu³ee mel³eeûen ceesefncescegUs cebefojÖeJesMee®³ee ÖeMveeJej Demh e=M³eeble
cees"er®e peeie=leer Peeueer. l³eebve eDeeheu³ee nJeÌJeÀeb®eer peeCeerJe nesT ueeieueer.
Oecee¥leje®ee efveCe&³e
efnbot Oecee&le oefueleebvee osC³eele ³esCeejer Demeceeveles®eer nerve JeeieCetJeÀercegUs `³esJeuee' ³ee ieeJeer
13 Dee@JeÌìesyej 1935 jespeer yeeyeemeensyeebveer oefueleebceO³es mJeeefYeceeve Je Deefmcelee peeie=le
JeÀjC³eemee"er mJele: Oecee&leje®eer IeesDeeuees Demeuees lejer efnbot cnCetCe cejCeej veener.''
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjebveer Oecee¥lej JeÀjC³ee®ee Iesleuesuee efveCe&³e ne l³eeb®³ee meceepe
peeie=leer®³ee ®eUJeUer®ee®e SJeÀ Yeeie neslee. Demhe=M³eeb®³ee v³ee³³e nJeÌJeÀeb®³ee ceeieCeermee"er l³eebveer megª
JesÀuesue³ee ®eUJeUer®³ee JeÀeUele l ³eebvee pes DevegYeJe Deeues; l³ee DevegYeJeebletve meJe& efnbotb®eer, efJeMesmeveeleveer ueesJeÀeb®eer ceveesJe=Êeer JeÀesCel³ee ÖeJeÀej®eer Deens ns ®eebieues®e JeÀUtve ®egJeÀues. ner ceb[Uer
Demhe=M³eebvee mevceeveeves Je mJeeefYeceeveeves peiet o sC³eeme JeÀOeer®e le³eej nesCeej veenerle ³ee®eer
yeeyeemeenWyeebvee Kee$eer heìueer nesleer. ³ee IeesDeebyes[JeÀjebveer Deeheu³ee npeejes Deveg³ee³eebmen veeiehetj cegJeÌJeÀeceer yeewOo Oecee&®eer oer#e eI e s l e u e e r .
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)[e@.yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeb®es mel³eeûen Lees[ke̳eele mHeä keÀje.
8.4.3 [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®es jepeJeÀer³e JeÀe³e&
F. me. 1920 heemetve [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀj ns meeceeef peJeÀ Je jepeJeÀer³e peerJeveele
Yeeie IesT ueeieues nesles. SJeÀe yeepetuee ®eUJeU mebIeefìle JeÀjCes, ogmeN³ee yeepetuee efye´ìerMe mejJeÀejMeer
ue{e osCes Je l³ee®eJesUer oefueleeb®³ee nJeÌJeÀemebyebOeer ceev³elee efceUefJeC³eemee"er JeeleeJejCe le³eej JeÀjCes
DeMee eflensjer heOoleerves [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®eer ®eUJeU JeÀe³e&jle nesleer. meceepee®eer hegve&j®evee
ner mecelesJej DeeOeejerle DemeeJeer ³eemee"er pevepeeie=leer Deeboesueveeyejesyej®e JeÀe³eÐeeves leer JeÀªve I³eeJeer
Demee l³ee b®ee Öe³elve neslee Je l³eele les ³eMemJeerner Peeues. l³eemee"er meveoMeerj ceeiee&Jej l³ee®ee peesj
DeefOeJeÀ neslee. ³eemee"er l³eebveer GYee JesÀuesuee mebIeheenlee l³eebveer ³ee ®eUJeUer®³ee cee O³eceeletve JesÀuesu³ee ceeieC³ee FleJe̳ee v³ee³e DeeefCe cegK³e cnCepes
ceeveJeleeJeeoer nesl³ee JeÀer, JeÀesCel³eener meceepeeves l³eeb®ee ueies®e mJeerJeÀej JeÀjCes megmebmke=ÀleheCee®es "jues
Demeles. Deeheu³ee meceepeele lemes Ie[t MeJeÀues veener. y eeyeemeensyeebvee oefueleeb®³ee nJeÌJeÀebmee"er oerIe&JeÀeU
mebIemeceepeeleerue G®®eJeCeea³eebveer DeeefCe efnlemebyebOeer IeìJeÀebveer efvecee&Ce JesÀu esu³ee DevesJeÀ De[LeU³eebletve
oefuele ®eUJeUeruee ceeie& JeÀe{eJee ueeieuee neslee. heefjCeeceer efle®eer Jeeì®eeue DeefleMe³e Ke[lejmunotes.in

Page 111

111mJeªhee®eer "jueer. F.me.1927 les 1947 ³ee keÀeUele [e@. Deebyes[keÀjebveer DemHe=M³eebvee jepekeÀer³e
nkeÌkeÀ efceUeJes le ³eemeeþer ®eUJeU kesÀueer. [e@. Deebyes[JeÀjeb®eer ®eUJeU, l³eeb®es meeceeefpeJeÀ -jepeefJeÀ³e
mJeªhe, l³eeJesU®³ee je<ì£er³e JeÀe@ûesme®³ee vesl³eebyejesyej®ee l³eeb®ee mebIel³eeyeeyele®ee leheMeerue yeIeCes DeeJeM³eJ eÀ Deens.
mee³eceve JeÀefceMeve 1928
F.me.1928 ceO³es mee³eceve keÀefceMeve meceesj DeeHeueer yeepet ceeb[ueer. YeeJeer Yeejlee®ee
jep³eJeÀejYeej JeÀmee ®eeueeJee Je lees meJee¥vee menYeeieer JeÀªve IesCeeje JeÀmee DemeeJee ³eemee"er l³eeveer
JesUesJesU er DevesJeÀ ceeie& meebefieleues. ueesJeÀMeenerceeiee&ves meJe& veeieefjJeÀebme celeoevee®ee DeefOeJeÀej Demeuee
heeefnpes. lemes Peeues lej®e meceles®es lelJe jepeJeÀer³e #es$eele Debceueele ³esT MeJesÀue, ns l³eebveer mee³eceve
JeÀefceMeveuee mee#e osJet ve heìJetve efoues.
ieesuecespe heefjFbiueb[®³ee mejJeÀejves Yeejlee®³ee IeìveelceJeÀ ÖeMveebmebyebOeer efJe®eejefJeefvece³e JeÀjC³eemee"er F.
me. 1930 les 1932 ®³ee ojc³eeve leerve ieesuecespe heefjDemhe=M³eeb®es ÖeefleefveOeer cnCetve [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀj GheefmLele jeefnues nesles. ³ee JesUer l³eebveer
Demhe=M³eebmee"er mJeleb$e celeoejmebIee®eer ceeieCeer JesÀueer. Demhe=M³eebmee"er JesieUs celeoejmebIe
Demeu³eeKesjerpe ³ee meceepeele l³eebvee JeÀe³eosceb[UeJej ÖeefleefveefOelJe efceUCeej veener Demes l³eeb®es
Öeefleheeove nesles. [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebveer Fbiueb[ceOeerue ogmeN³ee ieesuecespe HeefjjepekeÀer³e DeefOekeÀejeb meeþer He´YeeJeerHeCes l³eeb®eer yeepet ceeb[ueer. l³ee JesUsuee ef[He´sm[ keÌueeme®³ee Jeleerves
jeJe yeneotj ÞeerefveJeeme He´efleefveOeer cnCetve npej nesles. mJeleb$e celeoej mebIee®eer ceeieCeer l³eeveer kesÀueer.
ogmeN³ee ieesuecespe heefjieebOeeRMeer celeYesoner Peeues nesles.
efye´efìMe hebleÖeOeeve j@cmes ce@JeÀ[esveeu[ ³eebveer 16 Dee@iemì 1932 jespeer Deeheuee peeleer³e
efveJee[e peenerj JesÀuee. ³ee ef veCe&³eevegmeej cegmeueceeve, DemHe=M³e, MeerKe, efKe´½eve, ³egjesefhe³eve Je
DeBiueesFbef[³eve ³ee meJee¥vee DeuhemebK³eeJeÀ mecepetve l³eebvee mJeleb$e celeoejmebIe osC³ee®eer IeesmJeleb$e celeoejmebIee®ee efveCe&³e jÎ ve JesÀu³eeme ceer DeecejCe GheesmeHìWyej 1932 jespeer ³esjJe[³ee®³ee JeÀejeie=nele DeecejCe GheesGheesDemee Deeûen ieebOeerpeeRveer [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjebJeÀ[s Oejuee; hejbleg yeeyeemeensye DeeefCe ieebOeerpeer
Deeheeheu³ee YetefceJesÀJej "ece nesles. 24 meHìWyej 1932 jespeer l³eeb®³eele mecesì Ie[tve Deeuee. ³eeuee®e
hegCes JeÀjej ³ee veeJeeves DeesUKeues peeles. ³ee JeÀjejevegmeej [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjebveer
Demhe=M³eebmee"er mJeleb$e celeoejmebIee®ee l³eeie JeÀªve l³eeb®³ee ceveeefJeªOo jeKeerJe peeieeb®ee efmJeJeÀej
JesÀuee. hejbleg ne hegCes JeÀjej oefueleeb®es jepeJeÀer³ e DeefmlelJe mebhegäele DeeCeCeeje "juee. l³eecegUs
yeeyeemeensyeebveer heg{s Deeheu³ee n³eeleerle®e hegCes JeÀjejeme efJejesOe JesÀuee. heg{s ieebOeeRveer Je JeÀe@ûeWmeves Deeheuee
Meyo heeUuee veener Je l³eebveer hegCes JeÀjejeveblej DeefmlelJeele Deeues u³ee cebef$eceb[Uele SJeÀener oefueleeuee
mLeeve efoues veener. l³eecegUs hegCes JeÀjeje®ee Yebie JeÀeBûesme Je ieebOeeRveer JesÀuee ns efometve ³esles.munotes.in

Page 112

112jepeJeÀer³e he#ee®eer mLeehevee
DeeOegefveJeÀ jepeJeÀer³e J³eJemLesle jepeJeÀer³e he#eebvee ÖeeHle Peeuesues ceO³eJeleea mLeeve yeeyeemeensye
hetCe&heCes DeesUKele nesles. Deeheu³ee ®eUJeUer®eer GefÎäs meeO³e JeÀjC³eemee"er jepeJeÀer³e mebIeìve
DeeJeM³eJeÀ Deens, ns ue#eele IesTve l³eebveer jepeJeÀer³e he#e mLeeheve JeÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. [e@.
yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjebveer 15 Dee@iemì 1936 jespeer mJeleb$e cepetj he#ee®eer mLeehevee JesÀueer.
JeÀeyee[JeÀä JeÀjCee -³ee Jeiee&®es efnle heenCes ns ³ee he#ee®es O³es³e nesles. he#ee®es ojJeepes meJe& JeÀäJeÀjer
pevelesmee"er Kegues nesles. F.me. 1 937 ceO³es cegbyeF& Öeeblee®³ee efveJe[CegJeÀe ³ee he#eeves ue{efJeu³ee. Je -
ne[ ceO³eÖeebleele 15 hewJeÀer 5 peeiee DeeefCe cegbyeF& JeÀe³eosceb[Uele 15 hewJeÀer 11 peeiee mJeleb$e cepetj
he#eeves efpebJeÀu³ee nesl³ee. F. me. 1937 les F.me. 1939 ³ee JeÀeUe le mJeleb$e cepetj he#ee®³ee
Deeceoejebveer cegbyeF& JeÀe³eos ceb[Uele Glke=ÀäheCes JeÀe³e& JesÀues. yeeyeemeensyeebveer 17 meHìWyej 1937
jespeer Keesleer heOoleer Je cenej Jeleve veä JeÀjC³eemebyebOeer®es efJeOes³eJeÀ cegbyeF& JeÀe³eosceb[Uele ceeb[ues.
MesleJeÀjer DeeefCe JeÀeceieejeb®es ÖeMve mees[efJeC³ee®ee Öe³elve mJeleb$e cepetj he#eeves JesÀuee.
F. me. 19 peguew 1942 ceO³es DeefKeue Yeejleer³e Mes[³etue JeÀemì hesÀ[jsMeve ³ee veJ³ee
he#ee®eer mLeehevee JeÀjC³eele Deeueer. ³ee he#eeves Demhe=M³ee b®³ee ÖeMveebvee ÖeeOeev³e osC³ee®es GefÎä "sJeues
nesles. ÖeeHle heefjefmLeleerle Demhe=M³eeb®³ee ÖeMveeb®eer mees[JeCetJeÀ JeÀjC³ee®³ee DeeefCe l³eebvee v³ee³e efceUJetve
osC³ee®³ee JeÀe³ee&uee Deûe¯eÀce efouee heeefnpes, Demee efJe®eej yeeyeemeensyeebve er JesÀuee. Demhe=M³eeb®³ee ÖeMveebvee
meveoMeerj ceeiee&ves Jee®ee heÀes[C³eemee"er DeeefCe l³eeb®³ee jemle ceeieC³ee ceeieea ueeJeC³eemee"er ³ee he#ee®eer
mLeehevee JeÀjCes l³eebvee DeeJeM³eJeÀ Jeeìues. mJeeleb$ehetJe& JeÀeUeleerue 1946 ®³ee efveJe[CegJe Àerle, heg{s
1952 ®³ee meeJe&ef$eJeÀ efveJe[CegJeÀerle DeeefCe 1954 ®³ee heesìefveJe[CetJeÀerle Mes[³etu[ JeÀemì
hesÀ[jsMeve®³ee oeªCe hejeYeJe Peeuee. JeÀejCe Mes[³etu[ JeÀemì hesÀ[jsMeve®³ee GcesoJeejebvee efnbot®eer
celes efceUle veJnleer. l³eecegUs Dee heu³ee he#eeuee YeefJe<³eele efveJe[CegJeÀe efpebJeÀCes DeJeIe[ nesCeej Deens
DeMee ÖeJeÀej®ee efJe®eej yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjebveer JesÀuee. JeÀe@ûesmeefJejesOeer ÖeyeU efJejesOeer he#e GYee
jenC³ee®eer DeeJeM³eJeÀlee l³ebvee Jeeìg ueeieueer. ueesJeÀM eeefnle efJejesOeer he#ee®eer Del³eble DeeJeM³eJeÀlee
Demeles, ³eeJej l³eeb®eer ¢{ ÞeOoe Demeu³eecegUs JeÀe@ûesme®es JeÀÆj efJejesOeJeÀ Dee®ee³e& De$es DeeefCe Sme.Sce.
peesMeer n³eeb®³eeMeer [e@. DeebyesJeÀjebveer he$eJ³eJenej megª JesÀuee.yeeyeemeensye D eebyes[JeÀjebvee J³eeheJeÀ
jepeJeÀer³e he#ee®eer mLeehevee JeÀjeJe³ee®eer nesleer, p³eebvee oefueleebefJeSJeÀ$e JeÀªve Dev³e peeleeR®³ee vesl³eebyejesyej JeÀece JeÀjCes DeeJeM³eJeÀ Deens Demes Deebyes[JeÀjebvee Jeeìt
ueeieues. n³ee jepeJeÀer³e Gceealetve®e yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjebveer efjheyueerJeÀve he#e mLeeheve JeÀjC³ee®ee
mebJeÀuhe JesÀueuee neslee.
Yeejleer³e jep³eIeìves®es efMeuHekeÀej
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeveer Yeejleer³e jep³e Ieìves®ee cemego el e ³ e e j kesÀuee. cemegoe
(uesKeve) meefceleer®es les DeO³e#e nesles. meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e Je DeeefLe&keÀ v³ee³e DemHe=M³eebmen meJe&
Jebef®ele ieìebvee efceUeJee ³eeJej l³eeb®ee keÀìe#e neslee DeeefCe l³eele l³eebveer ceesuee®eer keÀeceefiejer kesÀu eer
l³eeb®³eecegUs les Meke̳ener Peeues. DeeOegefvekeÀ Yeejlee®³ee Feflenemeele meeceeefpekeÀ v³ee³e, DeeefLe&keÀ MeesefJeª×®ee DeeJeepe, peeleerYeso efvecet&ueve, DemHe=M³ees×ej, DeeefCe DemHe=M³elee ve<ì keÀjC³eemeeþer®eer
®eUJeU, keÀeceieejeb®es He´Mve, jepekeÀer³e DeeefCe MeemekeÀer³e veeskeÀN³eebceOeerue Deej#eCe F.meeþer
SsefleneefmekeÀ keÀe³e& [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebveer kesÀues. Ieìves®ee cemegoe le³eej keÀjleevee Je Ieìves®ee
mejveecee Heeefnu³eeme ns ef®ejkeÀeue efìkeÀCeejs keÀe³e & kesÀJeU yeeyeemeensyeebcegUs Deens ns mHeä nesles. l³eecegUs
Yeejleele meeceeefpekeÀ SkeÀelcelee efvecee&Ce nesC³eeme ceole Peeueer. Yeejleer³e jep³eIeìves®es efMeuHekeÀej
cnCetve l³eebvee Deepener ceevee®es mLeeve Deens.munotes.in

Page 113

113Deeheueer Òeieleer leheemee.
1)[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjeb®es jepekeÀer³e keÀe³e& Lees[ke̳eele meebiee.
8.4.4 [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®es Mew#eefCeJeÀ JeÀe³e&
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjebveer oefueleebvee efMeJeÀe, mebIeefìle Jne Je mebIemebosMe efouee. efMe#eCeecegUs ceveg<³e peeie=le neslees Je l³eeuee Deeheu³ee nJeÌJeÀ Je DeefOeJeÀejeb®eer peeCeerJe
nesles. l³eecegUs oefueleebvee Meefde#eCeefeMeJee³e he³ee&³e veener, Demes yeeyeemeensyeeb®es cele nesles. efMe#eCeecegUs
oefueleeb ®eer DemHe=M³eeb®³ee meeceeefpeJeÀ Je Oeeefce&JeÀ iegueeceefiejerletvener metìJeÀe nesC³eeme ceole nesCeej nesleer.
l³eecegUs yeeyeemeensyeebveer yeefnÖeew{ebmee"er je$eer®³ee MeeUe megª JesÀu³ee. oefuele Je yengpeveeb®³ee efMe#eCeemee"er yeeyeemeensyeebveer F. me.
1945 ceO³es cegbyeF& ³esLes heerheume Sp³egJesÀMeve meesmee³eìer mLeeheve JesÀueer. ³ee meesmee³eìerves 20 petve
1946 ceO³es cegbyeF&uee efmeOoeLe& JeÀe@uespe lej 19 petve 1950 jespeer Deewjbieeyeeo ³esLes efceefuebo
ceneefJeÐeeue³e megª JesÀues. Deepe ³ee meesmee³eìer®³ee Me eUelemes®e ceneefJeÐeeue³es cegbyeF&, Deewjbieeyeeo,
veebos[ DeeefCe DeebOe´ÖeosMe Je JeÀvee&ìJeÀele Deensle. ceje"Jee[e efJeYeeieemee"er mJeleb $e efJeÐeeheer" DemeeJes
Demes yeeyeemeensyeebvee Jeeìle nesles. l³eecegUs l³eebveer Deewjbieeyeeouee ceje"Jee[e efJeÐeeheer" mLeeheve
JeÀjC³eele heg{eJeÀej Iesleuee. F. me. 1958 meeueer Deewjbieeyeeouee ceje"Jee[e efJeÐeeheer" mLeeheve
Peeues.
[e@. Deeby es[JeÀjeb®³ee ®eUJeUer®es cenlJe
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®³ee ®eUJeUerves oefueleebvee mJeeefYeceevee®eer efMeJeÀJeCe efoueer DeeefCe
l³eeb®eer Deefmcelee peeie=le JesÀueer. JePeeuesueer DeJensuevee ³eecegUs oefuele meceepe DeelceefJeéeeme ieceeJetve yemeuee neslee. yeeyeemeensyeebveer oefuele
®eUJeUer®³ee ceeO³eceeletve JesÀuesu³ee Jejerue JeÀe³ee&cegUs oefueleebvee DeelceefJeéeeme ÖeeHle Peeuee.
Deebyes[JeÀj ebveer oefueleebvee mebIeefìle JeÀªve l³eeb®³eeceO³es DeYesÐe SJeÀpetì efvecee&Ce JesÀueer DeeefCe l³ee®³ee
peesjeJej Deeheu³ee jepeJeÀer³e Je meeJe&peefveJeÀ peerJeveeleerue DevesJeÀ ue{s ³eMemJeer JeÀªve oeKeefJeues. [e@.
yeeyeemeensye Deebyes[JeÀj ³eebv eer megª JesÀuesu³ee ®eUJeUerves oefueleebvee l³eeb®³ee nJeÌJeÀeb®eer peeCeerJe JeÀªve
efoueer. [e@. Deebyes[JeÀjebveer oefueleebvee l³eeb®³ee nJeÌJeÀeb®eer peeCeerJe JeÀªve osC³eeyejesyej®e l³ee nJeÌJeÀeb®³ee
ÖeeHleermee"er DeeJeM³eJeÀlee Yeemeu³eeme mebI e8.5 cenelcee ieebOeerpeer
cenelcee ieebOeeRveer DemHe=M³elee efveJeejCee®ee He´Mve peve peeiejCeeletve DeeefCe ®eUJeUerletve
keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee. Yeejleer³e mJeeleb$³e ®eUJeU leUeieeUeHe³e¥le Heesnes®eefJe C³ee®es keÀe³e&
ieebOeer³egieele Peeues. les oefueleebvee `nefjpeve' DeeefCe DeeoerJeemeeRvee `efieefjpeve' ³ee veeJeeves mebyeesOele nesles.
oefuele DeeefCe Heeref[le Jeiee&®eer mesJee keÀªve l³eebvee mecelee Je v³ee³e efceUJetve efouee Heeefnpes. G®®evee r®e
YeeJe DeeefCe DemHe=M³elee ve<ì keÀjCes ns meeceeefpekeÀ He´ieleermeeþer iejpes®es Deens, Demes efJe®eej ieebOeerpeer®es
nesles. meeceeefpekeÀ He´Mve mees[efJeC³eemeeþer ce. ieebOeerbveer He´l³e#e ke=ÀleerJej Yej efouee. l³eeb®³ee meeceeefpekeÀmunotes.in

Page 114

114®eUJeUe ruee DeO³eelceefve<þe DeeefCe ceeveJeleeJeeoe®eer HeeMJe&Yetceer nesleer. ³eemeeþer®e l³eebveer DemHe=M³eebvee
`nefjpeve' Demes veeJe efoues. DemHe=M³elee ne eEnog meceepeeuee ueeieuesuee keÀuebkeÀ Deens, Demes efJe®eej ce.
ieebOeer®es nesles. meeceeefpeke À mebyebOeeb®eer Hetve&j®evee Peeueer Heeefnpes. ueeskeÀMeener mecelee, yebOegYeeJe, ceeveJeer
nkeÌkeÀ peesHeemeues iesues Heeefnpesle. l³eemeeþer ce. ieebOeeRveer `Dee@ue Fbef[³ee nefjpeve mesJekeÀ mebIee®eer'
mLeeHevee 1932 ceO³es kesÀueer. ³ee mebIee®³e e ceeO³eceeletve DemHe=M³e Jeiee&®eer GVeleer keÀjC³eemeeþer keÀe³e&
kesÀues. pevepeeiejCeemeeþer Je He´yeesOeveemeeþer `nefjpeve' ns meeHleeefnkeÀ megª kesÀues. oefuele Jemleerle
peeJetve jenCes. neleer Pee[t IesJetve mJe®ílee keÀjCes. ìekeÀuesueer keÀece s keÀªve ueeskeÀebHeg{s SkeÀ JesieUe
DeeoMe& ieebOeeRveer þsJeuee. ce. ieebOeeRveer MeeUe megª kesÀu³ee. efMe#eCe, Deejesi³ee®es cenÊJe HeìJetve efoues.
DeeÞece, Jemeleerie=n mLeeHeve keÀªve leUeieeUeleerue Jebef®eleeb®³ee G×eje®es keÀe³e& kesÀues. efye´ef ìMe
mejkeÀejves 1932 ceO³es peeleer³e efveJee[e peenerj keÀªve DemHe=M³eebmeeþer mJeleb$³e celeoej mebIe efvecee&Ce
keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee.l³eeJesUer ce. ieebOeeRveer l³eebvee mHe<ìHeCes meebefieleues efkeÀ DemHe=M³e ne eEnog
meceepee®ee DeefJeYeep³e IeìkeÀ Deens. DeeefCe l³eebveer Deecner JesieUs nesT osCeej veener. ne jepekeÀer³e He´Mve
[e@. Deebyes[keÀj ³eeb®³eeMeer ®e®ee& keÀªve HegCes keÀjeje®³ee Üejs l³eeveer mees[efJeuee. ieebOeerpeeRveer l³eeb®³ee®e
efJe®eej ¢äerves DemHe=M³elee efveJeejC³ee®³ ee ÖeMveeuee ®eeuevee efoueer.
8.6 meejebMe
[e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀj ³eebveer Deeheu³ee ®eUJeUer®³ee peesjeJej ³ee osMeleerue oefueleebvee
meeceeefpeJeÀ Je jepeJeÀer³e Öeefle<"e ÖeeHle JeÀªve efoueer. Deieoer efJemeeJ³ee MeleJeÀelener Yeejleer³e
meceepeeleerue G®®eJeCeea³eeb®ee Demhe=M³eebJeÀ[s heenC³ee®ee ¢efäJeÀesve JeÀmee neslee, lemes®e l³eeb®ee
Demhe=M³eebMeer JeÀMee ÖeJeÀej®ee J³eJenej neslee, ³eeefJe[e@. Deebyes[JeÀj ³eebveer me gª JesÀuesu³ee ®eUJeUercegUs Yeejleer³e meceepee®eer Je=Êeer Je Jele&ve ³eeble cebo ieleerves
JeÀe Demesvee, heCe heefjJele&ve nesT ueeieues. Demhe=M³e meceepener Deeheu³ee nJeÌJeÀebefJeueeieuee. Deeheues v³ee³³e nJeÌJeÀ ceeietve efceUle vemeleerue lej les mebIeDeMeer efpeÎ l³eeb®³eele efvecee&Ce Peeueer; l³eecegUs Demhe=M³e meceepee®³ee ueesJeÀebvee meeceeefpeJeÀ peerJeveele
Öeefle<"e efceUt ueeieueer. l³eeb®ee meeceeefpeJeÀ opee& Gb®eeJeuee ie suee. meceepeele Flej peeleeR®³ee ueesJeÀeb®³ee
yejesyejer®es mLeeve l³eebvee efceUt ueeieues. l³eeb®³eeefJeDeebyes[JeÀjeb®³ee ®eUJeUerves oefueleebvee meeceeefpeJeÀ Öeefle<"s®³ee pees[erves jepeJeÀe r³e Öeefle<"ener efceUJetve
efoueer. yeeyeemeensyeeb®³ee efMeJeÀJeCegJeÀercegUs oefueleebvee mebIeìves®es cenlJe JeÀUtve ®egJeÀues. les mebIeefìle nesT
ueeieues. l³eeb®³ee jepeJeÀer³e peeefCeJeener ÖeieuYe nesle iesu³ee. Yeejleer³e jepeJeÀejCeeleerue SJeÀ ÖeYeeJeer
MeÊeÀer cnCetve oefueleeb®ee Go³e Peeuee; l³eecegUs osMeeleerue meJe& jepeJeÀer³e he#e Je mebIeìvee ³eebvee
oefueleebvee ³ee mebIeefìle MeÊeÀer®eer oKeue IesCes Yeeie he[ues. l³eeletve osMee®³ee jepeJeÀer³e peerJeveele l³eebvee
Öeefle<"s®es mLeev eÖ e e H l eP e e u e s .
8.7 ÒeMve
(1) Deebyes[JeÀj hetke& oef}le ®eUkeUer®ee Dee{ekee I³ee.
(2) oef}leeb®eer eqmLeleer megOeejC³eemee"er Deeo³e meceepemegOeejJeÀebveer JeÀs}su³ee JeÀe³ee&®es keCe&ve JeÀje.
(‹) oef}le ®eUkeUerleer} [e@. yeeyeemeensye Deebyes[J eÀjeb®³ee JeÀe³ee&®eer ceeefnleer oîee.
(4) [e@. yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®es meeceeefpekeÀ Je jepeefkeÀ³e keÀe³ee&®es cetu³eceeHeve keÀje.
(5) cenelcee ieebOeeR®es oefuele ®eUJeUerleerue ³eesieoeve mHeä keÀjemunotes.in

Page 115

1158.8 meboYe& met®eer
(1) [e@.yeeyeemeensye Deebyes[JeÀj }sKeve DeeefCe Yee(2) ieesKe}s o.ve.,`[e@.yeeyeemeensye Deebyes[JeÀjeb®es Deblejieb, ceewpe ÒeJeÀeMeve cegbyeF& Šˆˆ‹
(3) JeÀebyeUs efye.meer.,meceûe Deebyes[JeÀj ®eefj$e JeÀebyeUs efye.meer. ÒeJeÀeM eve,cegbyeF&
(4) JeÀerj Oevepee, [e@. yeeyeemeensye Deeyes[JeÀj hee@Heg}j ÒeJeÀeMeve, cegbyeF& 1984
(5) Kewjcees[s ®ee. Ye.,[e@. efYecejeke jecepeer Deebyes[JeÀj Yeeie ‰ les ‰ Šmegieekee ÒeJeÀeMeve, hegCes.

munotes.in

Page 116

1169
MesleJeÀjer ®eUJeU
ÒeJeÀjCe j®evee ë
9.0 GefÎä³es
9.1 ÒemleeJevee
9.2 MesleJeÀjer ®eUJeU
9.3 MesleJeÀN³eeb®es G"eJe
9.4 oef#eCesleerue MesleJeÀN³eeb®es yeb[ : oKKeve®es obies
9.5 meejebMe
9.6 ÒeMve
9.7 meboYe& met®eer
9.0 GefÎä³es
³ee IeìJeÀe®ee DeY³eeme JesÀu³e eveblej Deeheu³eeuee
1. Yeejleele efye´ìerMe JeÀeueKeb[ele MesleJeÀjer ³eeb®³eeJej Peeuesu³ee Dev³ee³e, Del³ee®eej Je
o[heMeener®eer ceeefnleer efceUsue.
2. efye´ìerMe JemeenleJeeÐeebveer MesleJeÀjer ³eeb®eer JesÀuesu³ee DeeefLe&JeÀ Mees3. peceerveoej, meeJeJeÀej, J³eeheejer, F. JemeenleJeeÐeeb®³ee nmleJeÀebveer MesleJeÀN³eebJej JesÀuesu³ee
Dev³ee³ee®eer JeÀuhevee ³esF&ue.
4. MesleJeÀjer Dev³ee³ee®³ee ÖeefleJeÀejemee"er JesÀuesu³ee ®eUJeUer®eer ceeefnleer efceUsue.
5. MesleJ eÀjer ®eUJeUer cees[tve JeÀe{C³eemee"er efye´ìerMeebveer JesÀuesu³ee nmle#eshee®eer JeÀuhevee ³esF&ue.
6. MesleJeÀjer ®eUJeUer®ee je<ì£Jeeoer ®eUJeUerMeer Demeuesuee mebyebOe ue#eele ³esF&ue.
9.1 ÒemleeJevee
Yeejle ne SJeÀ MesleerÖeOeeve osMe Demetve Yeejlee®³ee DeLe&J³eJemLesle Mesleer ns cenlJee®es #es$e
Demegve Mesleer#es$eele Ie[CeeN³ee ieesäeR®ee, yeoueeb®ee heefjCeece SJebÀoj DeLe&J³eJemLesJej nesle Demelees.
Mesleer#es$eeleerue mecem³ee Je MesleJeÀN³eeb®³ee Deeboesueveeb®eer hejbheje mecepetve I esC³eemee"er Deeheu³eeuee
efye´ìerMe jepeJeìerleerue jep³eJeÀl³ee¥veer jeyeefJeuesueer OeesjCes heneJeer ueeieleerue. l³ee OeesjCeeb®es
Mesleer#es$eeleerue Jeie&j®evesJej cetueieeceer heefjCeece Peeues. lemes®e l³eeb®eer SJebÀoj heefjCeleer Mesleer®³ee Je
MesleJeÀN³eeb®³ee MeesMesleJeÀN³eebveer Deeheuee DeeJeepe G"efJeuee neslee, Deeboesueves JesÀueer nesleer, l³eeb®eer ceeefnleer JeÀªve IesCes
Deiel³ee®es "jles, JeÀejC e l³ee meJee¥®ee heefjCeece Yeejlee®³ee Je=À

Page 117

117peerJeveeJej Peeuee Deens. efye´ìerMehetJe& JeÀeUele Yeejleele ûeeceerCe Yeeieele MesleJeÀjer mJeleb$e neslee.
Fbûepeeb®³ee Deeieceveeveblej peceerve cenmetue heàleer, peceerve ceeueJeÀer Fl³eeoerceO³es Decetueeûe yeoue Ie[tve
Deeuee. peemleerle peemle cenmetue efceUefJeC³eemee"er l³eebveer peceerveoej Jeiee&uee neleeMeer Oe©ve
MesleJeÀN³eeb®eer efheUJeCetJeÀ JesÀueer. MesleJeÀN³eebveer peguetce peyejomleer, Dev³ee³e Del ³ee®eej, efheUJetCeJeÀ
Deme¿e Peeu³eeveblej ÖeefleJeÀejeuee megjJeele JesÀueer. JeÀener JeÀeUele®e JemeenleJeeoer hejJeÀer³e meÊee ne®e
Deeheuee Keje Me$et Demeu³ee®eer l³eebvee peeCeerJe Peeueer. l³eebveer JemeenleJeeoe®³ee efJejesOeele ®eUJeU
megª JesÀue er.
9.2 MesleJeÀjer ®eUJeU
Yeejleele efye´ìerMeeb®³ee efheUJeCetJeÀerves MesleJeÀN³eeb®³ee DemebleesJeÀener JeÀeU Dev³ee³e menve JesÀuee. hejbleg menveMekeÌleer mebheu³eeJej Deeheu³eeJej Dev³ee³e JeÀjCeeN³ee
Öel³esJeÀ ieesäeruee efJejesOe JeÀjC³eeme megjJeele JesÀueer. 1858 veblej je<ì£Jeeoe®eerner peeie=leer Peeueer
nesleer. l³eecegUs je<ì£Jeeoer ®eUJeUeR®eer megjJeele Peeueer. l³eebveer MesleJeÀjer ®eUJeUeRvee hee"eRyee
osC³eeyejesyej Deeheu³eele meeceeJetve IesC ³ee®ee Öe³elve JesÀuee.
yebieeueceOeerue veerU GlheeoveeefJeªà yeb[ :
meJee¥vee ceenerle Demeuesuee MesleJeÀN³eeb®ee heefnuee cees"e mebIeefìle G"eJe cnCepes 1859 -60
ceO³es Ie[tve Deeuesuee yebieeueceOeerue veerU heerJeÀJeC³eeN³ee MesleJeÀN³eeb®ee G"eJe nes³e. yebieeueceOeerue veerU
JeÀejKeeveoej Je ceUsJeeues MesleJeÀN³eebvee peyejomleerves veerUer®es heerJeÀ IesC³eeme Yeeie hee[le nesles. Demes
heerJeÀ efye´ìerMe JebÀheveer Je J³eeheeN³eebvee JeÀceer ojeves efJeJeÀeJes ueeiele nesles. veerU Glheeoveeve sp e c e e r v e e r ® e e
JeÀme JeÀceer nesle Demes Je JeÀeueeblejeves peceerveer veeheerJeÀ nesle Demele. MesleJeÀN³eebveer efveUer®es Glheeove
IesC³eeme veJeÀej efou³eeme l³eeb®ee DevesJeÀ ceeiee¥veer íU JesÀuee peele Demes. Öeefmeà yebieeueer uesKeJeÀ
efoveyebOet efce$e ³eebveer 1860 meeueer `efveueohe&Ce’ ns veeìJeÀ efuentve veerU GlheeoJeÀ MesleJeÀN³eeb®³ee
J³eLeeb®es ®eer$e jbieJeues. DeveskeÀ MesleJeÀN³eebveer veerU Glheeove JeÀceer JesÀues lej JeÀeneRveer Glheeove hetCe&heCes
yebo JesÀues. yebieeueceOeerue ye gefàJeeÐeebveer Deeheues yeU MesleJeÀN³eeb®³ee yeepetves GYes JesÀues. l³eecegUs
mejJeÀejuee ®eewJeÀMeer Dee³eesie vescetve MesleJeÀN³eeb®es G"eJe meewc³e JeÀjC³ee®ee Öe³elve JeÀjeJee ueeieuee. hejbleg
Dee³eesieeves mecem³ee megìu³ee veenerle. l³eecegUs Me sleJeÀN³eebceO³es Demebleesueeieues. 1860 ®³ee MesJeìer mejJeÀejves SJeÀ DeeosMe JeÀe{tve MesleJeÀN³eebJej veerUer®³ee ueeieJe[er®eer
meÊeÀer JesÀueer peeCeej veener. l³eeefJeJesÀues.
efyenejceOeerue veerU GlheeoveeefJeªà yeb[ :
efyenejceOeerue veerU GlheeoJeÀ MesleJeÀN³eebveer ojYebiee Je ®ebheejC³e ³eeef"JeÀeCeer 1866 -68
®³ee ojc³eeve cees"îee ÖeceeCeeJej G"eJe Ie[Jetve DeeCeues hetJe& yebieeueceO³es MesleJeÀN³eebveer 1870®³ee
oMeJeÀele hegvne cees"s G"eJe Ie[Jetve DeeCeues. meeceL³e&Meeueer Je Dev³ee³eer ÖeJe=Êeer®³ee peceerveoejebveer
Deeheu³ee MesleeJej JeÀece JeÀjCeeN³ee JegÀUebJej, MesleJeÀN³eebJej o[heMeener JeÀjCeejs DevesJ eÀ JeÀe³eos JesÀues
nesles. MesleJeÀN³eeb®³ee peceerveer uegyee[Ces, l³eeb®ee íU JeÀjCes, yesJeÀe³eosMeerjheCes l³eeb®eer ceeueceÊee peHle
JeÀjCes, Fl³eeoer DevesJeÀ ceeiee¥veer l³eeb®eer efheUJeCetJeÀ ®eeueJeueer nesleer. peceerveerJejerue JeÀj cees"îee
ÖeceeCeele Jee{efJeues nesles. MesleJeÀN³eebvee l³eeb®³ee peceerveerJejerue leeyee efceUJeC³eeheemetve Jebef®ele "sJeues.
Öel³esJeÀ JesUer mejJeÀejer DeefOeJeÀejer peefceveoejeb®eer yeepet Iesle. l³eecegUs MesleJeÀN³eebvee v³ee³e efceUlemunotes.in

Page 118

118veJnlee. 1872 les 1 876 ³ee JeÀeUele MesleJeÀN³eebveer JeÀj osC³eeme veJeÀej efouee. peceerveoej Je l³eeb®es
iegceemles ³eeb®³eeefJeªà MesleJeÀN³eeb®es G"eJe Ie[tve ³esJet ueeieues. mejJeÀejves o[heMeener®es JeÀe³eos JeÀªve
MesleJeÀN³eeb®eer ®eUJeU o[heC³ee®ee Öe³elve JesÀuee .hejbleg l³ee®ee Ghe³eesie Peeuee veener. mejJeÀejves MesJeìer
peceerveoejeb®³ee o[heMeenerJej JeÀejJeeF& JeÀjC³ee®es Deeéeemeve efoues.
9.3 MesleJeÀN³eeb®es GþeJe
efye´ìerMeeb®³ee peceerve cenmegueefJeheefjCeece Mesleer®³ee MeesMeleea Je GÐeesieOeboîeebvee ceejJeÀ þjCeejer OeesjCes ³eecegUs Deeheuee osMe oefjêer Peeuee Je ûeeceerCe Yeeie
DeeefCe Mesl eer oerIe& JeÀeUehe³e¥le ceeieemeuesueer jeefnueer. 1765 meeueer yebieeue®es efoJeeCeer nJeÌJeÀ
efceUeu³eeJej efye´ìerMe F&mì Fbef[³ee JebÀheveerves mJele:®es GlheVe Jee{efJeC³eemeeþer peceerve cenmetueefJeOeesjCeebceO³es yeoue JesÀues. megªJeeleer me yebieeue Öeebleele l³eebveer JeÀe³eceOeeje efJebÀJee peceerveoejer heOole
ueeiet JesÀueer. ³ee heOoleerle hetJeea®³ee jepeJeìerleerue JeÀjJemegueer JeÀjCeeN³ee DeefOeJeÀeN³eebvee l³eeb®³ee
#es$eeleerue peefceveer®es ceeueJeÀer nJeÌJeÀ efoues. l³eebveer MesleJeÀN³eeJeÀ[tve efJeÀleer meeje ieesUe JeÀje³e®ee l³eeJej
JeÀesCelesner efveye¥Oe veJnles. ³ee ÖeJeÀj®es DeefOeJeÀej efceUeuesu³ee peceerveoejebJeÀ[tve MesleJeÀN³eeb®eer DeveefvJele
efheUJeCetJeÀ megª Peeueer. efye´ìeRMeeveer Deieesoj®e Meslemeeje ogHh eì JesÀuee Demeu³eeves MesleJeÀjer lej oefjêer
Peeuee®e heCe peceerveoejebvee Mesleer®es GlheVe Jee{efJeC³eele jme vemeu³eecegUs MesleermegOoe ceeieemeuesueer
jeefnueer. efn peceerveoejer heOoleer efye´ìeRMeeveber veblej efyenej, Deesefjmee GÊej ÖeosMe Je ceêeme FueeK³eeb®ee
GÊej Yeeie ³ee ÖeosMeele ueeiet JesÀueer. ns JeÀjerle Demeleevee Deieesoj®³ee jepeJeìerleerue peneieerjoej,
Deceerj GcejeJe, Fl³eeoeR®es efJeMesefOeJeÀej iesu³eecegUs lees Jeie& veejepe Peeuee.
cegbyeF&, ce´oeme DeeefCe yesjej ³ee Öe eleebceO³es efye´ìerMeebveer mee je Jemegueer®eer ``j³eleJeejer“ heOole
ueeiet JesÀueer j³eleJeejer ceO³es MesleJeÀN³eeuee l³eeb®³ee peefceveer®ee ceeueJeÀer nJeÌJeÀ osC³eele Deeuee Je
peceerveoejermeeKee ceO³emLe ve þsJelee MesleJeÀN³eeves meeje mejJeÀejJe À[s®e Lesì pecee JeÀje³e®ee DeMeer
heOole Ieeuetve efoueer. peeshe³e¥le MesleJeÀjer meeje Yejsue leeshe³e¥le l³eeb®ee peefceveerJejerue nJeÌJeÀ DeyeeefOele
jent MeJeÀle Demes. meeN³ee®eer jJeÌJeÀce efveef½ele JeÀjC³eele Deeueer Je megªJeeleeruee oj leerme JeMee&veer
meeN³eele yeoue efJebÀJee Jee{ JeÀje³e®eer Demes þjefJeC³eele Deeues, cee$e Öel³e#eele ³ee megOeejCee JeÀjleevee
Öel³esJeÀ JesUer mejemejerves 25 les 60 ìJeÌJe̳eebveer meeN³eeb®eer jJeÌJeÀce Jee{efJeC³eele Deeueer. ³ee JeÀeUele
Jee{leer ueesJeÀ mebK³ee, nmleebÐeesieeb®ee Nneme, Mesleer J³eJemee³eeJeÀ[s JeUuesues JeÀejeieerj ³eeb®³eecegUs
MeslepeefceveerJej DeJeuebyetve DemeCeeN³eeb®eer mebK³ee Jee{ueer. peefceveer Keb[eves osC³ee®es ÖeceeCes Jee{ues.
l³eecegUs ³eener heOoleerle MesleJeÀN³eebceO³e s megjef#ele ceeueJeÀer nJeÌJeÀ DemeeCeeje Jeie&, Keb[eves peceerve
JeÀmeCeeje JegÀUeb®ee Jeie& lemes®e Meslecepetj Demes Debleie&le Jeie& le³eej Peeues DeeefCe Öel³e#e peceerve
JeÀjC³ee®eer JeÀuhevee heÀmeueer. meeN³ee®ee Demen³e yeespee Je meeje hewMee®³ ee ªheele osC³ee®eer meÊeÀer ³eeb®ee
heefjCeece MesleJeÀjer Jeie& JeÀpe&yeepeejer nesC³eele Peeuee DeeefCe ûeeceerCe Yeeieele meeJeJeÀejeb®ee OeefveJeÀJeie&
efvecee&Ce Peeuee. ³ee Jeiee&ves ceesþ³ee ÖeceeCeele MesleJeÀN³eeb®³ee peefceveer yeUJeÀeJeu³ee. me eje hewMee®³ee®e
ªheele osCe®³ee meÊeÀercegUw hewmes efceUefJeC³eemeeþer JeÀehetme, lesueefye³ee, veerU, leeie, veejU Fl³eeoeR®eer
ceesþ³ee ÖeceeCeele ueeieJe[ megª Peeueer. lemes®e efye´ìeRMeeveer l³eeb®³ee JeÀejKeev³eebmeeþer ueeieCeeN³ee JeÀ®®ee
ceeueem eeþer MesleJeÀN³eebvee ³ee efheJeÀeb®³ee ueeieJe[ermeeþer GÊespeve efoues Je JeÀener efþJeÀeCeer meÊeÀerner JesÀueer
l³eecegUs Mesleer®³ee J³eeheejerJeÀjCe®eer Öeef¯eÀ³ee ieefleceeve Peeueer.munotes.in

Page 119

119Flej heefjCeece
1850 meeueeheemetve efye´ìeRMeeveer Yeejleele jsuJesceeiee&®eer yeebOeCeer megª JesÀueer. jsuJescegUs
ÖeJeeMeer DeeefCe ceeue JeenletJeÀ megª Peeueer ne cenlJee®ee heefjCeece nes³e. Yeejleeleerue Kes[³eeb®eer
mJe³ebhetCe&lee Je SJeÀlee mebhetäele Deeueer. DeeOegefveJeÀ JeenlegJeÀercegUs efJeefJeOe ÖeosMeebceOeerue leerJe´ ogOeesJeÀe JeÀceer Peeuee. cee$e megyeÊee DemeCeeN³ee Yeeieebletve Flej$e nesCeeN³ee Oeev³ee®³ee efve³ee&leercegUw osMeele
meJe&$e®e JegÀheesJee{ues. j³ele meeN³ee®³ee DeesP³eeKeeueer ef®ej[ueer peele Demeleevee®e osMeele efþJeÀefþJeÀeCeer meueie
DevesJeÀ JeDeeefCe 1899 meeueer og1860®³ee ogefJeCeJeÀj, Je@ÀLeefueve ieheÀ ³ee efJeogog³eeKesjer efye´ìerMe jepeJeìer®³ee JeÀeUele DeeefoJeemeeR®³ee pebieue Je [eWiejeU ÖeosMeeceO³es
³egjesheer³e Je Yeejleer³e ceUsJeeu³eeb®es Jee{le s Dee¯eÀceCe Peeues. mejJeÀejJeÀ[tve, peceerveoejebJeÀ[tve,
meeJeJeÀjebJeÀ[tve, J³eeheN³eebJeÀ[tve pebieuepeefceveer yeUJeÀeJeu³ee iesu³ee. ³ee®e pees[eruee J³eepeKeesueer,
J³eeheeje®³ee efJepebieuepeefceveeRJej Deieoer Lees[³ee ceesyeou³eele efJebÀJee efJevee ceesyeoueener veiejoer efheJeÀeb®eer ueeieJe[
JeÀjC³ee®eer meÊeÀer JesÀueer peele nesleer. ³ee meJe& ÖeJeÀej®³ee petuetce Je efheUJeCegJeÀeruee MesleJ eÀjer Je
DeeefoJeemeer Jeiee¥JeÀ[tve JesUesJesUer ÖeefleJeÀej Peeuee. efJeefJeOe efþJeÀeCeer MesleJeÀN³eebveer GþeJe JesÀues, yeb[s
JesÀueer. l³ee GþeJeeb®eer ceeefnleer JeÀªve IesCes DeeJeM³eJeÀ þjles.
efye´efìMe F&mì JebÀheveerves osMeele J³eeheej JeÀ jC³eeme meg©Jeele JesÀueer. l³eecegUs ³egjesheeletve
DeeCeuesuee ceeue Yeejleele efJeJeÀCes Je Yeejleeleerue megleer Je jsMeceer JeÀehe[ lemes®e cemeeu³ee®es heoeLe&
³egjesheele Öe®eb[ ÖeceeCeele IesTve peeC³eeme meg©Jeele JesÀueer. JebÀheveer®es DeefOeJeÀ ejer DeeefCe J³eeheejer ueesJeÀ
osMeeleerue MesleJeÀjer Je cepetj lemes®e peveles®eer DeeefLe&JeÀ uetì JeÀjle Demele. ³ee ueesJeÀebJeÀ[tve JeÀceer
efJeÀceleerle peyeomleerves ceeue Iesle Demeele. ceerj JeÀemeerce ³eebveer ces 1762 ceO³es ³eeefJe©Oo ieJnve& jJeÀ[s
le¯eÀej JesÀueer nesleer. hejblet l³eeJeÀ[s heÀejmes ue#e efoues veener. DevesJeÀ ceeiee&veer veheÀe efceUJetve osMee®eer
DeeefLe&JeÀ uetì JeÀ©ve osMeeleerue meJe& mebheÊeer Fbiueb[JeÀ[s JebÀheveer IesTve peele Demes. efye´efìMeeb®es mJeeLeea
Jemeen leJeeoer OeesjCe Demeu³eecegUs ³ee OeesjCee®ee heefjCeece J³eeheejeyejesyej®e MesleerJejmegOoe Peeuee.
Meslemeeje Jemetue JeÀjC³eemeeþer l³eebveer peceerveoejer Je j³eleJeejer ³ee oesve heOoleer meg© JesÀu³ee.
peceerveoejer heOoleerceO³es peefceveer®eer ceeueJeÀer DeeefCe meeje Jemegueer®ee nJeÌJeÀ peceerveoejebvee efouee.
l³eecegUs Öel³e#eele peefceveerle JeÀä JeÀjCeejs MesleJeÀjer l³eeb®eer JegÀUs yeveueer. peceerveoej JegÀUeJeÀ[tve
Meslemeeje Jemetue JeÀjle Je lees meeje DeefOeJeÀeefOeJeÀ mejJeÀejer eflepeesjerle Yejle Demele. Mesleerleerue
Glheeovee®ee DeefOeJeÀeefOeJeÀ Yeej Meslemeeje cnCetve mejJeÀejJeÀ[s peele Demeu³eecegUs MesleJeÀjer
meeJeJeÀejeb®es JeÀpe&yeepeejer Peeues. Mesleer JeÀjC³eemeeþer ³eebvee meeJeJeÀeje®³ee JeÀpee&Jej®e DeJeuebyetve j neJes
ueeies. l³eeceO³es DeefleJe=äer DeeefCe ogPeeu³eecegUs l³eeb®³ee peefceveer meeJeJeÀej, peceerveoejeb®³ee leey³eele peeT ueeieu³ee. l³eecegUs MesleJeÀjer
Yetefcenerve yeveue s heefjCeeceer l³eeb®³ee Jeeì³eeuee oeefjê Deeues. Kes[er DeeefLe&JeÀ¢ä³ee mhe³ebhetCe& nesleer.
hejbleg efye´efìMeeb®³ee Deeieceveeveblej ³ee heefjefmLeleerle Peeheeì³eeves yeoue Ie[tve Deeuee.MesleJeÀjer JeÀjeb®³ee
DeesP³eeKeeueer JeÀe³ece®ee oyeuee iesu ee.munotes.in

Page 120

120MesleJeÀN³eeb®³ee JeÀu³eeCee®ee Öe³elve
efye´efìMe F&mì Fbef[³ee JebÀheveer®³ee JeÀeUele Mesleer Je MesleJeÀN³eeb®³ee peerJeveele megOeejCee
JeÀjC³eemeeþer Öe³elve JeÀOeer®e Peeuee veJnlee. MesleJeÀN³eeJeÀ[tve Meslemeeje IesCes Je l³eeb®eer DeefOeJeÀ
efheUJeCetJeÀ JeÀjCes SJe{s®e O³es³e JebÀheveer mejJeÀej®eer nesles. F.me.1858 he³e¥le osMeeleerue Mesleer®eer DeeefCe
l³eecegUs MesleJeÀN³eeb®eer DeJemLee JeeF&ì Peeueer nesleer.
MesleJeÀN³eeb®es ÖeMve otj JeÀjC³eemeeþer F.me.1859 ceO³es `yebieeue jW ì JeÀe³eoe' heeme JesÀuee.
mej pee@ve uee@jsvme ³eebveer hebpeeye Je DeJeOe ìsvevmeer JeÀ³eos heeme JesÀues. DeJeOe ìsvevmeer ³ee JeÀe³eÐeevegmeej
efJeefMeä Keb[ osCeeN³ee MesleJeÀN³eebvee peceerve JeÀmeC³ee®ee nJeÌJeÀ efouee. uee@[& efjheve®³ee JeÀeUelene rM e s l e e r
megOeejCee DeeefCe ueesJeÀJeÀu³eeCeJeÀejer JeÀe³ex JeÀjC³eele Deeueer. F.me.1886ceO³es JeÀe³eoe heeme JeÀ©ve
efheJeÀe®es Glheeove Jee{efJeC³eemeeþer Keles Je Flej meeOevee®ee Jeehej JeÀjC³eele ³eeJee ³eemeeþer
MesleJeÀN³eebvee JeÀpe& hegjJeþe JeÀ jC³ee®eer mees³e JeÀjC³eele Deeueer.
F.me.1901 meeueer JeÀPe&veves `hebpeeye ueB[ SueervesMeve JeÀe³eoe' heeme JesÀuee . ³ee
JeÀe³eÐeevegmeej JeÀesCel³eener MesleJeÀN³eebvee JeÀpe& hesÀ[ermeeþer Deeheueer peceerve mejJeÀej®³ee
hejJeeveieerefMeJee³e efJe JeÀlee ³eesCeej veener DeMeer lejleto JesÀueer.³eeveblej JeÀPee&veves MesleJeÀN³eebvee JeÀpe&
efceUC³eemeeþer F. me. 1904 ceO³es `JeÀesDee@hejsefìJn meesmee³eìerpe De@JeÌì' heeme JesÀuee, ³ee
JeÀe³eÐeevegmeej osMeele Je=ÀMesleer efJeJeÀemeeJeÀ[s JebÀheveer mejJeÀejves lemes®e efye´efìMe mejJeÀejves heÀejmes ogue&#e JesÀues Demeues
lejer Mesleer®es Glheeove Jee{efJeC³eemeeþer Deuhemee Öe³elve JeÀjC³eele Deeuee neslee. osMeele F.me.1866,
F.me.1920 -1921 ceO³es ®eebieues®e ceesþs ogceeCemes cejCe heeJeueer. og`SJeÀJe=ÀF.me.1901 veblej osMeele Deeuesu³ee Mesleer Keel³ee®eer hegvej&®evee JesÀueer. Je=ÀmeJe& Öeebleele efve³egÊeÀer JesÀueer. F.me.1906 ceO³es mejJeÀejves Fbefheefj³eue De@ûeerJeÀuJejue efjme®e&
Fefvmìì³etì mLeeheve JesÀu eer. F.me.1905 les 14 ³ee JeÀeUele Mesleeruee heeCeerhegjJeþe JeÀjC³eemeeþer
peueefmeb®eve ³eespeveeb®eer DebceueyeepeJeCeer JeÀjC³eele Deeueer.
ke=ÀDee@heÀ D e@ûeerJeÀuJej ³ee Dee³eesiee®eer efve³egÊeÀer JesÀueer.
F.me.1928 les F.me.1947 ³ee JeÀeUele osMeele ceO³eJeleea Je Öeebleer³e JeÀMmLeeheve JesÀueer. DevesJeÀ efþJeÀeCeer ke=ÀSJe{s JeÀ©ve Mesleer efJeJeÀeme heÀejmee nesT MeJeÀuee veener. JeÀejCe DeeOegefveJeÀ heOoleerves Mesleer JeÀjC³ee®es
leb$e%eeve meeceev³e MesleJeÀN³eeb®eer F®íe DemeleeveemegOoe l³eeuee JesÀJeU Yeeb[Jeue vemeu³eecegUs veJeerve
leb$e%eevee®ee Ghe³eesie JeÀjlee Deeuee veener. mejJeÀejves meg© JesÀuesu³ee peueefmeb®eve ³eespeves cegUs osMeeleerue
peceerve DeesefueleeKeeueer ³esTve Mesleer®³ee Glheeoveele Jee{ Peeueer hejbleg leer legìhegbpeer þjueer. DeMee
heefjmLeleerlecegUs osMeeleerue MesleJe ÀN³eeb®³ee DeeefLe&JeÀ efmLeleerceO³es heÀejmee yeoue Peeuee
veener.MesleJeÀN³eebceOeerue hemejuesu³ee DemebleesDevesJeÀ GþeJe JesÀues.munotes.in

Page 121

121F.me.1867 veblej MesJeÀmeeN³eebceO³es Jee{ JesÀue er. l³eecegUs DevesJeÀ MesleJeÀjer JeÀpe&yeepeejer
Peeues. MesleJeÀjer peceerveoej meeJeJeÀej Je ceejJee[er ³eeb®es Ye#e yeveues. l³eecegUs ces les meHìWyej 1875
ceO³es hegCes Je Denceoveiej efpeun³eeble mene leeuegJe̳eeble 33 efþJeÀeCeer MesleJeÀN³eebvee r meeJeJeÀej Je
peceerveoej efJejesOeer GþeJe JesÀues. MesleJeÀN³eebveer ns GþeJe ieeJe®ee ÖecegKe cegefKe³ee (heìsue)vesle=lJeeKeeueer
JesÀues. l³eecegns F.me.1879 ceO³es [sJeÌJeÀve De@ûeerJeÀuJeefjmìme efjueerheÀ De@JeÌì heeme JeÀ©ve
MeslemeeN³eebvee JeÀ ener meJeueleer Öeoeve JesÀu³ee, peceerveoej Je meeJeJeÀejefJejesOeer GþeJe yebieeueceO³esner
Ie[tve Deeues F.me.1870 les F.me.1880 ³ee ojc³eeve®³ee JeÀeUele meeJeJeÀej efJejesOeer GþeJee®eer
leerJe´lee Jee{Jeueer nesleer. MesleJeÀjer DeeefCe j³elesves pec eerveoej, meeJeJeÀej DeeefCe efye´ìerMe mejJeÀej ³eebvee
Meslemeeje ve YejC³eemeeþer osMeele Deeboesueves JesÀueer. þeCes, JegÀueeyee, jlveeefiejer, hegCes, cegyeF&, megjle,
veeefmeJeÀ, Kes[e, Denceoveiej ³ee meJe& efþJeÀeCeer cenmetue, JeÀj efJe©Oo Deeboe sueves JeÀjC³eele Deeueer.
F.me.1922 les F.me.1928 ³ee JeÀeUele cegbyeF& Öeebleeleerue MesleJeÀjer meeJeJeÀjeb®³ee
peeU³eele De[JeÀues nesles. MesleJeÀjer meeJeJeÀjeJeÀ[tve JeÀpe& Iesle Je les oer[ les ogHheì J³eepeeves hejle
JeÀjerle. Oeev³ee®³ee mJe©h eele Iesleuesues JeÀpe& oer[ les ogHheì heOoleerves hejle JesÀues peele Demes.
efJeoYee&leerue JeÀehetme GlheeoJeÀ MesleJeÀjer oueeue Je De[les ³eeb®³eeJeÀ[tve efheUuee peele neslee. ³eeJej
Ghee³e cnCepes menJeÀejer ®eUJeUer®eer Jee{ Je MesleJeÀN³eebleerue mee#ejlee ne®e Demeu³eeves mejJeÀej®es
menJeÀejer mebmLee®³ee Jee{erJej Yej efouee neslee. menJeÀejer ®eUJeUerle cegbyeF& Öeeble DeeIee[erJej neslee. ³ee
Öeebleele F.me.1921 Je 22 ceO³es 3411 menJeÀejer meesmee³eì³ee nesl³ee. F.me.1929 ceO³es ner
mebK³ee 5734 Peeueer. menJeÀejer helemebmLee Jee{u³eecegUs meeJejJeÀejeb®ee iewjJ³eJenej JeÀceer Peeuee
veener. heCe LeJeÀyeeJeÀeroej MesleJeÀN³eebJej cee$e helemebmLee JeÀe³e&Jeener JeÀjle vemele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1)MeslekeÀN³eeb®³ee GþeJee®eer keÀe jCes Je HeefjCeece mHe<ì keÀje.
9.4 oef#eCesleerue MesleJeÀN³eeb®es yeb[ : oKKeve®es obies
SJeÀesefCemeeJ³ee MeleJeÀe®³ee GÊejeOee&le cenejeäleerue MesleJeÀN³eebveerner l³eeb®³eeJej nesle
Demeuesu³ee Dev³ee³eeefJeªOo, efJeMescenejeä^eleerue yengleebMeer Mesleer JeÀesj[Jeent cnCepes hetCe&heCes heeJemeeJej DeJeuebyetve DemeCeejer nesleer.
heefjCeeceer ³esLeerue MesleJeÀN³eebvee efvemeiee&®³ee DeJeJe=Àhesves le[eKes Jej®esJej me nve JeÀjeJes ueeiele Demele.
JeejbJeej he[CeeN³ee ogmeejeJemegueer®³ee ueeiet JesÀuesu³ee veJ³ee `j³eleJeejer heOoleer' ®eer Yej he[ueer. ³ee heOoleerle MesleJeÀ -³eebveer
Deeheu³ee peefceveer®³ee ceeueJeÀernJeÌJeÀeheesìer ojJemejJeÀejves "jefJeuesues MeslemeeN³ee®es oj DeJeepeJeer Je MesleJeÀN³eebJej Dev³ee³eJeÀejJeÀ nesles. meeje
Jemegueermee"er mejJeÀejer DeefOe JeÀejer Je veesJeÀjJeie& ³eeb®³eeJeÀ[tve MesleJeÀN³eebJej meÊeÀer JesÀueer peele Demes.
og

Page 122

122meeJeJeÀejer peguetceMeener
DeMee efmLeleerle MesleJeÀ -³eebJej mejJeÀejer osCeer YeeieefJeC³eemee"er JeÀpe& JeÀe{C³ee®eer JesU ³esle
Demes. cenejeä^e®³ee ûeeceerCe Yeeieele l³ee JeÀeUer Keepeieer meeJeJeÀejer JeÀjCeeN³ee ueesJeÀeb®ee SJeÀ Jeie&
meJe&$e Dee{Utve ³esle Demes. ³eebleerue yenglesJeÀ meeJeJeÀej iegpej -ceejJee[er efJebÀJee ye´ecnCe Demele. ns
Keepeieer meeJeJeÀej iejerye MesleJeÀ -³eeb®³ee De%eevee®ee Je Demene³eles®ee DeefleMe³e efve<"gjlesves ueeYe
G"efJele Demele. l³eeb®ee J³eepee®ee oj lej DeefleMe³e peyej Demes®e; heCe l³ee Kesjerpe De[eCeer
MesleJeÀN³e ebJeÀ[tve les Keesìs omleSsJepener JeÀªve Iesle Demele; l³eecegUs MesleJeÀN³eebvee JeÀpee&®eer hejlehesÀ[
JeÀjCes DeMeJe̳e nesle Demes. DeMee ÖeJeÀejs MesleJeÀN³eeb®eer ®eesnesyeepetbveer JeÀeW[er Peeueer JeÀer, Deeheu³eeJeÀ[erue
Keesì³ee omleSsJepeeb®³ee peesjeJej MesleJeÀN³eeb®³ee peefceveer Je l³eeb®eer Iejoejs ³eebJej peHleer DeeCeC³eeme
meeJeJeÀej ìhetve yemeuesues Demele.
MesleJeÀN³eeb®es meeJeJeÀejebefJeªOo G"eJe
Yeejleer³e MesleJeÀjer ne meeceev³ele: menveMeerue Je heeheefYeª cnCetve®e meJee¥®³e eheefj®e³ee®ee
Deens; hejbleg meeJeJeÀejebveer MesleJeÀN³eebJej ®eeueefJeuesues peguetce FleJe̳ee hejeJeÀesìeR®es nesles JeÀer, iejerye
cnCetve DeesUKeu³ee peeCeeN³ee MesleJeÀN³eeb®³eener menveMeerueles®ee Deble Peeuee. MesJeìer l³eebveer
meeJeJeÀejebefJ eªOo G"eJe JesÀues. cenejeä^eleerue hegCes, veiej, meesueehegj Fl³eeoer efpeun³eebleerue
ogmeeceeefpeJeÀ yeefnDeJeuebye JesÀuee. meeJeJeÀejeb®³ee Del³ee®eejebveer $emle Peeuesu³ee MeslekeÀN³eebveer meeJeJeÀjeb®³ee IejebJej nuues
JeÀªve l³eeb®³eeJeÀ[erue omleSsJepe Je Dev³e JeÀeieohe$es nmleiele JeÀªve leer pee Utve ìeJeÀC³ee®ee meheeìe
®eeueefJeuee. JeÀeieohe$es osC³eeme ìeUeìeU JeÀjCee -³ee meeJeJeÀejebvee ceejneCe JeÀjC³eemener MesleJeÀN³eebveer
JeÀceer JesÀues veener. lemes®e JeÀener ef"JeÀeCeer MesleJeÀN³eeb®³ee peceeJeeves meeJeJeÀejeb®³ee Iejeb®eer peeUhees U
JesÀueer Je l³eeb®eer ceeueceÊeener uegìueer; hejbleg meeJeJeÀejebvee peerJes ceejCes, l³eeb®³ee Iejeleerue ceeCemeeb®ee
íU JeÀjCes, yee³eJeÀe -cegueeRvee $eeme osCes Demes ÖeJeÀej MesleJeÀN³eeb®³ee neletve DeheJeeo cnCetvener Ie[ues
veenerle.
ceneje<ì e£le 1874 les 1876 ³ee oesve -leerve JeMesleJeÀN³eeb®³ee mebleehee®ee Demee GêsJeÀ peeieespeeieer nesle neslee. cee$e hegCes, veiej Je meesueehetve ³ee leerve
efpeu³eeble®e l³ee®ee efJeMesDeLee&le ³ee GêsJeÀe®ee Keje peesj F. me. 1875 ceOeerue JeÀener ceefnves®e efìJetÀve jeefnuee neslee. heg{s
oesve-leerve JeF.me.1875 ceO³es ceneje<ì£eleerue hegCes Je Denceoveiej efpeu¿eele MesleJeÀN³eeb®es G"eJe Ie[tve
Deeues. mejJeÀejves ceneje<ì£ele j³eleJeejer cenmetue heàle ueeiet JesÀueer nesleer. l³eecegUs peceerveoej Je
ceO³emLeeb®ee $eeme veJnlee. cee$e cenmetuee®ee oj Kethe®e cees"e neslee. lees cenmetue Mesleer GlheeVeeletve
YejCes MeJe veJnles. l³eebvee meeJeJeÀejeJeÀ[tve JeÀpe& I³eeJes ueeiele Demes. ns meeJeJeÀej ÖeecegK³eeves ceejJee[er
Je iegpejeLeer ceneje<ì£ele yeensªve Deeuesues nesles. JeÀpe& osleevee les MesleJeÀN³eebyejes yej ieneCe J³eJenej
JeÀjerle Demele. les cees"îee ÖeceeCeeJej J³eepe DeeJeÀejCeer JeÀjerle MesleJeÀN³eeb®eer mener Iesleuesu³e
JeÀeieohe$eele hejmhej yeoue JeÀªve meeJeJeÀej peceerve Deeheu³ee leey³eele Iesle Demele. l³eecegUs MesleJeÀjer
JemeeJeJeÀej ³ee b®³eele leCeeJe efvecee&Ce Peeues. DecesefjJesÀleerue ³eeoJeer ³egà mebhegäele Deeu³eeveblej
JeÀehemee®es Jee{uesues YeeJe JeÀceer Peeues. ³ee®eJesUer mejJeÀejves Meslemeeje Jee{efJeuee. l³eecegUs heefjefmLeleer
DeeCeKeerve®e efyeIe[ueer.munotes.in

Page 123

123meve 1874 ceO³e s efMeªj leeuegJe̳eeleerue JeÀj[s ³ee ieeJeer JeÀeUgjece veeJee®³ee meeJeJeÀejeves
150/ -ªhe³es JeÀpee&®³ee Jemegueermee"er yeeyeemeensye osMecegKe ³ee MesleJeÀN³ee®es Iej peHle JeÀjC³ee®es
DeeosMe v³ee³eeue³eeJeÀ[tve efceUefJeues. ieeJeJeÀN³eeb®³ee efJeve bleeruee ve pegceevelee Iej hee[ues. heefjCeeceer meJe&
GheN³ee meeJeJeÀejebveer Deeheu³ee ceeieC³ee ceev³e JeÀjeJ³eele ³eemee"er ieeJeeleerue MesleJeÀN³eebveer l³eeb®³eeJej
yeefnmesJee osle veJnles. meeJeJeÀej ieeJes mees[tve leeuegJe̳eeJeÀ[s efveIeeues. DeMee yeefnueJeJeÀj®e Denceoveiej, hegCes, meesueehetj Je meeleeje efpeu¿eele hemejueer. pesJne ³ee meeceeefpeJeÀ
yeefnheejvesj leeuegJe̳eele meghes ³ee ieeJeele MesleJeÀN³eebveer 1875 ceO³es meeJeJeÀejeb®³ee IejeJej Je hes{îeebJej
nuues megª JesÀues. MesleJeÀN³ee bveer Deeheueer JeÀeieohe$es efceUJetve l³eeb®eer nesUer JesÀueer. ³ee ceesefnces®eener
Öemeej Peeuee. Deeboesueve o[heC³eemee"er mejJeÀejuee uemegceejs SJeÀ npeej MesleJeÀN³eebvee JewÀo JesÀues. ns Deeboesueve SJe{s peyejomle nesles JeÀer mejJeÀejuee
MesleJeÀN³eeefJeªà mee#eeroejmegàe efceUeues veenerle. MesJeìer mejJeÀejuee oef#eCe yeb[ Dee³eesiee®eer mLeehevee
JeÀjeJeer ueeieueer. MesleJeÀjer yeb[ JeÀjC³eeme GÐegÊeÀ JeÀe Peeues ³ee®eer ®eewJeÀMeer Je ÀjC³ee®es JeÀece
Dee³eesieeJej meesheefJeues. mejJeÀejves De@efûeJeÀu®ej efjueerheÀ De@JeÌì heeme JesÀuee. l³eevegmeej JeÀener ÖeceeCeele
meeJeJeÀejebheemetve MesleJeÀN³eebvee mebj#eCe efceUeues.
ceneje<ì£eleerue MesleJeÀN³eeb®ee G"eJe
F.me.1866 ceO³es j³eleJeejer J³eJemLes®³ee Debleie&le cegbyeF& Öeebleele Yetceer JeÀjele DeefOeJeÀ Jee{
JesÀueer nesleer. DecesefjJesÀle ³eeoJeer ³egOo meg© Peeu³eecegUs lesLetve JeÀehetme Fbiueb[uee ³esCes yebo Peeues.
l³eecegUs efye´efìMeebveer DecesefjJesÀletve JeÀehetm e Fbiueb[uee ³esCes yebo Peeues. l³eecegUs efye´efìMeebveer Yeejleeletve
JeÀehetme cee³eosMeer IesTve peeC³eeme meg©Jeele JesÀueer. l³eecegUs JeÀehemeeuee ceeieCeer Jee{ueer Je efJeÀcelener
cee³eosMeer Jee{ueer. cnCetve F.me.1866 ceO³es cegbyeF& Öeebleele Yetceer JeÀj Jee{efJeuee. DecesefjJesÀleerue ³eeoJeer
³egOo mebheu³eeveblej lesLetve JeÀehetme Yejhetj ÖeceeCeele efye´ìveuee ³esT ueeieuee. l³eecegUs Yeejleeleerue
JeÀehemeeuee ceeieCeer ve jentve l³ee®³ee efJeÀceleer Iemeju³ee DeMee heefjefmLeleerle Mesl eJeÀN³eebvee Mesleer
JeÀjC³eemee"er meeJeJeÀejeJeÀ[tve JeÀpe& IesCes Yeeie he[ues. meeJeJeÀeje®es JeÀpe& osCes MesleJeÀN³eebvee JeÀ"erCe
Demeu³eecegUs l³eeb®³ee peefceveer meeJeJeÀeje®³ee leey³eele iesu³ee. efoJeeCeer v³ee³eeue³eele meeJeJeÀeje®³ee
yeepetv es®e efveCe&³e ueeieuee lej Mesleer meeJeJeÀje®³ee leey³eele iesu³eeme MesleJeÀN³eebvee GojefveJee&ne®es meeOeve
jenle veJnles. l³eecegUs l³eebveer meeJeJeÀjeefJejesOeer G"eJe JesÀuee. MesleJeÀN³eebvee meeJeJeÀeje®eer Iejs, ogJeÀeves
peeUtve ìeJeÀueer JeÀp ee&mee"er MesleJeÀjer Je meeJeJeÀej ³eeb®³eele Peeuesues JeÀjeje®es omleeSsJepe MesleJeÀN³eebveer
veä JesÀues. hegCes, Denceoveiej ³esLesner G"eJe Peeues, ³eeveblej mejJeÀejves SJeÀe Dee³eesiee®eer efve³egÊeÀer
JesÀueer. Dee³eesiee®³ee efMeheÀejMeerJe©ve F .me.1879 ceO³es De@ûeerJeÀuJejue efjueerheÀ De@JeÌì heeme JesÀuee ³ee
JeÀe³eÐeevegmeej SKeeÐee MesleJeÀN³eeves JeÀpe& hesÀ[ues veener lej pesueceO³es yebo JeÀjlee ³esCeej veJnles.
MesleJeÀN³eeb®es JeÀpe& JeÀceer JeÀjC³ee®ee nJeÌJeÀ ³ee JeÀe³eÐeevegmeej v³e e³eeue³eeme efceUeuee neslee.
Deeheueer Òeieleer leheemeeë
1)oKKeve®es obies Lees[ke̳eele meebiee.munotes.in

Page 124

124cenelcee hegÀues Je MesleJeÀjer Jeiee¥ceO³es meebmJe=ÀefleJeÀ ¯eÀebleer
19 J³ee MeleJeÀe®³ee GÊejeOee&le ceneje<ì£eleerue meceepemegOeejCes®³e e ®eUJeUerle p³eeb®es veeJe
Deûe¯eÀceeves Iesleues peeles le peesleerjeJe hegÀues ³eeb®ee Deeheu³eeuee ³ee ef"JeÀeCeer MesleJeÀjer Jeiee&le Jew®eejerJeÀ Je
meebmJe=ÀefleJeÀ ¯eÀebleer Ie[Jetve DeeCeCeeje ef®eejJeble cnCetve efJe®eej JeÀje³e®ee Deens. hegÀue s³ e e b v e e rp e j e r
Öel³e#e MesleJeÀN³eeb®eer ®eUJeU GYeer JesÀueer vemeueer lejer MesleJeÀN³eeb®³ee ¢äerJeÀebveeletve l³eebveer meeceeefpeJeÀ
heefjefmLeleer®ee efJe®eej JesÀuee. MesleJeÀN³eeb®³ee DeeefLe&JeÀ Je meeceeefpeJeÀ efnleeuee efJejesOe JeÀjCeeN³ee
meeJeJeÀej Je Yeìpeer ³ee Jeiee¥®³ee JeÀejJee³eebyeÎue MesleJeÀjerJeiee&le peeie=leer efvecee&Ce JesÀueer. hegÀues ³eeb®³ee
JeÀeUeleerue Flej meceepemegOeejJeÀ Je efJe®eejJeble ns ÖeecegK³eeves Jeefj<" peeleeR®³ee meboYee&le®e efJe®eej
JeÀjerle nesles. hegÀ ues ³eeb®es JewefMeä³e ns nesles JeÀer l³eebveer JeÀefve<" peeleer Je ogue&ef#ele Je Ghesef#ele
meceepeIeìJeÀeb®ee efJe®eej JesÀuee. meeJeJeÀej, JegÀueJeÀCeea, Yeì Je peceerveoej MesleJeÀN³eeb®es MesJeÀjleele ns hegÀues ³eebveer Deeheu³ee efueK eeCeele oeKeJetve efoues.
1873 meeueer hegÀu³eebveer mel³eMeesOeJeÀ meceepee®eer mLeehevee JesÀueer. ³ee meceepee®ee GÎsMe
ye´ecnCeeb®³ee efheUJeCegJeÀerletve MegêeefoMegêebve mees[JeCes Je l³eebvee meeceeefpeJeÀ cegÊeÀer®ee ceeie& oeKeefJeCes ne
neslee. mel³eMeesOeJeÀ meceepeeves 1879 heemetve oerveyebOet veeJee®es SJeÀ meeHleeefnkeÀ megª JesÀues. ³ee
meeHleeefnJeÀele MesleJeÀjer Je JeÀeceieejeb®eer ieeNneCeer ceeb[ueer peele nesleer. MesleJeÀjer Jeiee&®³ee meebmJe=ÀefleJeÀ
GlLeeveemee"er hegÀues ³eebv eer peeleerYesoeefJeªOo DeeIee[er GIe[ueer. l³ee®eÖeceeCes meebmJe=ÀefleJeÀ #es$eebleerue
ye´ecnCeeb®eer ceÊesÀoejer cees[tve JeÀe{C³ee®es Öe³elve JesÀues. l³eemee"er mel³eMeesOeJeÀ meceepee®ee mebosMe
Kes[³eeleerue MesleJeÀjerJeiee&he³e¥le heesn®eefJeC³ee le Deeuee. efMe#eCee®ee Öemeej, peeleerYeso veä JeÀjCes,
ye´ecnCe Je meeJeJeÀejJeiee¥®eer ceÊesÀoejer veä JeÀjCes ner mel³eMeesOeJeÀ meceepee®eer GefÎä³es nesleer.
cenelcee hegÀueWveer mejJeÀejJeÀ[s MesleJeÀN³eeb®³ee cegueebvee ÖeeLeefceJeÀ efMe#eCe meÊ eÀer®es
JeÀjeJes.l³eebvee efMe#eCeemee"er Öeeslmeenve efceUC³eemee"er Jemeleerie=n mLeeheve JeÀjeJeer DeeefCe JeÀefve<"
Jeiee&leerue efMe#eJeÀeb®eer Öeeslmeenve efceUC³eemee"er Jemeefleie=ns mLeeheve JeÀjeJeer DeeefCe JeÀefve<" Jeiee&leerue
efMe#eJeÀeb®eer vesceCetJeÀ JeÀ©ve ³ee cegueebvee ÖeefMeef#ele JeÀjeJes lemes®e MesleJeÀN³eeb®³ee cegueebvee efMe#eJeÀeb®eer
vecesCetJeÀ JeÀ©ve ³ee cegueebvee ÖeefMeef#ele JeÀjeJes lemes®e MesleJeÀN³eeb®³ee cegueebvee J³eeJemeeef³eJeÀ efMe#eCe ³eeJes,
³ee ceeieC³ee JesÀu ³ee. MesleJeÀjer De%eeve Je DeefMeef#ele Demeu³eecegUs lees DeeefLe&JeÀ¢ä³ee MeesefDeens. lesJne l³eeb®³ee peerJeveele heefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eemee"er efMe#eCe ne®e Ghee³e Deens Demes
cenelcee hegÀu³eeb®es cele nesles. mejJeÀejer DeefOeJ eÀejer JeÀejJetÀve DeeefCe meeJeJeÀej ns MesleJeÀN³eeb®ee
peeieespeeieer Deheceeve JeÀjleele. l³eeb®eer De[JeCetJeÀ JeÀjleele DeeefCe meeJeJeÀej ns OeesjCeeJej ìerJeÀe JeÀ©ve
MesleJeÀN³eeb®³ee efmLeleerceO³es megOeejCee JeÀjC³eemee"er JeÀe³e& meg© JesÀues. l³eebveer `oerveyebOet' ³ee
Jele&ceevehe$eeletve efueKeeCe JeÀ©ve MesleJeÀN³eebJejerue Dev³ee³eeuee Jee®ee heÀes[ueer. F.me.1876 -77 ceO³es
ceneje<ì£ele cees"e ogmegOeej Cee nesC³eemee"er cenelcee hegÀueWveer ceneje<ì£J³eeheer ®eUJeU meg© JesÀueer. ner ®eUJeU `KeleheÀes[er®es
yeb[' cnCetve DeesUKeueer peeles. F.me.1888 ceO³et hegCes ³esLes Fbiueb[®ee [³egJeÀ Dee@heÀ Je@Àvee@ì Deeuee
neslee. l³ee®³ee meceejbYeeme cenelcee h egÀues MesleJeÀN³eeb®³ee JesMeele GheefmLele jeefnues. . ³eeJesUer l³eebveer
[³egJeÀ Dee@heÀ Je@Àvee@ì ³eebme MesleJeÀN³eebvee mebj#eCe Je GlheVe Jee{ermee"er Mesleer®³ee efJeefJeOe ³eespevee
DeeKeC³ee®ee Deeûen Oejuee. cenelcee hegÀueWveer MesleJeÀN³eeb®³ ee efMeef#ele cegueebvee JeÀefve<" veesJeÀN³ee
osC³eemee"erner Öe³elve JesÀues.
MesleJeÀjer ne meceepee®ee IeìJeÀ Demetve l³ee®³ee JeÀäeJej®e meceepee®eer GhepeerefJeJeÀe nesles ns
cenelcee hegÀu³eebveer DeesUKeues nesles; hejbleg MesleJeÀjer DeeefLe&J eÀ¢ä³ee JeeF&ì DeJemLesle peerJeve peielemunotes.in

Page 125

125neslee. lees meeJejJeÀj®³ee JeÀpee&le DeeefCe meceepee®³ee iegueeceefiejerle De[JeÀuesuee neslee. `MesleJeÀN³ee®ee
Deemet[' veeJee®ee ûebLe efuentve cenelcee hegÀueWveer l³eeceO³es MesleJeÀN³ee®³ee efmLeleer®es Jee mleJe ef®e$eCe JesÀues.
lemes®e MesleJeÀN³eeb®eer iegueeceefiejer, JeÀpe&yeepeejerheCee DeeefCe l³eeb®³ee efmLeleerle heefjJele&ve Ie[Jetve
DeeCeC³eemee"er JeÀe³e Ghee³e JeÀjeJes ueeieleerue ³ee®eerner ®e®ee& Öemlegle ûebLeele JesÀueer Deens. Lees[Je̳eele
MesleJeÀN³eebmee"er l³eeb®³ee efmLeleerle heefjJele&veemee"er JeÀe³e& JeÀjCeejs cenelcee hegÀues ns heefnues
meceepemegOeejJeÀ nes³e.
ke=ÀJeÀMJeMÊehe$eeletve l³eebveer MesleJeÀjerJeiee&®³ee efmLeleerleJej uesKe ÖeefmeOo JesÀues Je l³eeb®³eele peeieMleer Ie[Jetve
DeeCeueer. l³eeb®³ee celes MesleJeÀjer Je JeÀejieerj ns®e Kejs osMee®es DeeOeemlebYe Deensle. meeJejJeÀj DeeefCe
mejJeÀej ns oesIeesner MesleJeÀN³eeb®es MeesDeeefCe Deeheu³ee cegueebvee efMe#eCe ÐeeJes Demes cnìues Deens. ye´eïeCeeÖeceeCes®e DeeheCener heejbheeefjJeÀ
J³eJemee³ee®ee l³eeie JeÀjeJee Demesner l³eebveer MesleJeÀN³eebvee DeeJeenve JesÀues.
efJeÇue jecepeer efMebos Je MesleJeÀjer ®eUJeU :
efJeÇue jecepeer efMebos ³eebveer F.me.1927 ceO³es cegbyeF& JeÀe³eosceb[Uele ieMnceb$e³eeves
ceeb[uesu³ee legJeÀ[syeboer Je meejeJee{ermebye bOeer®³ee efJeOes³eJeÀeme efJejesOe JesÀuee. 25 peguew 1928 jespeer hegCes
³esLes cegbyeF& FueeKee MesleJeÀjer heefjYeelegJeÀ[³eeme cegJeÀleerue, l³eeb®³eepeJeU hewmee jenCeej veener. lemes®e meejeJee{ercegUs MesleJeÀN³eebJej Dev³eeb³e
nesF&ue Demes l³eebveer cnìues. l³eebveer KeeveosMe, DecejeJeleer, veee fMeJeÀ, hegCes, meeleeje, veeiehetj DeeefCe
veiej efpeun³eeble ûeeceerCe Yeeieele MesleJeÀN³eeb®³ee heefjye´eïeCeslej heg{ejer Je MesleJeÀjer ®eUJeU :
efoveJeÀjjeJe peJeUJeÀj,ÞeerhelejeJe efMebos, YeieJeblejeJe heeUsJeÀj DeeefCe cegbJegb ÀojeJe heeìue ³eebveer
MesleJeÀN³eebvee ÖeMveebJej ef®ebleve JeÀ©ve les mees[efJeC³ee®ee Öe³elve JesÀuee. efoveJeÀjeJe peJeUJeÀj ³eebveer
JeÀe{uesu³ee `lespe' meeHleeefnJeÀeJej ceneje<ì£eleerue MesleJeÀN³eeb®es cegKehe$e Demes cegefêle JesÀues nesles. l³ee bveer
³ee meeHleeefnJeÀeJej MesleJeÀN³eeb®³ee yeepetves uesKeve efoues. 4 peguew 1931 ®³ee DebJeÀele l³eebveer meeJeJeÀej
DeeefCe peceerveoejebJeÀ[tve MesleJeÀN³eebJej nesCeeje Dev³ee³e, Del³ee®eej Je MeesJeÀjC³eemee"er MesleJeÀjer me wv³eGYeejC³ee®eer met®evee JesÀueer. ÞeerhelejeJe efMebos ³eebveer `efJepe³eer ceje"e' ³ee
Je=Êehe$eele MesleJeÀN³eeb®es cnCeCes ceeb[ues nesles. l³eebveer MesleJeÀN³eeb®³ee mebIeìveeb®eer DeeJeM³eJeÀlee Öeefleheeove
JesÀueer. DecesefjJeÀe Je mJeer[veÖece eCes MesleJeÀN³eebveer one -one Je Jeerme -Jeerme MesleJeÀN³eeb®es mebIe mLeeheve
JeÀ©ve menJeÀejer heOoleerves Mesleer JesÀu³eeme ieefjyeer nìsue Demes l³eeb®es cele nesles. efMe#eCee®ee DeYeeJe
Demeu³eeves®e MesleJeÀN³eeb®eer DeOeesieleer Peeu³ee®esner l³eebveer cnìues Deens. MesleJeÀjer Je meeJeJeÀejebveer
ieesj#eCeeuee cenlJe ÐeeJes DeMeerner l³eebveer met®evee JesÀueer. l³eebveer meeJeJeÀejebJeÀ[tve MesleJeÀN³ee®es
Demeuesu³ee Mees®ebheejC³e mel³eeûen :
®ebheejC³e efpeu¿eele veerUer®³ee Mesleer®es ceeueJeÀ Fbûepe nesles. les mLeeefveJeÀ MesleJeÀN³eebJej peguetce
peyejomleer JeÀjerle nesles. efveUer®eer Mesleer JeÀjC³eemee"er peyejomleer JeÀjle nesles. MesleJeÀN³eebceO³esmunotes.in

Page 126

126ÖeefleJeÀej JeÀjC³ee®eer #ecele e veJnleer. JeÀener efyenejer le©Ceebveer ®ebheejC³e ³esLeerue MesleJeÀN³eeJejerue
Dev³ee³eeJeÀ[s 1916 meeueer Peeuesu³ee JeÀeBûesme®³ee ueKeveew DeefOeJesMeveele ³ee ÖeMveeJeÀ[s ieebOeerpeer®es
ue#e JesOeues. ieebOeerpeeRveer MesleJeÀN³eebmee"er mel³eeûen JeÀjC³ee®es "jefJeues. ieebOeerpeer ®ebheejC³e ³esLes
ceesleerÎejer ³ee ieeJeer iesues Demelee mejJeÀejves l³eebvee efpeuneyeboer®ee DeeosMe efouee. lees DeeosMe cees[uee Je
l³eebveer JewÀmej -Sefmebn ns megJeCe&heoJeÀ mejJeÀejuee hejle JesÀues. l³eebveer mejJeÀejuee DeeheCe efMe#ee
YeesieC³eeme le³eej Demeu³ee®es JeÀUefJeues. l³eeb®³ee mel³eeûeneheg{s mejJeÀejuee veceles I³eeJes ueeieues.
mejJeÀejves l³eeb®³eeJejerue Keìuee JeÀe{tve Iesleuee. MesleJeÀN³eeb®³ee heefjefmLeleerle l³eebvee megOeejCee
JeÀjeJ³ee ueeieu³ee.
Kes[e mel³eeûen :
JeÀueJeÀÊee ³esLeerue JeÀeBûesme®³ee DeefOeJesMeveeveblej Kes[e efpeu¿eeleerue ogieebOeerpeeRveer ue#e efoues. heeTme ve he[u³eeves ueesJeÀeb®eer efheJesÀ yeg[eueer nesleer. lesLeerue MesleJeÀjer ogheefjefmLeleercegUs Meslemeeje osJet MeJeÀle veJnles. ogefceUeJe³eeme nJeer nesleer. hejbleg mejJeÀejves meeje ceeheÀ JeÀjC³eeSsJepeer meeje Jemegueeryeeyele MesleJeÀN³eebJej
peguegce JeÀjeJe³eeme meg©Jeele JesÀueer. l³eecegUs ieebOeerpeerveer meejeyeboer®eer ®eUJeU Kes[e efpeu¿eele megª
JesÀueer. MesleJeÀjer mejJeÀejuee meeje osCeej veenerle DeMee Iees®eUJeU ³eMemJeer Peeueer.
ceesheuee yeb [:
Dee"J³ee Je veJeJ³ee MeleJeÀele JesÀjUceO³es ³esJetve mLeeef³eJeÀ Peeuesu³ee cegefmuece MesleJeÀN³eebvee
ceesheuee Demes cnCele. les efnbot peceerveoejeb®es heÆsoej cnCetve JeÀece JeÀjerle. 19J³ee MeleJeÀele peemle
JeÀj, heÆsoejeryeeyele efveef½elele e vemeCes, Fl³eeoeryeeyele l³eeb®³ee peceerveoejebyejesyej le¯eÀejer nesl³ee
l³eecegUs l³eebveer JesÀjUceO³es ueneve cees"s 22 G"eJe Ie[Jetve DeeCeues. l³eele ceesheu³eebveer eEnog peceerveoej
Je DeefOeJeÀeN³eeb®³ee nl³ee JesÀu³ee. mejJeÀejves cee$e l³eeme Oeeefce&JeÀ obieueer Demes veeJe efoues. 1921 ceO³es
ceesheu³eebveer cees"îee ÖeceeCeeJej yeb[euee megjJeele JesÀueer. ceesheu³eeb®³ee vesl³eeuee heJeÀ[C³eemee"er Fbûepe
DeefOeJeÀeN³eeves efleªjebie[er®³ee ceefMeoerle ÖeJesMe JesÀu³eeves yeb[euee megjJeel eP e e u e e r .e f n b o g mejJeÀejuee
ceole JeÀjleele Demee mebMe³e Demeu³eeves eEnogb®³ee efJejesOeele efnbmee®eejeuee megªJeele Peeueer. yeb[
Meceu³eeveblej efnbmee®eejeuee yeUer he[uesu³ee efnbogbvee Dee³e& meceepeeves meJe&leeshejer ceole JesÀueer.
mesveehele er yeeheì DeeefCe cegUMeer mel³eeûen :
mesveeheleer heeb[gjbie ceneosJe yeeheì ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer cegUMeer mel³eeieMn Peeuee. ìeìe
JebÀheveerves cegUMeer leeuegJe̳eeleerue cegUe Je efveUe veoer®ee mebiece De[Jetve OejCe yeebOeC³ee®es "jefJeues
l³eecegO³es 54 ieeJes DeeefCe Mesleer peele nesleer. JebÀheveerves MesleJeÀN³eeJej efhemlegue jesKeues. 20 Je 21 cee®e&
1921 jespeer yeejeceleer ³esLes heefj³eebveer MesleJeÀN³eebme n mel³eeûen JesÀuee. MesleJeÀN³eebveer cepegjebvee JeÀece JeÀ© efoues veener lesJne JeÀheveerves
l³eeb®³eeJej iejce heeCeer ìeJeÀues. 26 SefÖeue 1921 jespeer yeeheì mJele: ©UeJej Dee[Jes Peeues. MesJeì
l³eeveener JeÀheveerves JeÀeì³eele hesÀJetÀve efoues. JebÀheveer®³ee ueesJeÀebvee yeeheì ³eebveer Ke[meeJeu³eeves les
Ieeyejues. JebÀheveerves cee$e, yeeheì, jeve[s, MesjsJeÀj, osJejeJe Je heew[®es efnjJes ³eeb®³eeJej Keìues Yejues
20 Dee@JeÌìesyej 1921 jespeer 6 ceefnves JewÀo Je 100©.ob[e®eer efMe#ee "es"eJ eueer Je l³eebvee ³esjJe[e
JeÀejeieMnele [ebyeues. 22 SefÖeue 1922 jespeer l³eeb®eer megìJeÀe Peeueer 11 petve 1922 jespeer
[e@.cebpet ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer ceje"er Yeeef2 meHìWyej 1922 jespeer hegvne mel³eeûen meg© JesÀuee. l³eecegUs yeeheì ³eebvee hegvne DeìJeÀ JesÀueer.munotes.in

Page 127

127hesÀye´gJeejer 1923 jespeer ³esjJe[e ³esLetve megìJeÀe Peeueer. ef[meWyej 1923 ceO³es MesleJeÀN³eebveer vegJeÀmeeve
YejheeF& Iesleu³eeves cegUMeer mel³eeûen yebo h e[uee.
legJeÀ[syeboer Je meejeJee{er®es efJeOes³eJeÀ :
cegbyeF& JeÀe³eosceb[Uele F.me.1927 ceO³es cegbyeF& Öeeblee®³ee ieMnceb$e³eeves legJeÀ[syeboer Je
meejeJee{er®es SJeÀ efJeOes³eJeÀ ceeb[ues. ns efJeOes³eJeÀ heeme Peeu³eeme ueneve MesleJeÀN³eebvee peefceveerme cegJeÀeJes
ueeiele nesles. lemes®e Meslemeejener Jee{Ceej neslee. l³eecegUs JesÀMeJejeJe pesos Je efoveJeÀjeJe peJeUJeÀj
³eebveer MesleJeÀN³eeb®³ee meYee IesTve ³ee efJeOes³eJeÀeuee efJejesOe JesÀuee.25 peguew 1928 jespeer hegCes ³esLes
l³eebve er cegbyeF& FueeKee MesleJeÀjer heefjmeejeJee{er®es efJeOes³eJeÀ mejJeÀejves heeme JeÀ© ve³es Demee "jeJe ³ee heefj®eUJeUerleerue JeÀe³e&JeÀl ³ee¥veer `cegbyeF& FueeKee ye´eïeCeslej MesleJeÀjer mebIe' ner mebIeìvee mLeeheve JesÀueer.
MesleJeÀN³eeb®es ÖeMve mees[efJeCes DeeefCe l³eebvee peeieMle JeÀjCes efn ³ee mebIeìves®eer GefÎäs nesleer.
yee[exueer mel³eeien :
cenmetue oje®eer oj one JehesÀjleheemeCeer Peeueer. lesJne MeslemeeN³eele Jee{ Peeueer nesleer. MesleJeÀN³eebveer heìsueeb®eer Yesì Iesleueer.
heìsueebveer Depe&, efJevebl³ee JeÀªve heeefnues. hejbleg l³ee®ee JeÀener Ghe³eesie Peeuee veener. l³eecegUs heìsue
³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer mel³eeûeneuee megjJeele Peeueer. mejJeÀejer DeefOeJeÀeN³eebveer o[heMeener®es OeesjCe
DeJeuebefyeues. MesleJeÀN³eeb®ee DevesJeÀ ceeiee¥veer íU JesÀuee. hejbleg MesleJeÀjer [ieceieues veenerle. DeKesj heìsue
Je mejJeÀej ³eeb®³eele le[pees[ Ie[Jetve DeeCeueer. l³eevegmeej Del³ee®eejeb®³ee ®eewJeÀMeermee"er SJeÀ meefceleer
vesceC³ee®es mejJeÀejves ceev³e JesÀues.
JeÀJesÀjUceO³es meceepeJeeoer JeÀeBûesme he#ee®³ee Öe³elveec egUs MesleJeÀjer ®eUJeU GYeejC³eele Deeueer.
1934 heemetve mebIeìves®³ee yeebOeCeeruee megjJeele JesÀueer. mejbpeeceer heÆer jÎ JeÀjeJeer, peceerve OeejCee
vegleveerJeÀjCe MeguJeÀ jÎ JeÀjeJes, DeeieeT Keb[ Jemegueer jÎ JeÀjeJeer, Fl³eeoer ceeieC³eemee"er
peceerveoejebJeÀ[s cees®ee& JeÀe{tve Deeheu³ee ceeieC³ee ceev³e JeÀªve Iesle. JeÀogªmleermee"er Deeboesueve JeÀªve 6 veesJnWyej 1938 ne efoJeme JegÀUJeÀe³eoe ogªmleerefove cnCetve
heeUC³eele Deeuee. JeÀeueerJeÀle peJeU ®esJee³etj ³esLes DeefKeue ceueyeej JeÀDeeues. heer. Je=À³eeJeer cnCetve "jeJe heeme JesÀuee iesuee neslee.
hewÀpehetj JeÀeB ûesme DeeefCe MesleJeÀN³eeb®es ÖeMve
F.me. 1930 ceO³es cenelcee ieebOeeRveer megª JesÀuesu³ee meefJeve³e JeÀe³eosYebiee®³ee ®eUJeUerle
MesleJeÀ -³eeb®eener heÀej cees"e menYeeie neslee. ³ee ®eUJeUer®³ee JeÀeUele MesleJeÀ N³eebveer meejeyeboer, pebieue
mel³eeûen ³eebmeejK³ee JeÀe³e&¯eÀceeb®³ee ceeO³eceeletve efleuee osMeJ³eeheer mJeªhe ÖeeHle JeÀªve osC³eele
cees"e®e neleYeej ueeJeuee neslee. hebef[le peJeenjueeue ceesleerueeue vesn© ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer
peUieeJe efpeun³eeleerue hewÀpehetj ³esLes ef[me Wyej1936 ceO³es Peeuesues JeÀeBûesme®es DeefOeJesMeve ns heefnues®e
ûeeceerCe DeefOeJesMeve nesles. ³ee®e DeefOeJesMveele DeefKeue Yeejleer³e efJeÀmeeve meYes®es ogmejs DeefOeJesMeve
IesC³eele Deeues. Sve.peer.jbiee ns efJeÀmeeve meYes®es DeO³e#e nesles. cevecee[heemetve hewÀpehetjhe³e¥le 200
cewueeb®eer heo³ee$ee efJeÀmeeveebveer JeÀe{ueer nesleer. hebef[le vesn©bveer Deeheu³ee DeO³e#eer³e YeeJeie&mebIeefnleemee"er "jeJe heeme JeÀjC³eele Deeues.munotes.in

Page 128

128DeefKeue Yeejleer³e efJeÀmeeve meYee :
meefJeve³e JeÀe³eosYebiee®³ee ®eUJeUerletve heg{s Deeuesu³ee le©Ce Jeiee&ves MesleJeÀjer mebIeìvee
mLeeheve JeÀjCes Je Deensle l³ee mebIeìvee cepeyetle JeÀjCes ³e eJej Yej efouee. 1934 ceO³es meceepeJeeoer
JeÀeBûesme he#ee®eer mLeehevee Peu³eeveblej [eJ³ee ieìeuee JeÀe³e& JeÀjC³eeme JeeJe efceUeuee. l³eeletve®e
MesleJeÀN³eeb®³ee ®eUJeUerle ³eesi³e mecevJe³e meeOeC³eemee"er `DeefKeue Yeejleer³e efJeÀmeeve heefjJeÀjC³eele Deeueer. l³eemee"er Sve.peer. jbiee Je Flej MesleJeÀjer vesl³eebveer heg{eJeÀej Iesleuee. ³ee heefjheg{s `DeefKeue Yeejleer³e efJeÀmeeve meYesle 'ªheeblej Peeues. efJeÀmeeve ®eUJeUer®es ÖeJele&JeÀ cnCetve Sve. peer.
jbiee ³eebvee DeesUKeues peeles. 1937 veblej ieebOeerpeerveer ûeeceesÐeesieeJej Yej efouee neslee. l³ee GÎsMeeves
hewÀpehetj ³esLe s1938 meeueer JeÀeBûesme®es ûeeceerCe Yeeieeleerue heefnues DeefOeJesMeve YejefJeC³eele Deeues. hebef[le
vesnªb®³ee DeO³e#elesKeeueer ³ee DeefOeJesMeveele ieebOeerpeer peceerve mejJeÀej®eer veener, peceerveoejeb®eerner veener
lej leer JeÀmeCeeN³eeb®eer Deens Demes Deeheu³ee Yeemeceerleer®³ee yew""JeÀerle efJeÀmeeve peeefnjveec ee hetCe&lJeeme Deeuee. peeefnjveec³eeJej hewÀpehetj DeefOeJesMevee®ee
ÖeYeeJe peeCeJele neslee. peefceve cenmetue Je Keb[e®es ÖeceeCe heVeeme ìJeÌJe̳eebveer JeÀceer JeÀjeJes.
MesleJeÀN³eebJejerue JeÀpe& mLeefiele JeÀjeJes. mejbpeeceer heÆer jÎ JeÀjeJeer. JegÀUeb®eer peceerveOeeje mebjef#ele
JeÀjeJeer. Meslecepetjebvee ³eesi³e Jesleve efceUeJes. efJeÀmeeve mebIeìveebvee DeefOeJe=Àle ceev³elee efceUeJeer, Fl³eeoer
ÖecegKe ceeieC³ee ³ee peenerjveec³eele nesl³ee. 1937 meeueer JeÀeBûesme®eer ceb$eerceb[Us meÊe sJej Deeu³eeveblej
MesleJeÀN³eebmebyebOeerle JeÀe³eos heeme JesÀues. MesleJeÀN³eebvee JeÀpe&ceeheÀer efceUeJeer, DeeefLe&JeÀ ceboer®³ee JeÀeUele
MesleJeÀN³eeb®ee peHle JesÀuesu³ee peceerveer l³eebvee hejle efceUeJ³eele Je JegÀUeb®es peceerveOeejCes®es nJeÌ JeÀ JeÀe³ece
jneJesle ³eemebyebOeer®es JeÀe³eos heeme JesÀues. Öeeble, efpeune, leeuegJeÀe, ieeJe DeMee efJeefJeOe mlejeJej MesleJeÀjer
heefjJeÀjerle DeeefCe MesleJeÀjer heefjDeeheueer Òeieleer leheemeeë
1)DeefKeue Yeejleer³e efJeÀmeeve meYes®³ee JeÀe³ee&Jej Lees[Je̳eele ®e®ee& JeÀje.
meeves ieg©peer Je MesleJeÀjer ®eUJeU :
meeves ieg©peeRveer Keev eosMeele MesleJeÀN³eeb®es mebIeìve JesÀues. l³eemee"er meJe&$e oewje JesÀuee.
F.me.1939 ceO³es hetJe& KeeveosMeele DeefleJe=äer Peeu³eeves efheJeÀeb®es vegJeÀmeeve Peeues. l³eecegUs meeves
ie=©peeRveer MesleJeÀN³eeb®ee Meslemeeje ceeheÀ JeÀjeJee DeMeer cee ieCeer JesÀueer. l³eebveer peUieeJe®³ee
efpeuneefOeJeÀejer JeÀe³ee&ue³eeJej MesleJeÀN³eeb®ee cees®ee& vesuee. l³eebveer efueefnuesueer mhetÀefle&oe³eJeÀ ieerles
MesleJeÀN³eebveer cees®ee&le cnìueer.
MesleJeÀjer JeÀeceieej he#ee®eer mLeehevee DeeefCe Mesl eJeÀjer ®eUJeU :
cegbyeF& Öeeblee®es cegK³eceb$eer yeeUemeensye Kesj ³eeb®ee JeÀejYeej MesleJeÀjer Je JeÀeceieej Jeiee&®³ee
efJejesOeer DeeefCe Yeeb[JeueMeenerOeeefpe&Cee Deens MebJeÀjjeJe ceesjs DeeefCe JesÀMeJejeJe ³eeb®es cebef$eceb[U
J³eeheeN³eeb®es Deens Demes cele J³ekeÌle nesle Demes. F.me.1946 ceO³es JesÀMeJejeJe pesOes, MebJeÀjjeJe ceesjs,
YeeTmeensye jeTle, JesÀ.[er.heeìerue, veevee heeìerue, oÊee osMecegKe, ³eMeJeblejeJe ®eJneCe,
heer.JesÀ.meeJeble, Dee®ee³e& Öe.JesÀ. De$es , jeceYeeT veueeJe[s ,l e g U M e e r o e m e peeOeJe, [e@.JesÀMeJejeJepeermunotes.in

Page 129

129MebJeÀjjeJe OeeW[ies Je ieg©veeLejeJepeer JegÀ©[s ³eebveer JeÀeBûesmeDebleie&le MesleJeÀjer JeÀeceieej mebIe mLeeheve
JesÀuee heCe JeÀeBûesmeDebleie&le Demes Ghehe#e Demet ve³es DeMeer YetefceJeÀe DeefKeue Yeejl eer³e JeÀeBûesme
JeÀe³e&JeÀeefjCeerves Iesleu³eecegUs Jejerue ceb[Uerveer 26 SefÖeue 1948 jespeer MesleJeÀjer JeÀeceieej he#e
mLeeheve JesÀuee. JeÀeBûesme®³ee KeeueesKeeue MespeJeÀjer JeÀeceieej he#e ne he#e ueesJeÀefÖe³e neslee. MesleJeÀN³eeb®es
ÖeMve mee s[JeCes Je l³eeb®es JeÀu³eeCe JeÀjCes ³ee he#ee®es cegK³e JeÀece nesles les ³ee he#eeves JeÀjC³ee®ee Öe³elve
JesÀuee.
ogmejs cene³egà Je MesleJeÀjer ®eUJeU
9 SefÖeue 1939 jespeer DeefKeue Yeejleer³e efJeÀmeeve meYes®es DeefOeJesMeve ie³ee ³esLes Yejues .
DeO³e#eheo vejWê osJe ³eebveer YetMesleJeÀN³eeb®³ee ceeieC³eebJeÀ[s JeÀeBûesmeves ue#e ÐeeJes Je MesleJeÀN³eebveer JeÀeBûesme ner mebIeìvee Deeheueer®e Deens
Demes mecepeeJes. ue JeJeÀj®e cene³egà megª nesF&ue. JeÀeBûesmeves osMeJ³eeheer ue{e ÐeeJe³ee®es "jJeues Deens.
DeMeeJesUer MesleJeÀN³eebveer JeÀeBûesmeuee ceole JeÀjeJeer Demes "jJeC³eele Deeues. 3 meHìWyej 1939 jespeer
ogmejs cene³egà megª Peeues. l³eecegUs MesleJeÀjer ®eUJe U Leb[eJeueer. megjJeeleeruee MesleJeÀjer vesles
cene³egàele mejJeÀej®³e efJejesOeele nesles. hejbleg efnìuejves jefMe³eeJej Dee¯eÀceCe JesÀu³eeves Je jefMe³eeves
oesmleeb®³ee yeepetves Yeeie Ieslee®e Yeejleeleerue meec³eJeeoer he#eeves mejJeÀejuee hee"eRy ee efouee. l³eecegUs
meec³eeJeeoer MesleJeÀjer vesles meec³eJeeoer vemeuesues MesleJeÀjer vesles ³eeb®³eele ogner efvecee&Ce Peeueer. heg{s Yeejle
íes[es Deeboesueve megª Peeu³eeJej meec³eJeeoer Je je<ì£Jeeoer vesles ³eeb®³eele celeYeso efvecee&Ce Peeues. l³eecegUs
MesleJeÀjer meYesle 1943 meeueer efJeYeepeve Peeues. l³ee®eJeowvebefove Jemlet ceneie Peeu³ee. l³eeb®ee legìJe[e efvecee&Ce Peeuee. lesJne MesleJeÀjer meYesves lees otj JeÀjC³ee®ee
Öe³elve JesÀuee. c ene³egàeveblej meÊeeblejeefJeveJe®ewlev³e efvecee&Ce Peeues. peceerveoejer heàele veä JneJeer cnCetve ceeieCeer JeÀjC³eele ³esT ueeieueer.
DeebOe´ÖeosMe, $eeJeCeJeÀesj, lesuebieCee Fl³eeo er ef"JeÀeCeer l³ee®es he[meeo Gceìt ueeieues. megjJeeleeruee
MesleJeÀN³eeb®eer ®eUJeU l³eeb®³eeJej nesle Demeuesu³ee Dev³ee³eeefJeªà nesleer. ³ee ®eUJeUerle MesleJeÀjer Jeie&
cees"îee ÖeceeCeeJej Demeu³eeves ner pevemeeceev³ee®eer ®eUJeU nesleer. l³eeb®ee jesKe hejosMeer ceUsJeeues,
peceerveoej Je meeJeJeÀej ³eeb®³ee efJeªà neslee. ³ee ®eUJeUeR®ee ÖeeosefMeJeÀ efJemleejner ce³ee&efole neslee.
oerIe&JeÀeueerve meelel³e Je mebIeìve ³eeb®ee DeYeeJe neslee. Del³eebefleJeÀ peguetce DeJeepeJeer Je Demeeceev³e
MeesJeÀjerle Demele. peceerveoejer Je meeJeJeÀejer heàleer®³ee efJejesOeele l³eeb®ee ue{e veJnlee. lej peefceveerJeªve
neJeÀuetve ueeJeues peeF&ue, DeJeepeJeer JeÀj DeeJeÀejCeer Je meeJeJeÀeje®eer heÀmeJeeheÀmeJeer ³eebvee l³eeb®ee ÖeKej
efJejesOe neslee. DeefMeef#ele, Dee[eCeer Je efveeMe Demetvener MesleJeÀN³eeb®es Demeeceev³e Oew³e&, mecehe&Ce YeeJevee,
mebIeìveeb®eer JegÀJele, peele Je Oece& ³eeb®³ee heueerJeÀ[s peeCeejer SsJe̳e YeeJevee Fl³eeoeR®eer Öe®eerleer ³ee
ue{îeele efometve Deeueer. MesleJeÀjer ®eUJeUeR®ee JemeenleJeeoeme efJejesOe veJnlee. JemeenleJeeoe®eer veJeer Je
iegbleeiegbleer®eer Öeef¯eÀ³ee peeCetve IesC³ee®eer l³eeb®eer Jeg ÀJele veJnleer. l³eemee"er yegàerpeerJeer efJe®eejJeble Jeiee&®eer
iejpe nesleer. 1937 veblej JeÀeBûesmeves MesleJeÀjer ®eUJeUeRvee JeÀeBûesmeceO³es meeceeJetve IesC³ee®ee Je Deeheu³ee
®eUJeUeruee hee"eRyee efceUJeC³ee®ee Öe³elve JesÀuee. ³ee ®eUJeUeR®ee Ö eeosefMeJeÀ efJemleej cee³ee&efole Demeuee
lejer JesieJesieȳee Öeebleele DeJeuebefJeC³eele Deeuesues ®eUJeUer®es ceeie& meeOeejCeleë meejKes®e nesles. mJeeleb$³e
®eUJeUer®³ee MesJe쮳ee JeÀeueKeb[ele MesleJeÀjer ®eUJeU Je mJeeleb$³e ®eUJeU vesnceer SJeÀce sJeÀeRJej
DeeOeeefjle nesl³ee. MesleJeÀjer ®eUJeUerves je<ì£Jeeoer YetefceJeÀe mJeerJeÀeju³eecegUs je<ì£er³e peeie=leer
Menjeheemetve Kes[îeehe³e¥le peeTve heesnes®eueer.munotes.in

Page 130

130DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) ogmeN³ee cene³eg×keÀeueerve Yeejleer³e MeslekeÀjer ® eUJeUeRJej ìerHe efuene.
9.5 meejebMe
JemeenleJeeoer efye´ìerMeeb®³ee JeÀeUele MesleJeÀjer Je DeeefoJeemeer ³ee DemebIeefìle meJe&meeceev³e
pevelesves Deeheu³eeJej nesCeeN³ee Dev³ee³eeuee ÖeefleJeÀej JeÀjC³eemee"er ®eUJeUer GY³ee JesÀu³ee J e efye´ìerMe
mejJeÀej Je l³eeb®³ee ceO³emLeeb®³ee efJejesOeele G"eJe Ie[Jetve DeeCeues. MesleJeÀN³eeb®³ee ®eUJeUer
megjJeeleerme DemebIeìerle mJeªheele nesl³ee. JeÀeueeblejeves l³ee l³ee ÖeosMeeleerue MesleJeÀjer SJeÀmeejK³ee
mecem³eebcegUs SJeÀ$e Deeues. cenelcee ieebOeerpeeRveer MesleJeÀN³eeb®³ee ÖeMveebJeÀ[s ue#e osC³eeme megjJeele
JesÀu³eeveblej MesleJeÀjer ®eUJeU Je je<ì£er³e ®eUJeU ³eeb®ee mebyebOe ³esT ueeieuee. meefJeve³e JeÀe³eosYebie
®eUJeUerveblej MesleJeÀjer ®eUJeUeruee jepeJeÀer³e mJeªhe ³esT ueeieues. meceepeJeeoer JeÀeBûesme he#ee®³ee
mLeehevesveblej DeefKeue Yeejleer³e efJeÀmeeve heefjheeleUerJej peeTve heesnes®eueer.
9.6 ÒeMve
(1) JemeenleJeÀeueerve Yeejleeleerue MesleJeÀjer ®eUJ eUeR®eer Lees[Je̳eele ceeefnleer Ðee.
(2) MesleJeÀjer ®eUJeUer Je je<ì£er³e JeÀeBûesme ³eeb®³ee mebyebOee®eer ceeefnleer Ðee.
(3) DeefKeue Yeejleer³e efJeÀmeeve meYes®³ee JeÀe³ee&Jej ®e®ee& JeÀje.
(4) MesleJeÀjer ®eUJeUer®es ceneje<ì£eleerue mJeªhe Je JeÀ e³ee&yeÎue ceeefnleer o³ee.
(5) Yeejleer³e mJeeleb$e³e ®eUJeUerleerue ceneje<ì£eleerue MesleJeÀjer ®eUJeUeR®eer YetefceJeÀe mheä JeÀje.
(6) efìhee efuene.
(De) yebieeueceOeerue veerU GlheeoJeÀ MesleJeÀN³eeb®es yeb[
(ye) ceneje<ì£eleerue MesleJeÀN³eeb®es G" eJe
(JeÀ) cenelcee hegÀues Je MesleJeÀjer ®eUJeU
9.7 meboYe& met®eer
(1) efyeHeerve ®ebêJe Flej ,Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{e, kesÀ. meeiej ÒekeÀeMeve
(2) efyeHeerve®ebê, DeHeuesMe ef$eHeeþer, yeªCe [s: mJeeleb$³ee®ee ue{e,
(3) ûeesJnj DeeefCe yesu nskeÀj: DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (Sme. ®ebo ÒekeÀeMeve)munotes.in

Page 131

131(4) megceve JewÐe Je Meeblee keÀesþskeÀj:
(1) DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857 -1920)
(2) DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1920 -1947) Þeer meeF&veeLe ÒekeÀeMeve
(5) megefcele mejkeÀ ej: DeeOegefvekeÀ Yeejle -kesÀ. meeiej ÒekeÀeMeve
(6) [e@. pe³eefmebiejeJe HeJee j,DeeOegefvekeÀ efnbogmleeve®ee Fefleneme -Þeer efJeodîee ÒekeÀeMeve
(7) Oevebpe³e Dee®ee³e&: DeeOegefvekeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1750 -1950)

munotes.in

Page 132

13210
DeeefoJeemeeR®es GþeJe
ÒeJeÀjCe j®evee ë
10.0 GefÎä³es
10.1 ÒemleeJevee
10.2 DeeefoJeemeeR®³ee ®eUJeUerb®eer HeeMJe&Yetceer
10.3 mebLeeUeb®eer ®eUJeU
10.4 JeÀesUer Je jebhee peceeleeR®es G"eJe
10.5 mejoejer uejeF& eEJeÀJee cegÊeÀer ue jeF& ®eUJeU
10.6 cegb[e peceeleer®ee G"eJe
10.7 iegpejeLeceOeerue osJeer ®eUJeU
10.8 ceeroveehetjceOeerue DeeefoJeemeer ®eUJeU (1918 -1924)
10.9 ceeuoeceOeerue peerlet mebLeeU®eer ®eUJeU
10.10 Deesefjmeeleerue DeeefoJeemeer ®eUJeU
10.11 DeemeececeOeer ue DeeefoJeemeer ®eUJeU
10.12 cenejeä^eleerue DeeefoJeemeerb®es GþeJe
10.13 meejebMe
10.14 ÒeMve
10.15 meboYe& met®eer
10.0 GefÎä³es
³ee IeìJeÀe®ee DeY³eeme JesÀu³eeveblej Deeheu³eeuee
1. Yeejleele efye´ìerMe JeÀeueKeb[ele DeeefoJeemeer peceeleer ³eeb®³eeJej Peeuesu³ee Dev³ee³e, Del³ee®eej Je
o[heMeener®eer ceeefnleer efceUsue.
2. efye´ìerMe JemeenleJeeÐeebveer DeeefoJeemeer ³eeb®eer JesÀuesud³ee DeeefLe&JeÀ Mees3. peceerveoej, meeJeJeÀej, J³eeheejer, F. JemeenleJeeÐe eb®³ee nmleJeÀebveer DeeefoJeemeer peceeleeRJej
JesÀuesu³ee Dev³ee³ee®eer JeÀuhevee ³esF&ue.
4. DeeefoJeemeer peceeleeRveer Dev³ee³ee®³ee ÖeefleJeÀejemee"er JesÀuesu³ee ®eUJeUer®eer ceeefnleer efceUsue.
5. DeeefoJeemeer ®eUJeUer cees[tve JeÀe{C³eemee"er efye´ìerMeebveer JesÀuesu³ee nmle#eshee®eer JeÀuhevee ³esF&ue.
6. DeeefoJeemeer ®eUJeUer®ee je<ì£Jeeoer ®eUJeUerMeer Demeuesuee mebyebOe ue#eele ³esF&ue.munotes.in

Page 133

13310.1 ÒemleeJevee
MesleJeÀN³eeÖeceeCes®e DeeefoJeemeer peceeleer®³ee peerJeveelener JemeenleJeeÐ eebveer nmle#eshe JesÀu³eeves
l³eebveer ner ®eUJeU megª JesÀueer. l³eeb®es owvebefove peerJeve Mesleer Je pebieueeJej DeJeuebyetve nesles.pebieue
efJe®eUJeUeRvee megªJeele JesÀueer. peceerve Je pebieueefJel³eeb®³ee ®eUJeUer®ee hee³ee J³eeheJeÀ Peeuee. npeejes DeeefoJeemeer ®eUJeUerle menYeeieer Peeues. hejbhejeiele
MeesIesJetve ue{Cee js DeeefoJeemeer Je ÖeefMeef#ele Je meMe efye´efìMe mewefveJeÀ ³eeb®³ee Demeceeve mebIeDeeefoJeemeer cejCe heeJeues. MesleJeÀjer Je DeeefoJeemeer ®eUJeUeRveer je<ì£Jeeoer ®eUJeUeRvee J³eeheJeÀ yeveefJeues.
10.2 DeeefoJeemeeR®³ee ®eUJeUeR®ee rH e e M J e & Y e t c e e r
efye´ìerMeeb®eer jepeJeì³ee osC³eele mLeeheve Peeu³eeveblej Jemeenle JeeÐeebJeÀ[tve nesCeeN³ee Dev³ee³e,
Del³ee®eeje®ee ÖeefleJeÀej DeeefoJeemeer meceepeevesner JesÀuee. DeeefoJeemeeR®³ee ®eUJeUer oesve ÖeJeÀej®³ee
nesl³ee. SJeÀ cnCepes l³eeb®es Heesl³eeJeiee&le peceerveoej, meeJeJeÀej, J³eeheejer, "sJesÀoej, mejJeÀejer DeefOeJeÀejer Je ef¸e½eve, efceMevejer ³eeb®ee
ÖeecegK³eeves meceeJesMe neslees. DeeefoJeemeeR®eer ogmejer ®eUJeU ner Yeejlee®³ee mJeeleb$³e ®eUJeUeMeer
efveie[erle nesleer. DeeefoJeemeer peceeleer, peceerveoej, meeJeJeÀej, J³eeheejer, "sJesÀoej ³eebvee hejJeÀer³e
mecepele nesl³ee.1763 heemetve DeMee G"eJeebvee megjJeele Peeueer. 1857 ®³ee G"eJeehetJee a Yeejleele
mebv³eeMeer G"eJe (1763), ®egDeej G"eJe (1768), heÀJeÀerjeb®es yeb[ (1776 -1800), leceej
(Tamar) G"eJe (1789), KesjJeej®³ee mebLeeUeb®eer ®eUJeU (1833), nes peceeleer®es yeb[(1820),
KeemeeR®ee G"eJe (1824), JegÀJeÀeR®es yeb[ (1826), JeÀesȳeeb®e s yeb[ (1831), KeeW[peceeleer®ee
G"eJe (1836), heÀjeF&meer Je heeieuehebLeer³eeb®ee G"eJe (1838), eEmeiehees peceeleer®ee G"eJe
(Deemeece) Gceepeer veeF&JeÀe®es yeb[ (1826), Fl³eeoer DevesJeÀ G"eJe Ie[tve Deeues nesles. F.me.1858
veblej je<ì£Jeeoe®eer peei e=leer Je Öemeej nesJet ueeieuee neslee.
10.3 mebLeeUeb®eer ®eUJeU
mebLeeU ner DeeefoJeemeer peceele Demetve yebieeue, efyenej, Deesjermee ³ee jep³eele mebLeeUeb®eer
Jemleer meJee&efOeJeÀ nesleer. megjJeeleeruee les iebies®³ee KeesN³eele jnele nesles. veblej les íesìe veeiehetj®³ee
[eWiejeU Yeeieele Jemleer JeÀªve jent ueeieues. 18J³ee MelekeÀe®³ee MesJeieer pebieues lees[C³eeme megjJeele
Peeu³eecegUs l³eebveer íesìe veeiehetj mees[tve F&Meev³esJeÀ[erue jepeceneue ìsJeÀ[îeebJeÀ[s Jemleer JesÀueer.
oefceve-F-JeÀesF& nsl³eebveer Deeheues JeWÀê yeveefJeues. Fbûepeebveer pebieues lees[C³eemee"er Je veJeerve peceerve
ueeieJe[erKeeueer DeeCeC³eemee"er mebLeeUeb®ee Ghe³eesie JeÀªve Iesleuee. Fbûepeebveer l³ee Yeeieele peceerveoejer
megª JesÀueer. yej®emes J³eeh eejer Je meeJeJeÀej l³eebveer l³ee Yeeieele DeeCeues. l³eecegUs mebLeeUeb®eer cees"er
efheUJeCetJeÀ megª Peeueer. mebLeeUeb®³ee peefceveer J³eeheejer Je meeJeJeÀej ³eebveer yeUJeÀeJetve l³eebvee Deeheues
iegueece JesÀues. Deeheu³eeJejerue Dev³ee³e veenerme e JeÀjC³eemee"er mebLeeUebveer megjJeeleerme meveoMeerj ceeiee&®ee
DeJeuebye JesÀuee. heCe DeefOeJeÀejer Jeiee&ves l³ee ceeieC³eebJeÀ[s ogue&#e JesÀues. l³eecegUs mebLeeU Dee¯eÀceJeÀ
yeveues. l³eebveer eEnmeJeÀ ceeiee¥®ee DeJeuebye JesÀuee.F.me. 1854 ®³ee megceejeme ceePeer Je hejieCeeF&le ns
DeeefoJeemeer peceeleeR®es heg{ejer SJeÀef$ele Deeues.l³eebveer 30 petve 1855 jespeer YeeieeefveOeer ³esLes SJeÀ meYeemunotes.in

Page 134

134Iesleueer. l³eebveer yeb[e®ee PeW[e GYeeªve Ghejs Je l³eeb®es JemeenleJeeoer Oeveer ³eebvee neJeÀue tve ueeJeC³ee®ee
efveCe&³e Iesleuee. mebLeeUeb®es vesles efmeoes Je JeÀevnt ³eebveer Deeheu³eeJej osJee®eer cepeea Demetve DeeheCe mJeleë
FbûepeebMeer ue{eF& JeÀjCeej Demetve l³eele Fbûepeeb®ee hejeYeJe DeìU Deens Demes meebefieleues. l³eecegUs Dee"
npeejh es#ee peemle mebLeeU SJeÀ$e Deeues. {esue Je leeMes ner hejbhejeiele JeeÐes JeepeJelee®e les SJeÀ$e ³esle.
meeOeejCeheCes oer[ les oesve npeej yeb[Keesjeb®eer SJeÀ DeMee legJeÀ[îee le³eej JeÀjC³eele Deeu³ee. cenepeve,
peceerveoej, l³eeb®eer Iejsoejs,heesue erme "eCes, jsuJesceeie& yeebOeC³ee®es JeÀece, heesmì, Jeenves Fl³eeoer JeÀeces
eE[JetÀJeÀ[tve JesÀu³ee peeCeeN³ee MeesJeÀ[e[tve nuues ®e{Jet ueeieues. DeeefoJeemeer vemeuesu³ee GheN³e e hejbleg iejeryeebveer DeeefoJeemeeRvee ceole
JesÀueer. ieJeUer DeeefCe Flejebveer meeOeevemeeceûeer DeeefCe mesJee hegjefJeu³ee. ueesnebjeveer yeb[Keesjeb®³ee
ìesȳeeyejesyej jentve l³eeb®eer meppe JesÀueer. mejJeÀejves ne G"eJe cees[tve JeÀe{C³eemee"er mewefveJeÀeb®³ee
legJeÀ[îee hee"Jetve G"eJe J³eeHle ÖeosMeele ueheJeÀ[C³eemee"er one npeej ªhe³eehe³e¥le yeef#emes peenerj JesÀueer. 15000 hes#ee peemle mebLeeUebvee "ej
JesÀues. DevesJeÀ Kes[er Gàd Jemle JesÀueer. efJeMJeemeIeeleeves efmeoes mebLeeUeme heJeÀ[C³eele Deeues. l³eeuee
1855 ceO³es "ej JesÀues. 1866 ceO³es JeÀevnt heJeÀ[uee iesuee.
10.4 JeÀesUer Je jebhee peceeleeR®es G"eJe
F.me. 1820 veblej íesìe veeiehetj Yeeieeleerue JeÀesUer peceel eervesefye´ìerMeeb®eer meÊee efmLejeJele
Demeleevee G"eJe JesÀuee. npeejes yeb[Keesjebvee "ej ceeju³eeJej®e efye´ìerMeeb®eer meÊee ³ee Yeeieele hegvne
efmLejeJeueer. DeebOe´ÖeosMe®³ee efJeÀveej heÆerleerue jebhee ³ee [eWiejer DeeefoJeemeeRveer mejJeÀej®³e e hee"eRy³eeves
cevemeyeoejebveer ®eeueefJeuesu³ee efJeOJebmeeefJeªà Je pebieueefveye¥OeebefJeªà 1879 ®³ee cee®e& ceefnv³eele
G"eJe JesÀuee. yeb[Keesjeb®ee efyecees[ JeÀjC³eemee"er mejJeÀej®³ee hee³eoUe®³ee DevesJeÀ, Iees[oUe®eer SJeÀ
DeeefCe KeboJeÀ Keeso CeeN³ee Je megªbie hesjCeeN³ee mewefveJeÀeb®eer SJeÀ DeMee efJeÀl³esJeÀ heueìCeer hee"JeeJ³ee
ueeieu³ee. F.me. 1880®³ee G"eJee®ee MesJeì Peeuee.
10.5 mejoejer uejeF& eEJeÀJee cegÊeÀer uejeF& ®eUJeU
íesìe veeiehetj®³ee [eWiejeU Yeeieele ner ®eUJeU Go³ee me Deeueer. Deeheu³ee ÖeosMeeletve
efye´ìerMeebveer DeeCeuesu³ee peceerveoejebvee neJeÀuetve osJetve Deeheues peefceveerJej®es Öee®eerve JeÀeUeheemetve®es
hejbhejeiele nJeÌJeÀ hegvne efceUefJeCes ne ³ee ®eUJeUer®ee GÐeesie neslee. MeslepeceerveerMeer mebye befOele ®eUJeU,
hegveªppeerJeve ®eUJeU Je jepeJeÀer³e ®eUJeU DeMee leerve ìHH³eele ner ®eUJeU DeeJeÀejeuee Deeueer.
heefnu³ee oesve ìHH³eele peefceveoej DeeefCe l³eeb®eer JegÀUs ³eeb®³eeleerue mebIepeceerveoejebveer Jee{efJeuesu ³ee Yee[sheìdìîeeuee efJejesOe JeÀjC³eemee"er DeeefoJeemeer JegÀUebveer ®eUJeU
megªJesÀueer. peceerveoejebveer JeÀj Jee{efJeC³eeyejesyej JegÀUeb®³ee peceerveer JeÀe{tve IesC³ee®ee Öe³elve JesÀuee.
l³eecegUsJegÀUs DeeefCe peceerveoej ³eeb®³eele JeejbJeej me bIe®eUJeUerves efceMevejer DeeefCe mejJeÀejer DeefOeJeÀejer DeMee meJe& ³egjesheer³eveeb®³ee efJejesOeele mebIeJesÀuee. DeMee ³egjesefhe³eveeb®ee peceerveoejebvee hee"eRyee neslee. Deeheu³eeJejerue meJe& Ö eJeÀej®³ee Dev³ee³eeuee
efye´ìerMe jepeJeì JeÀejCeerYetle Deens Demes DeeefoJeemeer ueesJeÀebvee Jeeìt ueeieues. l³eecegUs efye´ìerMe
jepeJeìer®ee MesJeì JesÀuee lej DeeheCeeme hetJeea®es ®eebieues efoJeme hejle efceUleerue Demes l³eebvee Jeeìt
ueeieues.me gjJeeleerme meveoMeerj ceeiee&ves DeefOeJeÀeN³eebJeÀ[s le¯eÀejer JesÀu³ee. hejbleg DeefOeJeÀeN³eebveer
l³eeb®³eeJeÀ[s ogue&#e JeÀjerle Demele. DeeheCeeme meveoMeerj ceeiee&ves v³ee³e efceUle veener ns heengve l³eebveermunotes.in

Page 135

135efnbmee®eejeuee megjJeele JesÀueer. O eveg<³eyeeCe, Yeeues ³eemeejK³ee hejbhejeiele Mem$eeb®ee Jeehej JeÀªve
peceerveoej Je DeefOeJeÀeN³eeb®³ee nl³ee Ie[Jetve DeeCeu³ee. meHìWyej 1892 ceO³es ®eUJeUerleerue ueesJeÀebveer
"sJesÀoej, peceerveoej Je pece&ve efceMevejer ³eebvee ceejC³ee®ee JeÀì j®e uee. hejbleg l³eeb®ee JeÀì heÀmeuee.
JeÀìe®³ee DebceueyepeeJeCeermee"er ³eesi³e veslee Je efve³eespevee®ee DeYeeJe neslee. l³eeveblej l³eebvee efyejmee
cegb[e®es vesle=lJe ueeYeues.
10.6 cegb[e peceeleer®ee G"eJe
F.me.1895 les 1901 ³ee JeÀeUele efyejm ee cegb[e ³ee®³ee vesle=lJeeKeeueer cegb[e ³ee Jev³e
peceeleerves G"eJe (Deueiegueeve) JesÀuee. peneieerjoej, "sJesÀoej, cenmetuee®es ceÊesÀoej, J³eeheejer Je
meeJeJeÀej ³eebveer DeeefoJeemeeR®³ee meeceeefpeJeÀ peceerve ceeueJeÀer heàleerJej Ieeuee Ieeleue e neslee. l³eeefJeªà
ns cegb[e mejoejleerme Jepevceuesu³ee efyejmeeves pece&ve efceMevejer MeeUsle ÖeeLeefcekeÀ efMe#eCe Iesleues nesles. efceMeveN³eebJej efìJeÀe
JesÀu³e ecegUs l³eeuee MeeUsletve JeÀe{tve ìeJeÀues. ³ee Ieìvesves lees ³egjesheer³eveeb®ee JeÀÆj efJejesOeJeÀ yeveuee. lees
cnCele Demes meJe& meensye Je efceMevejer ³eeb®eer ìesheer SJeÀ®e Deens 1895 ceO³es DeeheCeeme owJeer mee#eelJeÀej
Peeu³ee®es l³eeves meebe fieleues. l³ee®³eeYeesJeleer peceuesu³ee npeejes cegb[e mejoejebveer l³eeuee veJee Oeeefce&JeÀ
meboMe osCeeje cegefÊeÀoelee ceeveues. cegb[e mejoejeb®³ee ÖeYeeJeeKeeueer ³ee Oeeefce&JeÀ ®eUJeUerves ueJeJeÀj®e
MesleerefJeefyejmeeves Deeheu³eeDeveg³ee³eeb®eer Oeeefce&JeÀ Je jepeJeÀer³e mebIeìvee GYeejueer. 1899®³ee veeleeU®³ee
hetJe&mebO³esuee l³eeves cegb[ejep³e mLeeheve JeÀjC³eemee"er yeb[e®ee P eW[eGYeejuee. "sJesÀoej, peneieerjoej,
jepes Je DebceueoejDeeefCe efKe´M®eve efceMevejer ³eeb®eer nl³ee JeÀjC³eeme yeb[Keesjebvee Öeeslmeenve efoues.
Öe®eefuele JeÀefue³egieeSsJepeer mel³e³egiee®eer mLeehevee Peeu³ee®ee oeJee l³eeves JesÀuee. GheN³ee ef[J etbMeer
ueJeJeÀj®e ue{eF& megª nesF&ue Je l³eeb®³ee jÊeÀeves ³esLeerue peceerve ueeue PeW[îeeÖeceeCes ueeue nesF&ue Demes
l³eebves peenerjJesÀues. efyeiej DeeefoJeemeer iejeryeebvee cee$e l³eeves $eeme efouee veener. cegb[e peceeleer®³ee
cegÊeÀlesmee"er ef yejmeeves leueJeejer, Yeeues, JegÀNne[er, Oeveg<³eyeeCe Fl³eeoer Meebveermeppe Demeuesues mene
npeej yeb[Keesj mebIeefìle JesÀues nesles. ogozJeeves hesÀye´gJeejer 1900 ceO³es l³eeueeDeìJeÀ Peeueer. Je petve
1900 ceO³es leg©bieele Demeleevee®e lees cejCe h eeJeuee. l³ee®es yeb[ heÀmeues. heCe efyejmee ueesJeÀceevemeele
SJeÀ DeeK³eeef³eJeÀe yeveuee.
10.7 iegpejeLeceOeerue osJeer ®eUJeU
oef#eCe iegpejeLeceO³es F.me.1922 -23 ®³ee ojc³eeveb megª Peeuesueer osJeer ®eUJeU
megjJeeleeruee meeceeefpeJeÀ ®eUJeU ne sleer. ceebme KeeCes, oeª eEJeÀJee lee[er efheCes, yeJeÀjer eEJeÀJee JeÀeWye[er
JeÀeheCes eEJeÀJee efJeJeÀCes ³eemeejK³ee ieesäerheemetve DeeefoJeemeer ueesJeÀebveer otj jneJes Demee DeeosMe meeueyeeF&
osJeerves efouee Deens, Demes ³ee ®eUJeUerceO³es ie=ne rle Oejues nesles. oeªhegjJe"e JeÀjCeeN³ee heejmeer DeeefCe
peceerveoejebJejyenerJeÀoeef®ele ce=l³egueener meeceesjs peeJes ueeieles Demee Öe®eejl³eebveer JesÀuee. ef[m eWyej 1922 he³e¥le megjle
Menjemen DeeefoJeemeer hejermejele ner ®eUJeU hemejueer. Deeheues Mees®eUJeUerves Deeheues ue#e yeveefJeues. oeª®ee J³eeheej JeÀjCeejs heejmeer, meeJeJeÀej, peceerveoej, cegmueerce
³eeb®³eeyejesyej JeÀece JeÀjC³ee®es veeJeÀejues. heejmeer ueesJeÀeb®eer meeJeueer DeebieeJej he[ueer lejer DeeefoJeemeer
DeebIeesU JeÀª ueeieues. megjJeeleeruee ner ®eUJeU Oeeefce&JeÀ eEJeÀJee meeceeefpeJeÀ mJeªhee®eer Demeueer lejermunotes.in

Page 136

1361922 heemetve DemenJeÀej ®eUJeUer®ee Yee ieyeveueer. hejosMeer JeÀhe[îeeb®eer nesUer JeÀje Je mejJeÀejer
MeeUebJej yeefnSJeÀe lee[er ogJeÀeveoejeuee ob[ cnCetve je<ì£er³e MeeUsuee 120 ªhe³es osC eieer ÐeeJe³eeme ueeJeueer.
1921heemetve yee[exueer leeuegJe̳eele ieebOeerpeeR®³ee JeÀe³eJeÀl³ee¥veer DeeefoJeemeer meceepeele JeÀe³e& JeÀjC³eeme
megjJeele JesÀueer nesleer. meefJeve³e JeÀe³eosYebie ®eUJeUer hetJeea®e ieebOeerpeeRveer DeeefoJeemeeRvee Dee heu³ee
®eUJeUerle meeceeJetve IesC³eeme megjJeele JesÀueer. DeeefoJeemeeRveer je<ì£er³e ®eUJeUeruee hee"eRyee osC³eeme
megjJeele JesÀueer.JeÀener JeÀeUele ieebOeerpeer®es veeJe osJeer ®eUJeUerMeer pees[ues iesues. l³eeveblej JeÀeBûesme
vesl³eebveer yee[exu eeruee Yesìer osTve osJee r®eUJeUer®³ee yew"JeÀebvee Keeoer Jeeheªve osJeer®ee mebosMe
hemejefJeC³ee®ee meuuee efouee. JeÀeBûesmeves 21peevesJeejer 1923 jespeer mejoej JeuueYeYeeF& heìsueeb®³ee
DeO³e#elesKeeueer JeÀeueerhejepe heefjjeefnues. ³ee heefjmebosMe osCeeje "jeJe heeme JesÀuee. l³eeveblej®³ee oesve oMe&Jeerle DeeefoJeemeer ®eUJeUerves ieeb OeerpeeR®³ee
®eUJeUeruee hee"eRyee efouee.
10.8 ceeroveehetjceOeerue DeeefoJeemeer ®eUJeU (1918 -1924)
ceeroveehetj ceOeerue pebieue ceneueeleerue mebLeeU, Yetceerpeer Je JegÀceea (cenlees) ³ee DeeefoJeemeer
peceeleeRveer1760 ceO³es efye´ìerMe F&mì Fb ef[³ee JebÀheveer®³ee efJejesOeele G"eJe JesÀuee neslee. efye´ìerMeebveer
l³eeÖeosMeele DeeefoJeemeeR®³ee peceerve ÖecegKeebSsJepeer peefceveoejeb®eer vesceCetJeÀ JesÀueer. 19J³ee
DeleJee&®³eeMeJeies yeensªve Deeuesu³ee peceerveoejebveer DeeefoJeemeeR®³ee p eefceveerJej Deefle¯eÀceCe JesÀues. Flej
DeeefoJeemeer peceeleerÖeceeCes®e ³ee ÖeosMeeleerue DeeefoJeemeer peceeleeR®eerner peceerveoej, meeJeJeÀej, J³eeheejer,
³eemeejK³ee GheN³eebJeÀ[tve efheUJeCetJeÀ nesT ueeieueer. DeeefoJeemeer peceeleerceO³es ³ee Ghe N³eebyeÎue
DemebleesDeeefoJeemeeRveer 1921 les1923 ®³ee ojc³eeve ®eUJeU megª JesÀueer. 1921 he³e¥le JeÀeBûesme®ee ³ee
Yeeieele heÀejmee mebheJe& À veJnlee. 1921 heemetve meer. Deej.oeme ³eebveer ³ee Yeeieele peeie=leer megª JesÀueer.
l³eecegUs DemenJeÀej ®eUJeUerMeer meeceeblej ®eUJeU megª Peeueer. ³egjesheer³eve peceerveoejebveer `ceeroveehetj
peceerveoejer JebÀheveer' mLeehevee JeÀªve DeeefoJeeme eR®es MeesJebÀheveerefJejesOeele ceesefnce megª JesÀueer. l³eeb®³ee peefceveerJej JeÀece JeÀjCeeN³ee DeeefoJeemeeR®ee mebhe Ie[Jetve
DeeCeuee. peceerveoejer JebÀheveerves v³ee³eeue³eele peeC³ee®es "jJeu es. ojc³eeve mebhee®es ªheeblej G"eJeele
Peeues.peguew 1921 ceO³es 200 meblejle efñe³eeb®³ee cees®ee&®es vesle=lJe Meewuepeevebo mesve ³eebveer JesÀues.
l³eebvee peceerveoejeb®³ee Yeelee®³ee iee[îee Dee[efJeu³ee. ces 1921 ceO³es JeÀeBûesmeves 700 mebLeeUeb ®eer
SJeÀ yew"JeÀ IesJetve oeª efheC³eeheemetve otj jneC³ee®es "jefJeues. Meewueepeevebo Je cegjejer ceesnve je@³e ³eebveer
DeeefoJeemeeRvee hejosMeer ceeueeJej Je efJeMesDeJeenve JesÀues .1922 ceO³es hejosMeer JeÀhe[îeeJej yenerDeeueer. DeeefoJeemeeRveer JeÀeBûesmeyejesyej Deeheues ®eebieues mebyebOe Demeu³ee®es oeKeJetve efoues.1922 ceO³es
®eewjer®eewje ÖemebieecegUs ieebOeerpeeRveer ®eU JeU Dee®eveJeÀheCes yebo JesÀueer. heefjCeeceer DeeefoJeemeeR®eer ®eUJeU
SJeÀeJeÀer he[ueer Je yeensj®³ee mebyebOeeheemetve Jebef®ele jeefnueer.15 les 21ces 1918 ceO³es ce³etjYebpeceOeerue
mebLeeUebveer mejJeÀej®³ee efJejesOeele G"eJe JesÀuee.DeeefoJeemeeR ®eermeÊeÀerves JeÀeceieej Yejleer JesÀueer peeCeej
nesleer. hejbleg mebLeeUeb®³ee G"eJeecegUs mejJeÀejuee veesJeÀj Yejleer®eer ³eespevee jÎ JeÀjeJeer ueeieueer.14
petve 1918 jespeer mebLeeUebveer pebieue JeÀe³eoe, ®eewJeÀeroejer JeÀj F. yebOeveeb®³ee efJe jesOeele G"eJe
JesÀuee.mebLeeUeb®³ee SJeÀ$eerle Öe³elveebcegUs mejJeÀej®es meJe& Ghee³e JegÀ®eJeÀeceer "jues. mebLeeUebveer G"eJee®eermunotes.in

Page 137

137J³eeHleer Jee{JetvemejJeÀej®³ee meJe& ÖeJeÀej®³ee o[heMeenerletve megìJeÀe JeÀjJetve IesC³ee®ee Öe³elve
®eeueefJeuee. Dee @iemì1922 ceO³es DeeefoJeemeeRveer pebieueeb®ee Jeehej JeÀjCes Je leueeJeeletve ceemesceejer JeÀjCes
ns Deeheues heejbheeefjJeÀ nJeÌJeÀ Demeu³ee®es "emetve meebefieleues. heg{s ner ®eUJeU JesÀJeU `ceeroveehetj
peceerveoejer JebÀheveer' hegjleer ce³ee&efole ve jenlee, Yeejleer³e peceerveoejeb®³ee efJejesOeelener megª Peeueer.
10.9 ceeuoeceOeerue peerlet mebLeeU®eer ®eUJeU
F.me. 1924 les 1932 ®³ee ojc³eeve ceeuoe efpeu¿eeleerue peceerveoejeb®³ee efJejesOeele
mebLeeUebveer ®eUJeU ®eeuet JesÀueer. ner ®eUJe Uj e < ì £ e r ³ e ®eUJeUeryejesyej iegbheÀueer iesueer.
peceerveoejebyejesyej®e ³eemebIepeerlet mebLeeU®ee mJejep³e he#eeyejesyej Ieefveä mebyebOe Deeuee. l³ee Yeeieeleerue De eefoJeemeer meceepeele
JeÀece JeÀjCeejs mJejep³e he#ee®es JeÀe³e&JeÀlex ®e¯eÀJeleea `mebv³eeMeer yeeyee' ³ee veeJeeves DeesUKeues peele nesles.
peerlet mebLeeU®³ee ceoleerves l³eebveer mebv³eeMeer oue mLeeheve JesÀues. l³eebveer DeeefoJeemeeRvee l³eeb®eer
DeeefoJeemeer cnCetve Demeuesueer DeesUKe mees[tve efou³eeme efnbot Oecee&le l³eebvee ®eebieuee opee& osC³ee®es
DeeMJeemeve efoues. peerletves 1928 ceO³es mebLeeUebvee peceerveoejeb®³ee efheJeÀe®eer uetì JeÀjC³ee®³ee met®evee
efou³ee. l³eeves MeslekeÀN³eeb vee JegÀUeb®ee opee& osC³ee®es DeeMJeemeve efoues. l³eeveblej uegìer®³ee Kethe®e Ieìvee
Ie[t ueeieu³ee.3 ef[meWyej 1932 ceO³es peerletves mebLeeUe®³ee ®eUJeUer®es efnboglJeJeeÐeeb®³ee ®eUJeUerle
ªheeblej JesÀues.hee[gDee ³ee Menjeleerue Deeoervee cempeero leey³eele IesTve efle®es cebefojele ªheeblej
JeÀjC³ee®ee Öe³elve JesÀuee. efyeìerMe jepeJeìer®ee MesJeì nesTve Deeheues mJeleë®es jep³e efvecee&Ce Peeu³ee®es
Ieesefje<ì£Jeeoer eEnogveer l³eeuee heeef"byee efouee. ³ee ®eUJeUerves mebLeeUebvee nueeKeer®³ee DeJemLesle DeeCetve
mees[ues. ³ee ®eUJeUer®³ee Dehe³eMee®ee heefjCeece cnCepes peerJeveeJeM³eJeÀ Jemlegb®³ee eEJeÀceleer Jee{u³ee,
JegÀUebvee l³eeb®³ee peceerveerJeªve neJeÀuetve ueeJeues, peceerveoejebveer peeoe ojeves JeÀj DeeJeÀjCeer JeÀjC³eeme
megjJeele JesÀueer, DeeefoJeemeer®es Flejner ceeiee¥veer MeesoMekeÀele Jee{erme ueeieu³ee.
10.10 D eesefjmeeleerue DeeefoJeemeer ®eUJeU
Deesjermee DeeefCe efyenejceOeerue JeÀìJeÀ, hegjer, yeeueemeesj, Debiegue, Kees[ceeuee ³ee Deesjermee
efJeYeeieele ner ®eUJeU efJemleeefjle Peeueer nesleer. MeslekeÀN³eebmen DeeefoJeemeer peceeleeRveer 1920 Je
1930® ³ee oMekeÀele je<ì£er³e ®eUJeUerle Yeeie Iesleuee. l³eebveer DemenJeÀej ®eUJeUerle Yeeie IesTve
JeÀj YejC³eeme veJeÀej efouee. hesÀye´gJeejer 1922 ceO³es MeslekeÀjer DeeefCe DeeefoJeemeeRveer pebieueele Oee[er
Ieeuetve pebieue JeÀe³eoe cees[uee. MeslekeÀN³ eebveer JeÀj YejC³ee®es veeJeÀejues. pes JeÀj Yejleerue l³eeb®³eeJej
meeceeefpeJeÀ yeefnDeeefoJeemeeRvee DeìJeÀ JesÀueer. l³eecegUs Yeg³eeve DeeefoJeemeer mebleHle Peeues Je l³eeb veer meghejerìs[W쮳ee
yebieu³eeuee IesjeJe Ieeleuee. cee$e mejJeÀejves DeìJeÀ JesÀuesu³eebvee ve mees[lee legªbieele ìeJeÀues. ner
®eUJeU nUgnUg Meeble heg{erue JeÀener efoJemeele Peeueer. Deuuegjer meerleejece ³eeb®³ee jebchee G"eJeeves
Deesjermeeleerue DeeefoJeemeeRvee pebieue JeÀe³eÐeeefJeªà G"eJeJeÀjC³eeme Öeeslmeeefnle JesÀues.1920 les
1930 ®³ee ojc³eeve iegCehetj®³ee DeeefoJeemeeRveer JeÀj veYejC³eemee"er mebIepebieueefJeDeeefoJeemeeRveer megàe JeÀj YejCes yebo JesÀues. l³eebveer heesueermeebJejnuues JesÀues. l³eecegUs DevesJeÀ peCeebveemunotes.in

Page 138

138DeìJeÀ Peeueer. peceerveoej, meeJeJeÀej ³eeb®eer o[heMeener, Je MeesJeÀe³eos ³eecegUs JeÀesjehele DeeefCe iebpece ÖeosMeeleerue DeeefoJeemeeRveer meefJeve³e JeÀe³eosYebie ®eUJeUeruee
®eebieuee®e Öeeflemeeo efouee.
10.11 DeemeececeOeerue DeeefoJeemeer ®eUJeU
efye´ìerMekeÀeueerve Deemeece Öeeble 1873 ceO³es DeeJeÀejeme Deeuee. lelJeÀeueerve Deemeece Öeebleele
Deemeece,veeieeueB[, cesIeeue³e Je efcePeesjece F. ÖeoMee®ee meceeJeMe nesle neslee. ³eeÖeosMeeJej efye´ìerMeeb®es
Deefle¯eÀceCe nesT ueeieu³eeves DeeefoJeemeeRveer efJejesOe JeÀjC³ee me megjJeele JesÀueer. DeemeececeOeerue
DeeefoJeemeeRveer 1857®³ee G"eJeeheemetve ÖesjCee Iesleueer. 1860 ceO³es efye´ìerMeeb®³ee efJejesOeele oesve
ÖecegKe G"eJe Ie[tveDeeues. SJeÀ cnCepes peQleer³ee [eWiejeU Yeeieeleerue Je ogmeje veeJeieeBie
(Nowgong) ÖeosMeeleerue G"eJe. ns G"eJe ÖeecegK³eeves, JeÀjeceO³es Jee{ Peeu³eeves Ie[tve Deeues nesles.
Jee{efJeuesu³ee JeÀjeb®³eeefJejesOeele Keemeer ³ee DeeefoJeemeer peceeleerves Deeheu³ee ÖecegKeeb®³ee vesle=lJeeKeeueer
Oeveg<³e Je yeeCe ³eeb®³eemene³³eeves ue{C ³eeme megªJeele JesÀueer. 1863 he³e¥le l³eebveer MejCeeieleer
mJeerJeÀejueer veener. MesJeiemewv³e hee"Jetve l³eebvee hejeYetle JesÀues. 1860 ceO³es veeJeieeBie efpeu¿eeleerue
(Poppy) JeÀe@heÀerGlheeoJeÀ MeslekeÀN³eebveer Deeheu³eeJej nesCeeN³ee Dev³ee³eee fJeªà mebIeJesÀueer. ³ee bmebIeGlheeoveeJejner Jee{erJe JeÀj IesC³eeme megjJeele JesÀueer nesleer. mejJeÀejer DeefOeJeÀeN³eebveer Jee{ efJeuesu³ee JeÀj
ieesUe JeÀjC³eemee"er yeUe®ee Jeehej JeÀjC³eeme megjJeele JesÀueer. veeJeieeBie ÖeosMeeleerue efJeMesYeeieeleerue DeeefoJeemeeRveer efye´ìerMeeb®³ee efJejesOeele peesjoej ®eUJeU megª JesÀueer. l³eebveer peQlee ³ee
[eWiejeU ÒeosMeeleerue DeeefoJeemeeR®³ee G"eJeeheemetve ÖesjCee Iesleueer nesleer.DeeefoJeemeer ÖeosMe efye´ìerMeebveer
Deeheu³ee meece´ep³eele meceeefJeä JeÀjC³eehetJeea l³eeb®eer mJeleb$e DeeefLe&JeÀ DeeefCe meeceeefpeJeÀ peerJeve heàleer
nesleer. peceerve D eeefCe pebieue ner l³eeb®³ee ®ejerleeLee&®es ÖecegKe meeOevesnesleer. efye´ìerMeebveer l³eeb®³ee ÖeosMeeJej
Je®e&mJe ÖemLeeefhele JesÀu³eeveblej JemeenleJeeoer OeesjCeeb®ee DeJeuebyeJeÀªve DeeefoJeemeeR®eer peerJeveheàleer
efJemJeÀUerle JesÀueer. veJes JeÀ e³eos peceerveoejer, JeÀejKeeveoejer,ceO³emLe, meeJeJeÀejer F. meJe&
JemeenleJeeoe®es nmleJeÀ DeeefoJeemeer peceeleeRvee Deeheues Me$et Jeeìt ueeieues. DeeefoJeemeer peceeleeRveer
megjJeeleeruee DeeMee (ef[JetÀ) GheN³eeefJeªà mebIeefJejesOeer mJeªhe OeejCe JesÀues. l³eeb®eer ®eUJeU ÖeecegK³eeves eEnmeJeÀ mJeªhee®eernesleer. peceerveoej,
meeJeJeÀej ³eemeejK³ee GheN³eebJej nuues JeÀªve l³eebvee "ej JeÀªve l³eeb®eer Iejsoejs hesìJetve efoueer.
mejJe Àejves Meeblelee ÖemLeeefhele JeÀjC³ee®³ee veeJeeKeeueer l³eebvee iegvnsieej peenerj JesÀues.l³eebvee legªbieele
[ebyetve DevesJeÀebvee heÀemeeJej ueìJeÀefJeues. ³ee DeeefoJeemeer peceeleer®³ee ®eUJeUer je<ì£er³e ®eUJeUeMeer
meueive vemeu³ee lejer JeÀener ef"JeÀeCeer l³ee meceeblej nesl³ee.
10.12 ceneje<ì£eleerue DeeefoJeemeeR®es G"eJe
4 petve 1918 jespeer hesMeJee yeepeerjeJe ogmeje ³eebveer Fbûepeebheg{s MejCeeJeÀleer helJeÀjueer DeeefCe
hesMeJ³eeb®es jep³e efye´efìMe F&mì Fbef[³ee JebÀheveer®³ee meece´ep³eele efJeefueve Peeues. hesMeJeeF&®ee MesJeì Peeuee
DeeefCe cegbyeF&le efye´efìMe jepeJeì meg© Peeueer. DevesJeÀebvee efye´efìMe jepeJeì Jejoeve Jeeìueer Demeueer lejer
DeeefoJeemeeRvee leer Meehe Jeeìueer.DeeefoJeemeeRveer efye´efìMe jepeJeìerJej ìer JeÀe JesÀueer nesleer.jeceesMeer ner
ceneje<ì£eleerue Jev³e peceeleeRhewJeÀer SJeÀ peele Deens. efye´efìMe JeÀeUele l³eeb®eer ueesJeÀmebK³ee De"eje npeej
nesleer ef®eletjefmebie, meemeJe[®ee meÊet veeF&JeÀ Je hegjboj®ee Gceepeer veeF&JeÀ ³eebveer Fbûepeebv eer Je"CeerJejmunotes.in

Page 139

139DeeCeC³eemee"er uegìeuetì megj JesÀueer. Gceepeer veeF&JeÀ ne efye´efìMeebvee efJejesOe JeÀjCeeje heefnuee MetjJeerj
"jlees. l³eebveer SJeÀe ³ee$esle JeÀesleJeeuee®es leueJeejerves legJeÀ[s JesÀues Je heesefuemeeble onMele yemeefJeues. l³eev es
hegC³eepeJeUerue Yeebyeg[x ³ee ef"JeÀeCeer yeboesyemleele Demeuesuee mejJeÀejer Keefpevee uegìuee Je pespegjer®³ee
heesefueme ®eewJeÀerJej nuuee JeÀ©ve heesefuemeebvee "ej JesÀues. MesJeìer Gceepeeruee heJeÀ[C³eemee"er Fbûepeebveer
hee®e npeejeb®es ye#e erme peenerj JesÀues heCe Gceepeer, Yegpeyee, heeb[³ee Je ³esmeepeer ns Fbûepeebvee meehe[ues
veenerle, hejbleg SJeÀe efnbot efheÀlegjecegUs 16 ef[meWyej 1831 jespeer YeesjpeJeU Je@ÀHìve ce@efJeÀvìe@Meveves
l³eebvee heJeÀ[ues l³eeb®³eeJej Keìuee YejC³eele ³esTve 1hesÀye´gJeejer 1832 jespeer Fbûepeebveer l³eeme
heÀemeeJej ueìJeÀeJeues.
oewuelejeJe veeF&JeÀ
Gceepeer veeF&JeÀeme Fbûepeebveer heÀeMeer efou³eeveblej jeceesMeeb®es G"eJe Leebyeleerue DeMeer Fbûepeeb®eer
mecepetle nesleer] hejbleg lemes Peeues v eener] Deelee jeceesMeevee oewuelejeJee®³ee vesle=lJeeKeeueer FbûepeebMeer ue{e
megª JesÀuee] l³eeb®ee pevce Gceepeer veeF&JeÀe®³ee JegÀUele `JeÀesjsieeJe' ³esLes Peeuee]
Gceepeer veeF&JeÀ, DeebyesieeJe leeuegJe̳eeleerue (hegCes efpeune) peebyeesjer®ee nesv³ee JeWÀieues JeÀesUer Je
njer jeceesMeer ³ee meJee¥veer heÀ[JesÀ®³ee ceoleerves F.me. 1879 meeueer Oeeceejer ³ee ieeJeeleerue
meeJejJeÀjeb®³ee IejeJej Oee[ ìeJeÀuee]r iegHle heesefuemeÖecegKe cespej [@efve³eue®eer efve³egÊeÀer Peeueer nesleer.
men³ee êer®³ee KeesN³eele efLemegyeeF&®³ee [eWiejele oewuelejeJe veeF&JeÀ Je l³ee®es meeLeeroej DeeefCe cespej
[@efve³eue ³eeb®³eele ®eJeÀceJeÀerme ÖeejbYe Peeuee] ³ee®e ®eJeÀceJeÀerle oewuelejeJe veeF&JeÀ ne Deeheu³ee JeÀener
meeLeeroejebmen cespej [@efve³eueJeÀ [tve ceejuee iesuee]
hegCes efpeun³eele jeceesMeeb®es yeb[
hegCes efpeun³eele F.me.1826 heemetve jeceesMeer ueesJeÀ efye´efìMe mejJeÀejefJe©Oo ue{le nesles]
mejJeÀejves ÖeejbYeer jeceesMeebMeer pegUJetve Iesleues] l³eebvee mejJeÀejer veesJeÀN³ee Je pec eerve osTve KegMe
"sJeC³ee®ee Öe³elve JesÀuee] hejbleg jeceesMeer ueesJeÀ Fbûepeeb®³ee peeU³eele De[JeÀues veenerle] hegjboj®es Gceepeer
veeF&JeÀ DeeefCe meemeJe[®es meÊeg veeF&JeÀ ns jeceesMeeb®es ÖeefmeOo cnesjJesÀ Je uegìer®³ee JeÀeceele mejeF&le nesle s]
hegC³ee®³ee Deeives³e ÖeosMeele lej jeceesMeeb®eer heÀej onMele nesleer] mejJeÀejer DeefOeJeÀejerner efleJeÀ[s
efheÀjJeÀle vemele. Gceepeer®³ee vesle=lJeeKeeueer hegCes efpeun³eele jeceesMeebveer mejJeÀejuee pebie pebie heíe[ues]
les FbûepeebMeer SJeÀe fve<" DemeCeeN³eebvee "ej JeÀjerle nesles] cee$e les yee³eJeÀebJej nele ìeJeÀle vemele] cenej Je
ceebie ns l³eeb®es menJeÀejer nesle]s.
F.me.1844 ceO³es veeefMeJeÀ -Denceoveiej Yeeieele jeceesMeebveer Deeheues mJeleb$e DeefmlelJe
efìJeÀefJeC³ee®ee Öe³elv e JesÀuee. 20 meHìWyej 1844 jespeer jeOeg Deebûes ³ee jeceesMeeves SJeÀ heesefueme
DeefOeJeÀejer Je 7 heesefuemeebvee "ej JesÀues. heg{s efye´efìMe mejJeÀejuee meene³³e JeÀjCeeN³ee heeìueeb®eer veeJesÀ
JeÀeheC³ee®ee JeÀe³e&¯eÀce neleer Iesleuee. l³eeuee he JeÀ[C³eemee"er mejJeÀejves hee®e npeej ©he³eeb®es ye#eerme
peenerj JesÀues nesles. jeceesMeeb®ee yeboesyemle JeÀjC³eemee"er mejJeÀejves heeìerue –JegÀueJeÀC³ee&Jej ieeJe®³ee
mebj#eCee®eer meeJe&ef$eJeÀ ceeheÀerner peenerj JesÀueer. l³eebvee veesJeÀjer Je peceerve osC³eeme meg©Jeele JesÀueer heCe
jeceesMeer ceeies nìues veenerle.munotes.in

Page 140

140ef®eletjefmebie veeF&JeÀ
ef®ebletjefmebie veeF&JeÀ ne meeleeje efpeun³eeleerue jeceesMeeb®ee veslee neslee. l³ee®³ee®e vesle=lJe Je
ceeie&oMe&veeKeeueer meeleeje, JeeF&, Yeesj Je JeÀesunehetj heefjmejele FbûepeebefJe©Oo G"eJe JesÀues. uegìeuegì
JesÀueer DeeefCe yeje®e hewmee pecee JesÀuee Je ne hewmee l³eebvee ieesjieefjyeebvee Jeeìuee] l³eebveer Fbûepeebvee Je
Fbûepeefve<" Yeejleer³eebvee $eeme efouee. l³eebveer efðe³eeb®ee me vceeve JesÀuee]
efYeuueeb®es G"eJe
KeeveosMeeleerue peceeleerle efYeuueeb®eer mebK³ee cees"er Demetve ns ueesJeÀ jepehegleevee, ceeUJee,
iegpejele Je Jee³eJ³e ceneje<ì£Yej hemejuesueer Deens] ns ueesJeÀ [eWiej JeÀheejerle, jeveeJeveele jenle Demele]
[eWiejeleerue ìsJeÀ[³eebJej Jemeenle JeÀ©ve efYeuue ueesJeÀ ìesU³ee ìesU³eele jenle nesles] F.me.1818
ceO³es Fbûepeebveer KeeveosMeer leey³eele Iesleuee] l³eecegUs efYeuueebvee FbûepeebyeÎue ue{e GYeejuee]
ieeQ[ peceeleer®ee G"eJe
ceneje<ì£ele ieeQ[ ner SJ eÀ DeeefoJeemeer peceele Deens F.me.1817 -1818 ³ee JeÀeueKeb[ele
veeiehetj®es jepesmeensye DeHheemeensye Yeesmeues ³eebveer ieeQ[ peceeleer®³ee ÖecegKee®³ee ceoleerves FbûepeebefJe©Oo
G"eJe JesÀues Fbûepeebveer l³eebvee heJeÀ[ues Demeleeveener les efvemeìue s Je l³eebveer meeleheg[e heJe&lee®ee DeeÞe³e
Iesleuee l³eebveer MeerKeeb®ee jepee jCeefpeleefmebnemen DevesJeÀ efnboer mebmLeeefveJeÀeb®es ceve JeUJetve
FbûepeebefJe©Oo G"eJe JeÀjC³ee®ee Öe³elve JesÀuee heCe ³ee JeÀe³ee&le l³eebvee ³eMe efceUeues veener M esJeìer l³eeb®ee
hejeYeJe Peeuee F. me. 1840 ceO³es peesOehetj ³esLe sSJeÀeJeÀer DeJemLesle l³eeb®ee ce=l³et Peeuee.
nìJeÀjeb®ee G"eJe -1819 -20
ceje"Jee[³eele veebos[ nbmeepeer veeF&JeÀ nìJeÀj ³eeb®es SJeÀ uenevemes jep³e nesles ceje"Jee[e
nwojeyeeo®³e e efvePeecee®³ee leey³eele neslee –efvePeece Fbûepeeb®ee ceeb[efueJeÀ neslee lejerner nìJeÀj
mJeleb$elesves Deeheues jep³e ®eeueefJele neslee l³eeves 20 JeDeeefCe veebos[ Yeeieeleerue veboefiejer, JeÀMIesleues nbmeepeerves efvePeece Je FbûepeebefJe©Oo F.me.1819 -20 ceO³es G"eJe JesÀuee l³eecegUs cespej
efheìceve, Je@ÀHìve FJnevme, [sefJn[, Je@ÀHìve ces[espe ìsuej ³eebveer ®eej npeejebhes#ee veesJn e efJeÀuu³eeJej
nuuee JesÀuee nbmeepeerves 25 efoJeme FbûepeebMeer Pegbpe efoueer Fbûepeebveer veesJne efJeÀuu³eeJej leesheÀe [eieu³ee
veesJne Fbûepeebveer Iesleu³eeJej nbmeepeerves GcejKes[ ³esLetve FbûepeebMeer ue{e efouee.
ef$ebyeJeÀpeer [WieUs
ef$ebyeJeÀpeer [WieUs ne hesMeJee ogmeN³ee yeepeerjeJee®ee efce$e DeeefCe ceje"e mejoej neslee] l³eeuee
"eCes ³esLeerue leg©bieele [ebyeues nesles] heCe l³eeves Fbûepeeb®³ee neleeJej legjer osTve heuee³eve JesÀues] ³eeveblej
lees efYeuue peeleerle efMejuee Je l ³eeves efYeuueebvee FbûepeebefJe©Oo ef®eLeeJeues] Fbûepeebvee "ej JeÀje Demee
DeeosMe l³eeves efYeuueeb®³ee ³ee G"eJee®eer met$es Deeheues hegleCes ieesoepeer [WieUs Je ceefnhee [WieUs ³eeb®³eeJeÀ[s
meesheeefJeueer] l³eeb®³ee vesleMlJeeKeeueer Peeuesu³ee ³ ee G"eJeele Dee" efYeuue menYeeieer Peeues] Je@ÀHìve efye´ipe
³eeves ne G"eJe o[heC³eemee"er efYeuueeb®es ceg[os hee[ues Je [eWieje[eWiejeleerue JeeìIeeìebJej mewv³e "sJetve
l³eeb®eer jmeo yebo JesÀueer] SefueefheheÀvmìveves cee$e efYeuueebvee hesvMeve Je jKeJeeueoejer®es JeÀece osTve
l³eeb®³eeJeÀ[tve®e efYeuueeb®ee yeboesyemle JeÀjC³ee®ee Öe³elve JesÀuee] l³eeves efYeuueeb®eer ueJe l³eeb®eer SJeÀ JesieUer ueJesÀueer veeefojefmebn ³ee efYeuue [eJetÀme l³ee®³ee®e menJeÀeN³eeb®³ee ceoleerves heJeÀ[ues]munotes.in

Page 141

141efYeuue veeF&JeÀ
efye´efìMe mejJeÀejves efYeuueebvee veesJeÀN³ee Je hesvMeve osTve Deeheu³eeJeÀ[s JeMe JeÀjC³ee®ee Öe³elve
JesÀuee hejbleg efYeuue Me eble Peeues veenerle. l³eebveer F.me.1819 ceO³es hegvne meieUerJeÀ[tve G"eJe JesÀues.
l³eeb®³ee vesl³eebveer cenlJee®³ee ueefYeuueeb®ee yeboesyemle JeÀjC³ee®ee Öe³elve J esÀuee. l³eebveer efYeueebvee ceeheÀer osC³ee®eer Ieesue{³ee®es vetle=lJe meeleceeU³ee®ee efYeuue veeF&JeÀ ne JeÀjle neslee. l³eeme F.me.1819 ceO³es Fbûepeebveer
heJeÀ[tve heÀemeeJej ®e{efJeues.
[mejle Je Oeevepeer
Fbûepe Je@ÀHìve ef ye´ipe ³eebveer efYeuueeb®es G"eJe o[heC³eemee"er l³eeb®³ee ÖecegKeebvee heÀemeeJej
ueìJeÀeJeues heCe efYeuueeb®es G"eJe JeÀceer Peeues veenerle] [mejle Je Oeevepeer ns ueemetj®³ee efYeuueeb®es
ÖecegKe nesles. l³eebveerF.me.1820 ceO³es ieeJes DeeefCe Iejs yesef®ejeKe JeÀjC³ee®es me$e meg© JesÀues. l³eebveer
leeheer Je meeleheg[e ³eeceOeerue ÖeosMe yesef®ejeKe JesÀuee. l³eeb®³ee®e ìesUerle MesKe oguuee ne heW{ejer meeceerue
neslee. l³eebveer Fbûepeele on³eMele efvecee&Ce JesÀueer. hejbleg cespej ceesefjve ³ eebveer MebYej cewueeJejerue ÖeosMeeleerue
cenlJee®³ee peeiee efpebJeÀu³eeves oef#eCe efYeuueeb®³ee ÖecegKeebvee MejCe ³esC³eeefMeJee³e he³ee&³e jeefnuee veener.
nefj³ee efYeuue Je venue efYeuue
F.me.1822 ceO³es venemeue Je nefj³ee veeJee®³ee efYeuueeb ®³ee ÖeefmeOo cnesJe̳eeves G"eJe
JesÀuee. ³ee G"eJeecegUs mebhetCe& osMeele DejepeJeÀlee efvecee&Ce Peeueer. DebOeeOegboer, yeueelJeÀej Je Meesmeercee jeefnueer veener. efYeuueebveer meJe&$e uegìeceej meg© JesÀu³eeves heeìerue, JegÀueJeÀCeea Je ce eceuesoej
Ieeyejues, Je@ÀHìve je@efyevemeve ³eebveer cee$e efYeuueeb®es G"eJe GíheC³eele ³eMe efceUefJeues.
mesJeejece meesveej
F.me.1825 ceO³es efYeuueebveer FbûepeebefJe©Oo hegvne G"eJe JesÀuee] ³eeJesUer cee$e l³eebveer
jepeJeÀejCeer ueesJeÀebveer h eeef"byee osCes meg© JesÀues. mesJeejece meesveej ³eebveer meeleeje jepee®³ee veeJee®eer
yeveeJeì he$es le³eej JesÀueer Je leer jepee®³ee DeeosMeevegmeej yeeieueeCe leeuegJe̳eeleerue efYeuueebveer uegìeuegì
meg© JesÀueer. l³eebveer GveehetjJej nuuee JesÀu ee Je efceUeuesuee uetì cegjueer ceneue efJeÀuu³eele megjef#ele
"sJeueer. uesheÌìvebì Deewìj@ce ³eebveer ³eeleerue JeÀener uetì hejle efceUefJeueer. mesJeejece Je l³eeb®³ee nmleJeÀebvee
heJeÀ[ues, heCe meJee¥vee®e "ej JesÀues veener.
heb[³ee, yeboer Je m egKee efYeuue
Fbûepeebveer efYeuueebvee ceeheÀer osTve Deeheuesmes JeÀjC³ee®es Öe³elve JesÀues. l³eebveer efYeuueebvee
Mesleer®³ee OebÐeeuee ueeJeues, l³eebvee peefceveer efou³ee, leieeF& efoueer] lemes®e Meslecepetj cnCetve JeÀeceeuee
ueeJeues heCe F. me.1825 ceO³es heb[³ee, yeboer Je megKee ³ee efYeuueeb®³ee cnesjJe̳eebveer FbûepeebefJejheÀOo
G"eJe JeÀjCes ®eeuet®e "sJeues l³eeb®³ee uegìeuetì ÖeJeÀjCeecegUs Fbûepe mejJeÀej®es DeefOeJeÀejer hegvne neojues
iesues.
ueesnej efYeuue
uesheÌìvebì Deewìj@ ce ³eebveer efYeuueeb®ee GheêJe JeÀceer JeÀjC³eemee"er heg{erue Ghee³e JesÀues ceeheÀer®es
peenerjveeces efYeuueebvee peceerve osCesleieeF& osCesceeieerue iegvns ceeheÀ JeÀjCesmewv³eele Yejleer JeÀjCes meeceeefpeJeÀ
mebmLeele JeÀece JeÀjC³eeme efYeuueebvee GÐegÊeÀ JeÀjCes[eWiejeleerue Jeeìeb®es j#eCe JeÀjCes ne efYeuueeb®eemunotes.in

Page 142

142heejbheeefjJeÀ nJeÌJeÀ ceev³e JeÀjCesDeewìj@ce ne mJele: efYeuueemeesyele jent ueeieuee, KeeT ueeieuee, vee®et
ueeieuee lees l³eeb®³eeMeer SJeÀpeerJe Peeuee DeeefCe l³eeves Fbûepe ueesJe À efJeÀleer ÖeeceeefCeJeÀ Deensle ns efYeuueebvee
heìJetve osC³ee®ee Öe³elve JesÀuee –hejbleg Ghe ³eesie Peeuee veener F.me. 1826 ceO³es [ebie®es ÖecegKe Je
ueesneje efYeuue ³eebveer hegvne uegìeuetì meg© JesÀueer heCe l³eebvee ueJeJeÀj®e FbûepeebcegUs Mej Ce ³eeJes ueeieues.
JeÀesU³eeb®es G"eJe
hegCes DeeefCe Denceoveiej efpeun³eeleerue JeÀesUer ueesJeÀebveer efYeuue ueesJeÀebÖeceeCes®e Fbûepe
jepeJeìer®³ee efJejesOeele melele G"eJe JesÀues Fme1828, 1839, 1844 Je 1848 ceO³es JeÀesU³eebveer
G"eJe JesÀues ³ee G"eJee®es vesleMlJe YeeT Kesjs, ef®eceCeepeer peeOeJe DeeefCe veevee ojyeejs ³eebveer JesÀues ns
efleIesner hesMeJ³eeb®es DeefOeJeÀjer nesles cnCetve®e l³eebveerJesÀuesu³ee G"eJeeme jepeJeÀer³e mJejheÀhe ÖeeHle Peeues
Fbûepeebveer cee$e JeÀesU³eeb®es G "eJe cees[tve ìeJeÀues l³eebveer JeÀesU³eeb®eer OejheJeÀ[ JeÀ©ve l³eebvee JewÀosle
ìeJeÀues l³eebveer 54 JeÀesU³eebJej Keìues Yejues l³eehewJeÀer JeÀceer -DeefOeJeÀ ÖeceeCeele efMe#ee Peeu³ee Je oesve
JeÀesU³eebvee heÀemeeJej ueìJeÀJeues.
ceje"Jee[³eeleeru ee f Y e u u e
ceje"Jee[³eele Deewjbieeyeeo efpeun³eele efYeuue ueesJeÀebveer JeÀesveeJej jeJe ³eeb®³ee vesleMlJeeKeeueer
FbûepeebefJe©Oo yeb[ JesÀues –heCe ³ee yeb[ele megmet$elee vemeu³eecegUs Je mebIeìveelceJeÀ heOoleerves yeb[ ve
JesÀu³eeves Fbûepeebveer ns yeb[ ueies®e cees[tve JeÀe{ues Deewjbieyeeo efpeun³eele F me 1822 heemetve F me
1857 he³e¥le DevesJeÀ ef"JeÀeCeer G"eJe JesÀues Fbûepeebveer ns G"eJe cees[tve JeÀe{u³eeves MesJeÀ[es efYeuueebvee
cejCe helJeÀjeJes ueeieues.
Deeheueer Òeieleer leheemee.
1)cenejeä^eleerue DeeefoJeemeeR®³ee GþeJee®eer ceeefnleer oîee.
10.13 meejebMe
JemeenleJeeoer efye´ìerMeeb®³ee JeÀeUele DeeefoJeemeer ³ee DemebefIeìle meJe&meeceev³e pevelesves
Deeheu³eeJej nesCeeN³ee Dev³ee³eeuee ÖeefleJeÀej JeÀjC³eemee"er ® eUJeUer GY³ee JesÀu³ee Je efye´ìerMe
mejJeÀejJej l³eeb®³ee ceO³emLeeb®³ee efJejesOeele G"eJe Ie[Jetve DeeCeues. DeeefoJeemeer ®eUJeUer
megjJeeleerheemetve MesJeìhe³e¥le Deeheeheu³ee Yeeiee hegjl³ee ce³ee&efole jeefnu³ee. l³eeb®es owvebefove peerJeve
DeJeue byetve Demeuesu³ee peceerve heàleer Je pebieues ³eeb®³ee Jeeheje®³ee heàleerle ye´ìerMeeb®³ee yeoue Ie[Jetve
DeeCeuee ns®e l³eeb®³ee DemebleesÖecegKeeb®³ee vesle=lJeeKeeueer eEnmeJeÀ ®eUJeUer JesÀu³ee. peceele ÖecegKe DeeheCeeme owJeer MekeÌleer ÖeeHle
Peeu³ee®es eEJeÀJee peeot peeotìesCee ³esle Demeu³ee®es meebiele. efye´ìerMeebyejesyej nesCeeN³ee mebIeefJepe³e nesCeej Demes meebietve Deeheu³ee peceeleer®ee heeef"byee efceUJele. SJeÀe yeepetuee Oeveg<³eyeeCe, Yeeues ³ee
meejK³ee hejbhejeiele meppe DeeefoJeemeer Je ogmeN³ee yeepetuee DeeOegefveJeÀ meppe, ÖeefMeef#ele efye´ìerMe
mewefveJeÀ ³eeb®³eeleeru eD e m e c e e v em e b I e < e e & l en p e e j e s DeeefoJeemeer cejCe heeJeues.munotes.in

Page 143

14310.14 ÒeMve
(1) JemeenlekeÀeueerve Yeejleeleerue DeeefoJeemeer peceeleeRveer kesÀuesu³ee ®eUJeUeR®eer ceeefnleer Ðee.
(2) legce®³ee DeY³eeme keÀeueKeb[eleerue DeeefoJeemeer ®eUJeUerb®ee Lees[ke ̳eele Dee{eJee I³ee.
(3) Yeejleer³e mJeeleb$e³e ®eUJeUerleerue ceneje<ì£eleerue DeeefoJeemeer G"eJeeb®eer YetefceJeÀe mheä JeÀje.
(4) efìhee efuene.
(De) mebLeeUeb®eer ®eUJeU
(ye) cegb[e peceeleer®ee GþeJe
(JeÀ) efYeuue, jeceesMeer Je JeÀesU³eeb®es G"eJe
10.15 meboYe& met®eer
1) efyeheerve®ebê Je Flej, Yeejleer³e mJeeleb$³e ue{e (India’s Struggle for
Independence) , JesÀ. meeiej ÖeJeÀeMeve
2) efyeheerve®ebê, DeceuesMe ef$ehee"er, ye©Ce[s mJeeleb$³ee®ee ue{e (Freedom Struggle,
National Book Trust)
3) ûeesJnj DeeefCe yesuesJeÀjëDeeOegefveJeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (Sme.®eboÖeJeÀeMeve)
4) megceve JewÐe Je Meeblee JeÀes"sJeÀjë
1) DeeOegefveJeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1857 -1920)
2) DeeOegefveJeÀ Yeejlee®ee Fefleneme (1920 -1947) Þeer. meeF&veeLe ÖeJeÀeMeve
5) megefcele mejJeÀej DeeOegefveJeÀ Yeejle -JesÀ. meeiej ÖeJeÀeMeve
6) [eB. pe³eefmebiejeJe heJeej DeeOegefveJeÀ efnbogmleeve®ee Fefleneme -Þeer. efJeÐeeÖeJeÀeMeve
7) Oevebpe³e Dee®ee³e& DeeOegefveJeÀ Yeejle (1750 -1950)
munotes.in

Page 144

Semester II
Subject : History
History of Modern India :
(100 marks)
Society & Economy
(1) All Question are compulsory
(2) All Question Carry Equal Marks
(3) Figures to the right indicates marks to a Sub –Question
Que 1. Attempt any two of the following (On Module –I)
(20 marks)
A)
B)
C)
Que 2. Attempt any two of the follo wing ( On Module –II )
(20 marks)
A)
B)
C)
Que 3. Attempt any two of the following ( On Module –III )
(20 marks)
A)
B)
C)
Que 4. Attempt any two of the following ( On Module –IV )
(20 marks)
A)
B)
C)
Que 5. Write any two short notes.
(20 marks)
A)
B)
C)
D)munotes.in